Rhywogaeth sy'n newydd i wyddoniaeth: Mwydod Rhawben o ben draw'r byd

Rhywogaeth Mwydyn Rhawben Prydeinig (Magelona johnstoni). Delwedd: Andy Mackie.

Rhywogaeth Mwydyn Rhawben o Portiwgeaidd (Magelona lusitanica)

Pen Magelona montera o'r Môr Coch, wedi'i staenio â gwyrdd methyl. Delwedd: James Turner

Magelona obockensis

o Gwlff Aden

Pen Magelona sinbadi o Gwlff Persia, wedi'i staenio â gwyrdd methyl. Delwedd: James Turner

Esiampl o god magelonid

Mae mwydod gwrychog y môr (Polycetau) yn perthyn i fwydod a gelenod – esiamplau cyffredin yw'r abwyd du a'r abwyd melys y bydd pysgotwyr môr yn eu defnyddio i ddal pysgod. Teulu bychan o bolycetau yw Magelonidae sydd â phen gwastad unigryw a gaiff ei ddefnyddio i gloddio, a dyna lle daw'r enw cyffredin – mwydod rhawben. Mae dros 70 o rywogaethau mwydod rhawben, a darganfuwyd 11 ohonynt gan fiolegwyr morol o Amgueddfa Cymru.

Mae polycetau i'w gweld ym mhob un cynefin morol bron ac yn aml mae canran uchel o'r anifeiliaid sy'n byw yn ac ar wely'r môr yn bolycetau. Gall fod 9000 o rywogaethau ar draws y byd, er bod amrywiaeth mawr rhwng amcangyfrifon a rhywogaethau newydd yn cael eu canfod yn gyson (hyd yn oed yn nyfroedd Prydain).

Gwelir amrywiaeth mawr ym maint a ffurf polycetau, faint y byddant yn symud a sut y byddant yn bwydo.

Beth yw Mwydod Rhawben (Polycetau: Magelonidae)?

Teulu bychan o bolycetau sydd i'w gweld ym mhob cwr o'r byd yw Magelonidae. Yn fwydod tenau, prydferth, llai na 10cm o hyd fel arfer, maent yn twrio drwy fwd a thywod ac i'w canfod fel arfer mewn dyfroedd llai na 100m o ddyfnder. Daw eu henw cyffredin – mwydod rhawben – o'r pen siâp gwastad unigryw a gaiff ei ddefnyddio i gloddio drwy waddod. Mae ganddynt ddau dentacl bwydo hir (palpiau) sydd wedi'u gorchuddio gan lympiau bach (papilau). Gwyddom am dros 70 o rywogaethau ar draws y byd, a darganfuwyd 11 ohonynt am y tro cyntaf gan fiolegwyr morol o Amgueddfa Cymru, gan gynnwys un rhywogaeth Brydeinig (Magelona johnstoni Fiege, Licher & Mackie, 2000).

Mae biolegwyr morol yn Amgueddfa Cymru wedi astudio'r mwydod rhawben yn y moroedd o amgylch Penrhyn Arabia ac wedi cadarnhau bod Magelona cornuta, Magelona obockensis, Magelona pulchella, Magelona crenulifrons yn bresennol yno ynghyd â rhywogaeth heb ei disgrifio o'r Môr Coch (Mortimer, 2010).

Mwydyn corniog

Gwelwyd y rhywogaeth hon, sydd heb ei disgrifio, am y tro cyntaf yng nghasgliadau'r Muséum National d'Histoire Naturelle ym Mharis. Arweiniodd yr ymchwil hwn at waith ar y cyd â gwyddonwyr o'r Centre d'Estudis Avançats de Blanes (CEAB) yn Sbaen a roddodd fynediad i sbesimenau o'r rhywogaeth newydd o dros 100 o leoliadau yn yr un ardal. Mae'n rhywogaeth hynod ddiddorol oherwydd y cyrn unigryw ar ei ben sy'n gwneud iddo edrych fel petai'n gwisgo het matador! Mae bellach wedi cael ei enwi'n Magelona montera, ar ôl yr enw Sbaeneg am het matador (Mortimer et al., 2012).

Mae chwe rhywogaeth Magelona arall wedi cael eu hadnabod bellach o'r moroedd o amgylch Penrhyn Arabia, gan gynnwys rhywogaeth arall o Iran a enwyd ar ôl y morwr ffuglennol Sinbad ( M. sinbadi, M. cf. agoensis, M. conversa, M. cf. falcifera, M. symmetrica, ac M. cf. cincta). Cyfyd hyn gyfanswm y rhywogaethau hysbys o ranbarth y Môr Coch/Y Gwlff i unarddeg, gyda tri o'r rhain wedi'u disgrifio'n wreiddiol o ynysoedd Seychelles gan staff yr Amgueddfa (Mortimer & Mackie, 2003; 2006).

Mae'r bartneriaeth rhwng Amgueddfa Cymru a CEAB wedi bod yn un llwyddiannus ac wedi arwain hefyd at adolygu mwydod rhawben o Bortiwgal, gan gynnwys disgrifio rhywogaeth newydd, Magelona lusitanica. Cyhoeddwyd y gwaith hwn yn nhrafodion y 10fed Gynhadledd Bolycetau Ryngwladol, a gynhaliwyd yn yr Eidal, ym Mehefin 2010 (Mortimer, Gil & Fiege, 2011).

Bellach mae tacsonomyddion Amgueddfa Cymru wedi astudio 30% o bob rhywogaeth Magelona hysbys. Nid yw'r gwaith ar ben fodd bynnag gan ein bod yn paratoi i ddechrau ar rywogaethau Prydain fel rhan o adolygiad yr Amgueddfa o Ffawna Polycetau Prydeinig. Byddwn ni hefyd yn gwneud ymchwil ar y codau nodedig yn abdomen rhai rhywogaethau magelonaidd, gan fod eu swyddogaeth yn dal yn anhysbys.