Gwasanaeth Neilltuol - Medalau am Rhyfelgyrchoedd a Dewrder

Bathodyn arian 'Menter Ddiobaith' 1643

Medal De Affrica 1877-79: '1428 Pte E. Jones 2.24th Foot'

Sarjant Evan Jones, tua 1917. Ganed yng Nglyn Ebwy ym 1859 ac ymrestrodd ym Milisia Trefynwy ym 1874, gan ymuno â chatrawd y '24th Foot' ym 1877. Gwasanaethodd yn Ne Affrica, ac ar 23 Ionawr 1879 roedd yn rhan o'r gwarchodlu bychan a warchododd Rorke's Drift yn erbyn ymosodiad anferth gan y Zwlŵaid. Gwasanaethodd yn ddiweddarach yn ardal Môr y Canoldir, India a Byrma, ac fe arhosodd yn y fyddin mewn gwahanol unedau tan 1920. Bu farw yn Y Trallwng ym 1931.

Casgliadau medalau Amgueddfa Cymru

Ffurfiwyd casgliadau medalau Prydeinig Amgueddfa Cymru yn y 1920au diolch i roddion gan ddau ŵr.

Ym 1922, rhoddodd y Cyrnol Syr William Watts ei gasgliad o 105 o fedalau llyngesol a milwrol Prydeinig i'r Amgueddfa, ac ym 1923, derbyniwyd medalau tebyg yn rhodd hael gan W. Lisle Bowles.

Drwy hyn, cafodd yr Amgueddfa gasgliad nodweddiadol o fedalau rhyfelgyrchoedd milwrol Prydeinig, o frwydr Waterloo (1815), sef y frwydr gyntaf lle cafodd pawb a gymerodd ran ynddi fedal, i Ryfel Mawr 1914–18, ac wedi hynny. Serch hynny, nifer fach yn unig o'r medalau milwrol a dewrder hyn sydd ag unrhyw gysylltiadau Cymreig.

Yn ddiweddar, felly, mae'r amgueddfa wedi canolbwyntio ar agweddau Cymreig wrth brynu a derbyn rhoddion, gan mai ein polisi datganedig yw casglu medalau 'sydd â chysylltiadau â gweithredoedd pobl Cymru'.

'Menter ddiobaith'

Gwobr filwrol gynharaf y casgliad yw'r bathodyn 'Menter Ddiobaith', o gyfnod Rhyfel Cartref Lloegr, a roddwyd i'r milwyr hynny a ddewiswyd i frwydro ar flaen y gad. Cyflwynwyd y wobr Frenhinol hon ym 1643 gan Thomas Bushell, peiriannydd mwyngloddio a meistr y bathdy yn Aberystwyth.

Arwyr Sifil

Cyflwynwyd Medal Albert am y tro cyntaf ym 1866, fel cydnabyddiaeth am ddewrder ar y môr yn wreiddiol, ond cafodd ei estyn ym 1877 i gynnwys achub bywydau ar dir sych, pan wobrwywyd arwyr Pwll Glo Tynewydd, y Rhondda, am achub bywydau pump o'u cydweithwyr fu'n gaeth yn ddwfn o dan y ddaear am naw niwrnod oherwydd llifogydd. Bellach mae nifer o'r Medalau Albert oedd yn gysylltiedig â'r digwyddiad hwn yng Nghasgliad yr Amgueddfa. Pan grëwyd Medal Edward ym 1907 am ddewrder mewn pyllau glo a chwareli, cyflwynwyd un o'r ddwy wobr gyntaf i Gymro o'r enw Henry Everson o Bwll Glo Penallta. Rhoddodd ei fab y fedal yn rhodd i'r Amgueddfa ym 1978.

O Albert i Edward i George

Ym mis Rhagfyr 1971 diddymwyd medalau Albert ac Edward, a chyflwynwyd y George Cross yn eu lle. O blith y rhai a benderfynodd gyfnewid eu gwobrau, dewisodd saith ohonynt roi eu hen fedalau i'r Amgueddfa. Enillodd dau ohonynt, sef Gordon Bastian ac Eynon Hawkins, Fedal Albert am eu dewrder ar y moroedd, ar ôl achub aelodau eraill o'u criw mewn llongau a gafodd eu taro â thorpidos ym 1943. Mae tri o Fedalau 'tir' Albert yn perthyn i Walter Cleall; [linc i Fedal Albert @ CymruFu] Kenneth Farrow, heddwas o Gaerdydd a geisiodd achub bachgen bach rhag boddi; a Margaret Vaughan a achubodd fachgen a gafodd ei ddal gan droad y llanw ar Ynys Sili ger y Barri, pan yr oedd hi'n ferch ysgol.

Gwroldeb a Dewrder Mawr

Ym 1990, cafodd yr Amgueddfa dair Medal George sydd â chysylltiadau Cymreig.

Crëwyd medalau y George Cross a Medal George ym 1940 - yn bennaf fel ymateb i'r cynnydd mewn perygl i ddinasyddion yn ystod y cyrchoedd awyr. Ar 19 Awst 1940, bomiwyd storfa'r Llynges Frenhinol yn Llanreath, Sir Benfro, a bu'n llosgi am ddau ddiwrnod ar bymtheg gan ddinistrio dros ddeg miliwn ar hugain o alwyni o olew. Dyna fu'r tân mwyaf a welwyd erioed ym Mhrydain. Roedd Norman Groom yn un o'r 650 o ddynion tân fu'n ymladd yn erbyn y fflamau ac un o'r tri gŵr o Gaerdydd a dderbyniodd Medal George. Tynnodd Thomas Keenan, gwyliwr nos, fom gyneuol o ben tanc a oedd yn cynnwys 300,000 galwyn o betrol mewn storfa yn Ferry Roed, Caerdydd, ar 2 Ionawr 1941.

Dim ond blas ar yr hanes yw'r gwobrau a amlygir yma. Yn wahanol i fedalau gwledydd eraill, mae medalau milwrol a'r mwyafrif o'r medalau gwroldeb Prydeinig, er dechrau'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, yn cynnwys enw (ac mewn gwobrau milwrol, rhif, rheng ac uned) pob derbyniwr. Roedd y miliynau o sêr ymgyrchol a medalau Rhyfel Mawr 1914–18 wedi'u henwi yn unigol, er bod rhai'r Ail Ryfel Byd wedi'u dosbarthu heb enwau er mwyn arbed costau, o bosib. Mae'r mwyafrif o'r medalau, felly, yn fan cychwyn ar gyfer ymchwil hanesyddol i fywydau'r unigolion.