Pan hwyliai llongau Cymru'r moroedd
Y Breconian
Y Breconian
Adeiladwyd The Breconian ym 1906; cafodd ei chofrestru yn Aberystwyth a bu Cymry'n ei hwylio dros foroedd y byd am 30 mlynedd. Mae'r portread ohoni, sef un o'r darluniau diwydiannol o longau yng nghasgliad Amgueddfa Cymru, yn rhoi cipolwg eithriadol o ddifyr i ni ar yr oes a fu.
Darluniau o Longau
Ceir rhyw 250 o ddarluniau o longau yng nghasgliadau diwydiannol Amgueddfa Cymru. Ychydig o'r rhain y gellid eu disgrifio fel celfyddyd gain ond maent yn archif hynod werthfawr o hanes morwriaeth yng Nghymru. Gwaith 'arlunwyr pen pier' yn ardal Môr y Canoldir yw'r rhan fwyaf ohonynt. Am dâl bychan, byddai'r rheiny'n tynnu lluniau lliwgar syml o long ar gyfer y perchennog, y capten neu aelodau'r criw.
Yn wreiddiol, byddent yn tynnu parau o luniau, y naill o'r llong ar fôr tawel a'r llall mewn storm. Er nad yw'r lluniau hyn yn gelfyddyd gain, maent yn rhai manwl-gywir o safbwynt technegol. Roedd perchnogion y lluniau — perchennog y llong yn gymaint â gwraig y capten — yn ymfalchïo ynddynt ac roedd iddynt werth sentimental.
Llong ac iddi Gynllun Newydd
Llun heb ei lofnodi o'r Breconian mewn storm yw hwn. Adeiladwyd y llong ager ar gyfer John Mathias & Sons o Aberystwyth. Roedd yn anghyffredin gan fod y dec yn gulach nag arfer a bod y dec tyredau a osodwyd ar gorff y llong yn ymestyn o'r blaen i'r starn. Roedd y cynllun newydd hwn yn golygu bod y llong yn fwy proffidiol i'w rhedeg. Roedd y cynllun mor llwyddiannus nes bod 429 o longau deciau tyred wedi'u hadeiladu rhwng 1892 a 1911.
Cychwynnwyd y cwmni oedd biau'r Breconian ym 1869 pan benderfynodd John Mathias, perchennog uchelgeisiol siop lysiau o Aberystwyth, fentro i fyd y llongau, gan brynu'r sgwner Miss Evans.
Ym 1883, symudodd o longau hwyliau i longau ager, gan ffurfio'r Glanrheidol Steamship Company Limited. Erbyn i'r Breconian ymuno â fflyd Mathias, roedd y busnes wedi cymryd yr enw mawreddog The Cambrian Steam Navigation Company Limited. Roedd gan y cwmni saith llong wedi'u henwi, braidd yn anghyffredin, ar ôl ysgolion bonedd. Oherwydd hyn, roedd llongwyr yng Nghaerdydd yn galw'r cwmni yn 'the College line'.
Y Breconian, a enwyd ar ôl Coleg Crist, Aberhonddu, oedd yr unig long a enwyd ar ôl ysgol yng Nghymru; enwau'r lleill oedd Etonian, Harrovian, Rugbeian, ac ati.
Glo Allan, Grawn yn Ôl
Fel y rhan fwyaf o longau cargo'r cyfnod, byddai'r Breconian yn hwylio'n bennaf yn y fasnach 'glo allan, grawn yn ôl', gan gludo glo o dde Cymru i bedwar ban byd a dod â llwyth o rawn yn ôl. Cymry fyddai'r rhan fwyaf o'r criw; ym 1911, Capten David Jones o Aberystwyth oedd y capten ac roedd 20 o'r criw o 28 yn dod o drefi a phentrefi arfordir Cymru.
Ym 1917, gwerthwyd y Breconian i'r Tyneside Line Limited o Newcastle ac ym 1926 gwerthwyd hi eto i berchennog llongau o Genoa o'r enw Giovanni Bozzo. Cafodd ei hailenwi'n Lorenzo Bozzo ganddo ef ar ôl ei fab. Chwe blynedd yn ddiweddarach, cafodd ei chwalu. Erbyn heddiw, dim ond y darlun sydd ar ôl i'n hatgoffa o un agwedd ar ddiwydiant llongau llewyrchus Cymru a'r llongwyr medrus o Gymru a fu'n hwylio moroedd y byd.
sylw - (1)
I was expecting to see some reference to the ships sailing from and built in Pembroke Dock. My father flew as a Navigator in Sunderlands from PD and Oban during WWII and I was told that sailing ships preceded the Sunderland Squadrons at the dockyard in PD - there was a small ship building yard at the bottom of Meyrick Street just past the old cinema - along I think it was called Water Street - as a child one could hear the riveters working - I also remember some reference to HMS Warrior which I believe was an early iron clad ship - when I joined the and was professed in the Franciscan Secular Order at St Cuthbert's Church in the docks when at Cardiff University studying engineering with Professor Emrys Williams - a fine teacher and a very kind and loving man who set a standard for myself later when I became a lecturer myself, after one visit to St Cuthbert's I met a very interesting old gentleman from Sweden who very kindly invited me to his home thereabouts to have a coffee and where he told me he had sailed the wooden sailing ships as boy and man and about going up the rigging in high winds as his ship traversed Cape Horn - wild and dangerous times indeed - perhaps it was not as tough nor as dangerous as going down the mines and much more exciting.
When some persons I have met in London stress the dreadful times their ancestors had in the Slave Trade, despite necessarily showing great sympathy for such an enormity of dehumanising suffering, empathetically I I make a point of pointing out that this abuse of humankind is not unique - everywhere Capitalists tread with their indifferent bloodying feet and make other people suffer, and to note that Welsh men died and were badly injured down the mines of South Wales: no fresh air, fruit or sunshine there but a penetrating dangerous barely lit darkness. Welsh coal drove the steamships of the world and what did poor little near forgotten Wales get out of it - not the wealth that landowners and mine-owners gained, enjoyed and squandered from miners ox-like efforts but a despoiled countryside glistening black with dangerous slag-heaps.
Thankfully, as the tv programme presented by Lord Bragg showed, the valleys are being slowly restored by a massive clearance of the remains of the coal fields to hopefully one day their former verdant glory - but sadly with not enough employment to maintain their population nor to alleviate the drug driven despair and despondency of the young.