Achub bywyd ar draphont Crymlyn, 1914

Fedal Edward am dewrder

James Dally, yn gwisgo Medal Edward. Daw'r llun o Great Western Railway Magazine, Medi 1915.

Ym mis Hydref 1914 achubodd James Dally un o'i gydweithwyr rhag syrthio 52m oddi ar draphont Crymlyn. Ym 1915 cafodd Fedal Edward am ei ddewrder.

Ar 25 Chwefror 1915 anfonodd Frank Potter, Rheolwr Cyffredinol Rheilffordd y Great Western (GWR), lythyr i'r Swyddfa Gartref oedd yn cynnwys adroddiad am ddigwyddiad ar draphont Crymlyn ger Trecelyn, Sir Fynwy, ac yn argymell y dylid dyfarnu Medal Edward, prif fedal Prydain am ddewrder sifil ar y pryd, i James Dally.

Ar 28 Hydref 1914, roedd contactwyr G.W.R. yn peintio'r draphont. Roedden nhw'n defnyddio sgaffaldiau ar ffurf estyll oedd yn cael eu cynnal gan ben distiau llorweddol. Tua 5.00 pm, wrth i'r ddau ddyn symud y sgaffaldiau, torrodd un o'r pen distiau, a syrthiodd y fforman, Mr Skevington, 52m (175 troedfedd) i'w farwolaeth ar lawr yr iard nwyddau islaw. Llwyddodd yr ail ddyn, Thomas Bond, afael mewn estynnwr haearn oedd yn rhan o brif adeiladwaith y bont, ond roedd yn hongian yn yr awyr.

Achub bywyd

Traphont Crymlyn. Mae'r smotyn coch yn dynodi lleoliad y digwyddiad.

Roedd James Dally, adeiladwr pontydd o Grymlyn gerllaw yn goruchwylio'r gwaith. Heb oedi dim, aeth ati i cropian oddi ar y gangwe cyn belled â'r rhwymiadau lletraws (8cm [3 modfedd] o led) rhwng trawstiau gwaelodol y prif hytrawstiau:

"Gofynnais iddo godi ei goesau o amgylch yr estynnwr os oedd modd. Llwyddodd i wneud hyn. Wedyn gafaelais yn ei goesau a dweud wrtho i symud un llaw ar y tro; a dyna sut llwyddodd Bond i symud yn agosach at y gangwe. Pan oedd yn ddigon agos cefais well afael arno, ac yn y pen draw llwyddais i'w osod yn ddiogel ar y gangwe."

Yn ôl y London Gazette, "The man would probably have lost his life had it not been for the courage and presence of mind shown by Dally." Doedd dim amheuaeth gan Bond: "Roeddwn i'n hongian yn yr awyr; pe na bai Mr Dally ar y gangwe ar y pryd, a phe na bai wedi gwneud beth wnaeth e, fydden i ddim wedi gallu achub fy hunan... Mae fy nyled i Mr Dally'n fawr, oni bai am ei anogaeth a'i ymdrech yn y fan a'r lle, byddwn i wedi diodde'r un dynged â Mr Skevington, heb os nac oni bai."

Fedal Edward oddi wrth y Brenin Siôr V

Medal Edward, Diwydiant, Ail Ddosbarth (efydd) James Dally, wyneb.

Fel y digwyddodd, cafodd Dally ei Fedal Edward oddi wrth y Brenin Siôr V ar 12 Gorffennaf 1916. Cafodd y fedal ei chreu ym 1907 i gydnabod "gweithredoedd dewr mwyngloddwyr a chwarelwyr" ac ym 1909 penderfynwyd ei chyflwyno i gydnabod gweithredoedd dewr mewn diwydiannau eraill. Cafodd ei disodli gan Groes Siôr ym 1971.

Roedd traphont Crymlyn 512m (1,680 troedfedd) o hyd ac yn codi tua 60m (200 troedfedd) uwchlaw afon Ebwy. Roedd yn rhan o estyniad Dyffryn Taf o Reilffordd Casnewydd, y Fenni a Henffordd, ac fe'i cwblhawyd ym 1857-58. Agorwyd y draphont ar 1 Mehefin 1857 ac erbyn 1863 roedd yn rhan o rwydwaith rheilffordd y Great Western. Cafodd ei dymchwel ym 1965-66.

Darllen Cefndir

For Those in Peril, gan Edward Besly. Cyhoeddwyd gan Amgueddfeydd ac Orielau Cenedlaethol Cymru (2004).

Gallantry: its public recognition and reward in peace and war at home and abroad gan A. Wilson a J. H. F. McEwen. Cyhoeddwyd gan Wasg Prifysgol Rhydychen (1939).