Cofio ych gwyn Nannau
Peintiad o ych Nannau gyda Sion Dafydd, cowman y teulu, gan Daniel Clowes o Gaer. Roedd yr ych yn un o'r olaf o yrr hynafol o wartheg gwynion yn Nannau.
Syr Robert Williames Vaughan (1768-1843). By permission of Llyfrgell Genedlaethol Cymru / National Library of Wales
Y ganhwyllbren a waned o gyrn ych Nannau, wedi'i mowntio ar ddau o'i garnau. Gellir datgysylltu'r cyrn i'w defnyddio fel dau gwpan yfed.
Mae'r cwpan derw ac arian hwn yn rhan o set o chwe chwpan siâp mes a wnaed o bren Ceubren yr Ellyll ar gyfer dathliadau pen-blwydd 1824 yn Nannau.
Ych gwyn Nannau
Ar 25 Mehefin 1824 cynhaliwyd gwledd i ddathlu pen-blwydd mab prif dirfeddiannwr Meirionnydd yn un ar hugain oed, ar stad Nannau, Dolgellau. Roedd y dathliadau gyda'r mwyaf crand a welwyd yng Nghymru, ac eisteddodd 200 o westeion i fwynhau gwledd oedd yn cynnwys golwyth anferth o gig yr ych gwyn o Nannau. Bellach mae nifer o'r pethau a gynhyrchwyd ar gyfer y digwyddiad, gan gynnwys canhwyllbren a wnaed o gyrn a charnau'r ych, yng nghasgliadau Amgueddfa Cymru.
Etifeddion stadau tiriog
Am ganrifoedd roedd yn gyffredin i gymunedau ddathlu pen-blwydd etifedd stad diriog wrth ddod i oed. Ymddengys bod hyn yn arbennig o wir yn y gogledd. Hyd at ddiwygiadau Seneddol 1832, roedd yr ardal yn geidwadol ei chymdeithas, a'i diwylliant traddodiadol Gymreig yn parhau'n gryf.
Y dathliadau enwocaf yw rhai Robert Williames Vaughan o Nannau.
Un o hoelion wyth y gymdeithas
Tad y bachgen ifanc, Syr Robert Williames Vaughan (1768-1843), 2il farwnig, oedd prif dirfeddiannwr preswyl Meirionnydd a'i hunig gynrychiolydd yn y Senedd am dros ddeugain 'mlynedd. Fel un o hoelion wyth y gymdeithas ymfalchïau mewn cadw hen arferion Cymreig yn fyw ac estyn croeso i'r gymdogaeth i'r tŷ agored yn Nannau, lle deuai'r trigolion i fwynhau ciniawau dyddiol.
Cig eidion i'r tlodion, cwrw i'r cyfoethogion
Nid ei deulu yn unig ddathlodd pen-blwydd dod i oed Robert Williames Vaughan. Ymunodd trigolion y trefi cyfagos yn y dathliadau hefyd, a oedd yn cynnwys goleuadau, sioeau tân gwyllt, hedfan balwnau a saethu magnelau. Roedd digonedd o fwyta ac yfed hefyd, yn enwedig cig eidion — bwyd na fyddai'r tlodion yn gallu ei fwyta fel arfer — a chwrw — diod y byddai'r cyfoethogion yn ei osgoi gan fod yn well ganddynt yfed gwin. Rhostiwyd ychen ar gyfer tlodion Corwen, Abermaw a'r Bala a chynhaliwyd ciniawau yng Nghonwy, Dolgellau a Chaer.
Byrddau'n plygu o dan bwysau danteithion
Y prif ddigwyddiad oedd y dathliad yn Nannau ei hun ar 25 Mehefin 1824. Codwyd pabell o bren, cynfas a gwellt o flaen y plasty a godwyd tua diwedd y 18fed ganrif. Yna eisteddodd 200 o westeion i fwynhau 'gwledd foethus a helaeth' i gyfeiliant yr alaw The Roast Beef of Old England.
Ar ôl y cwrs pysgod, cludwyd golwyth anferth o gig eidion, a oedd yn pwyso 166 pwys, i'r ystafell gan Sion Dafydd, cowman y teulu. Plygodd y byrddau dan bwysau'r danteithion. Yn ogystal â gwin, gosodwyd ystenau anferth o gwrw da ar y byrddau.
Roedd gan y Fychaniaid draddodiad hir o noddi diwylliant ac mae llwncdestun Syr Robert i'w fab yn dal ysbryd y digwyddiad: 'Boed iddo ofni Duw ac Anrhydeddu'r Brenin; dangos parch tuag at ei well a pharch tuag at y rhai oddi tano. Heddwch, Dedwyddwch a Chymydogaeth dda'.
Owain Glyndwr a derwen ceubren yr ellyll
Coffawyd yr ych gwyn mewn peintiad gan Daniel Clowes o Gaer, a gwnaed canhwyllbren o'r cyrn a'r carnau. Hefyd trefnodd Syr Robert bod chwe chwpan llwncdestun yn cael eu creu yn arbennig ar gyfer yr achlysur. Fe'u gwnaed o bren Derwen Ceubren yr Ellyll, coeden hynafol o Nannau sydd â chysylltiad ag Owain Glyndwr. Fe'u trysorwyd gan y Fychaniaid ac maent bellach yn rhan o gasgliadau Amgueddfa Cymru.
Dathliad 1824 oedd cyfnod penllanw dylanwad y teulu. Pan ddathlodd yr ardal briodas Robert Williams Vaughan un mlynedd ar ddeg yn ddiweddarach ym 1835, dywedid bod yr ymdeimlad yn y gymdogaeth yn parhau i fod yn 'deilwng o'r hen ddyddiau pan roedd y geiriau Radical a Diwygio yn anhysbys', ond ni fwynhaodd fyth yr un bri a'i dad, a bu farw'n ddi-blant ym 1859.
Erthygl gan: Oliver Fairclough, Adran Celf, Amgueddfa Cymru.