Casgliadau Arlein

Baner wedi'i phaentio, gyda delwedd ganolog sydd yn efelychiad o logo Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru. Mae’r faner wedi ei harysgrifio gyda’r geiriau YMGYRCH / CHWARELWYR FFESTINIOG / CYFIAWNDER JUSTICE / I’R CHWARELWYR : FOR THE QUARRYMEN / A’R GWEDDWON : AND THEIR WIDOWS

Mae’r faner wedi'i hadeiladu o ddarn canolog o ffabrig - wedi'i baentio'n wyn - gyda rhaff ffabrig du i lawr bob ochr, a fabrig coch wedi ei beipio ac ymyl du ar hyd y gwaelod. Mae’r llythrennau wedi'u paentio'n ddu, a’r ddelwedd wedi'i baentio mewn coch, du a llwyd. Ar hyn top y faner mae polyn pren (a oedd yn cynnal y faner) wedi ei baentio yn ddu.

Creuwyd y faner brotest yn niwedd y 1970au i gefnogi ymgyrchu yn y cymunedau llechi ar gyfer ceisio sicrhau iawndal i chwarelwyr (a’u teuluoedd) a ddioddefodd o effeithiau llwch llechi – silicosis.

Dros y blynyddoedd bu meddygon y diwydiant llechi yn gwadu effaith niweidiol llwch llechi ar iechyd chwarelwyr. Ym 1922 aeth Dr Bradley Hughes, meddyg Chwarel Penrhyn, mor bell a dweud:- “We have no case of silicosis in the Quarry, of which I am aware; and I became convinced, after four years’ experience here, that slate dust is not merely harmless – but beneficial”.

Dros y degawdau daeth effaith niweidiol y llwch yn amlwg, ac yn ystod y 1970au bu ymgyrchu parhaus i sicrhau iawndal i chwarelwyr a’u teuluoedd a ddioddefodd o ganlyniad i effeithiau niweidiol llwch llechi (silicosis). O 1974 aeth yr Arglwydd Dafydd Wigley a Dafydd Elis-Thomas ati i ddwysáu’r frwydr dros y chwarelwyr. Yng Ngwynedd bu ymgyrchu caled gan Ted Oliver, cyn-ysgrifennydd Undeb y Chwarelwyr; gan Idwal Edwards, Trefnydd Gogledd-orllewin Cymru Undeb y T&G; a Tom Jones, ei olynydd. Rhoddwyd cefnogaeth ymarferol gan TUC Cymru a chefnogaeth gyfreithiol gan Syr Elwyn Jones, Bangor. Ac yn sgil cyfarfod yn Ffestiniog (tua 1976) a fynychwyd gan Dafydd Elis-Thomas, ffurfiwyd Pwyllgor Ymgyrch dros iawndal; ac yn ddiweddarach, pwyllgorau ymgyrch lleol drwy bentrefi chwareli Gwynedd efo Mrs Marian Jones, Ffestiniog, yn gydlynydd.

Ym Mawrth 1978 cyhoeddwyd Adroddiad Pearson a ddaeth i’r canlyniad:- “We therefore feel unable to recommend that a special compensation scheme be set up for workers in the slate and other quarrying industries.”

O ganlyniad trefnwyd cyfarfodydd protest yn y pentrefi chwarelyddol gan y Pwyllgor Ymgyrchu ac fe drefnodd TUC Cymru wrthdystiad protest yn Llanberis ym mis Gorffennaf 1978. Daeth y Gweinidog Cyflogaeth, Harold Walker AS, yno ynghyd ag Alec Jones AS, Gweinidog yn y Swyddfa Gymreig. Cynhaliwyd gorymdaith drwy bentref Llanberis – a chreuwyd y faner hon gan bwyllgor ymgyrchu Ffestiniog ar gyfer yr orymdaith. Ymgyrchwyr ardal Blaenau Ffestiniog oedd yr olaf i gyrraedd yr orymdaith, ond oherwydd fod ganddynt y faner cawsant fynd i’r blaen i arwain yr orymdaith, ac roedd y faner i’w gweld yn glir ar ddarllediadau teledu (y newyddion).

Defnyddiwyd y faner hefyd yn 2018 yn ystod gorymdaith i nodi cychwyn ‘Gŵyl Lechi Bro Ffestiniog’ – dathliad o dreftadaeth, diwylliant a chymuned chwarelyddol Bro Ffestiniog i gefnogi’r cais i ennill Statws Treftadaeth y Byd UNESCO i’r dirwedd lechi.