Saesneg yng Nghymru

Iaith fyd-eang

Saesneg

Y Saesneg yw'r iaith amlaf ei defnydd yn y byd bellach. Amcangyfrifir bod 760 miliwn o bobl ar draws y byd yn siarad Saesneg — sef mwy o siaradwyr nag unrhyw iaith arall ar wahân i Tsieinëeg Fandarin.

Serch hynny, dim ond 400 mlynedd yn ôl 7 miliwn o bobl yn unig oedd yn siarad yr iaith. Prin fod sôn amdani y tu hwnt i Brydain. Roedd ar lafar yn rhan helaethaf Lloegr a rhannau deheuol a dwyreiniol yr Alban, ond Cymraeg oedd yn cael ei siarad yn bennaf trwy'r rhan fwyaf o Gymru. Roedd y Gernyweg i'w chlywed o hyd yng Nghernyw, a'r Aeleg oedd iaith Iwerddon, Ynys Manaw ac Ynysoedd Gorllewinol ac Ucheldiroedd yr Alban.

Rhwng teyrnasiad Elisabeth I (1603) ac Elisabeth II (1952), cynyddodd nifer y siaradwyr Saesneg hanner can gwaith i ryw 250 miliwn. Mae cyflymder ymlediad yr iaith ers y 1950au yn fwy syfrdanol byth.

Sut y digwyddodd hyn? Yn ystod yr 17eg a'r 18fed ganrif, Saesneg oedd iaith y brif wlad ymerodrol, sef Prydain. Yn ystod y 19eg ganrif, wedyn, daeth yn iaith arweinwyr y chwyldro diwydiannol. Erbyn yr 20fed ganrif Saesneg oedd iaith Unol Daleithiau America, pŵer economaidd amlycaf y byd. Ac wrth gwrs hi bellach yw iaith y Rhyngrwyd — ond tybed? Yn groes i'r disgwyl, nid yw Saesneg yn gordeyrnasu'n llwyr dros y We Fyd-eang. Mae dros 1000 o ieithoedd i gyd i'w gweld ar y Rhyngrwyd. A dweud y gwir, amcangyfrifir heddiw mai Saesneg yw iaith llai na 50% o gynnwys y Rhyngrwyd.

Saesneg Cymru

Map yn dangos dosbarthiad Cymry Cymraeg, cyfrifiad 2001

I ran fwyaf trigolion Cymru, y Saesneg yw eu hiaith gyntaf a'u hunig iaith. Nid felly y bu erioed. Dim ond ganrif neu ddwy yn ôl, Cymraeg oedd iaith rhan helaethaf Cymru, ar wahân i ambell Saesonaeth fel De Penfro a phenrhyn Gŵyr. Ar un adeg roedd pobl yn siarad Cymraeg yn rhannau o swydd Henffordd, hyd yn oed.

Mae gan wahanol rannau o Gymru hanes gwahanol iawn o ran eu perthynas â'r Saesneg, ac mae hyn i'w glywed yn yr acen neu'r dafodiaith Saesneg leol. Saesneg oedd prif iaith rhai ardaloedd sawl canrif yn ôl ond mewn mannau eraill (y Cymoedd, er enghraifft) dim ond yn gymharol ddiweddar y daeth Saesneg yn drech na'r Gymraeg. Mae yna ardaloedd o hyd lle mae'r Saesneg yn bendant yn ail iaith a'r Gymraeg yw iaith ymwneud pob dydd. Mae modd clywed dylanwad siroedd Lloegr sydd gyffin â Chymru, fel Cernyw neu swydd Henffordd, ar rai acenion Cymreig ar y Saesneg. Mewn ardaloedd eraill, mae geirfa a chystrawen y Gymraeg i'w clywed o hyd ar y Saesneg.