Dathlu Balchder: Tu ôl i’r llen gyda Chynhyrchwyr Amgueddfa Cymru

Ym mis Mehefin 2025, fel rhan o brosiect REACH Cymru, gwahoddodd Amgueddfa Cymru geisiadau ar gyfer dau Gynhyrchydd Amgueddfa Cymru i gynllunio a chynnal gweithdy ar Balchder. Dyma oedd gan James, un o Gynhyrchwyr Amgueddfa Cymru, i’w ddweud am y profiad:

Ar gyfer mis Balchder, gwahoddodd Amgueddfa Cymru Kleo a fi i drefnu gweithdy ochr yn ochr ag Ymddiriedolaeth Innovate: elusen sy’n ymroddedig i helpu oedolion ag anableddau dysgu. Darparon ni’r deunyddiau, yr ysbrydoliaeth, a gwers hanes fer fel bod modd i bobl greu arwyddion i’w cario ym mharêd Balchder Caerdydd ar 21 Mehefin.

Rhan o fy rôl i oedd chwilota drwy gasgliad yr amgueddfa am ysbrydoliaeth, a wnaeth y catalog ddim siomi. Cefais fy synnu gan yr ystod o ddeunydd oedd ar gael; o ddeunydd protest y 1980au, i weithiau gan artistiaid cwiar balch, gweithiau a oedd yn annwyl i bobl gwiar, a ffotograffau teuluol preifat. Ymhlith y deunyddiau protest roedd crysau-t, baneri, a bathodynnau, gyda llawer ohonyn nhw’n gwrthwynebu Adran 28 yn benodol. Rhan o gyfraith a gyflwynwyd gan lywodraeth Geidwadol Margaret Thatcher oedd Adran 28, a oedd yn nodi bod sôn am gyfunrywioldeb mewn ysgolion yn ymgais i ‘hyrwyddo’ ffordd o fyw. Roedd hyn yn golygu nad oedd gan blant mewn ysgolion unrhyw ffordd o gael mynediad at wybodaeth gywir a diduedd am rywioldeb a rhyw diogel am dros ugain mlynedd. Mae gan Amgueddfa Cymru grys-t sydd ag union eiriad Adran 28 wedi’i argraffu arno. I fi, wrth ddathlu Balchder, mae’n bwysig ein bod ni’n edrych yn ôl ar yr holl waith a wnaed yn y gorffennol, fel bod ganddon ni’r nerth i edrych tua’r dyfodol. Mae hi mor bwysig i fi bod amgueddfeydd yn cynnwys gwrthrychau fel y rhain, ac mae’n gam enfawr ymlaen i’n cymunedau a’n sefydliadau diwylliannol. 

Roedd fy nhro cyntaf mewn digwyddiad Balchder yn gymharol aflwyddiannus. Yn 2018 neu 2019, teithiais i a fy ffrind i Lundain gan obeithio dod o hyd i’r fath o gymuned oedd tu hwnt i gyrraedd plant mewn ysgol uwchradd gymharol fach. Ar y daith yno, fe glywon ni grŵp o bobl yn rhybuddio’i gilydd bod dathliad Balchder yn digwydd, a bod yn rhaid iddyn nhw fod yn ofalus gan y bydden ni i gyd yn cael rhyw yn y strydoedd. Galla i ddweud â sicrwydd bod clywed hyn wedi gwneud fi’n llawer mwy anghyfforddus nag unrhyw beth brofais i yn nathliad Balchder. Ond roedd clywed hynny’n dal i deimlo’n ynysig. Ymlwybrodd y ddau ohonon ni o gwmpas Llundain, a chadw i ni’n hunain fwy neu lai, ac nid oedd Balchder yn teimlo fel rhywbeth roeddwn i am fynd iddo eto.

Ar fore dathliad Balchder Caerdydd eleni, ro’n i wedi blino’n lân ac yn teimlo’n eithaf digalon o fod yn colli’r parêd. Ond erbyn y prynhawn, ro’n i’n ddigon effro i gerdded i ganol y ddinas, ac ymhen munudau roedd hi’n hawdd adnabod llawer o’r bobl a oedd yno ar gyfer Balchder neu’r Picnic Cwiar Mawr. Roedd hi mor galonogol gweld cymaint o deuluoedd gyda phlant. A wnes i ddim clywed un gair drwg am bobl gwiar. Dim rhybuddion nad oedden ni’n gwybod sut i reoli’n hunain. Dim codi ofn am bobl draws mewn mannau cyhoeddus. Eisteddais i yn yr haul gyda chwpl o ffrindiau. Gwelais gŵn wedi’u gwisgo’n lliwgar mewn hetiau dwl. Ac o’r diwedd, roedd yn teimlo bod digwyddiad Balchder wedi cyflawni ei fwriad, a daeth teimlad llethol o lawenydd ac o deulu drosta i. Ro’n i wedi ymlacio.

Roedd hi’n bleser llwyr gweithio gydag Amgueddfa Cymru ar gyfer mis Balchder. Disgrifiodd rhywun hanes cwiar i fi unwaith fel “crwydro” drwy archifau; gweld pwy neu beth sy’n dal eich llygad. Bydden i’n annog pawb i wneud yr un fath, ac i chwilio am lawenydd cwiar, waeth pa fis yw hi.

Mae REACH Cymru yn bosibl diolch i gymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Mae REACH Cymru yn bartneriaeth rhwng tri ar ddeg o sefydliadau ac yn cael ei arwain gan y Brifysgol Agored ac Amgueddfa Cymru. Mae’n cael ei ariannu gyda grant gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Dechreuodd y cyfnod presennol yn hydref 2024 ac mae disgwyl iddo barhau tan hydref 2026.