Diwrnod VE 75: Medalau Dewrder, Gwasanaeth ac Aberth
Mae Diwrnod VE yn coffáu buddugoliaeth y Cynghreiriaid dros yr Almaen Natsïaidd. Mae’r Cenhedloedd Unedig hefyd yn cadw Mai 8-9 fel ‘cyfnod o gymodi, a chofio’r rhai a gollodd eu bwydau yn yr Ail Ryfel Byd’.
Ar 8 Mai 1945, death y rhyfel yn Ewrop i ben. Wedi bron i chwe mlynedd o ymladd gwaedlyd, roedd y Natsïaid wedi’u trechu. Erbyn diwedd yr Ail Ryfel Byd – oedd i bara am bedwar mis arall yn y Cefnfor Tawel – roedd dros 60 miliwn o filwyr a phobl gyffredin wedi colli eu bywydau, a dros 15,000 o’r rhain yn Gymry. Mae casgliad Amgueddfa Cymru o fedalau’r Ail Ryfel Byd yn dyst i ddewrder ac aberth rhyfeddol milwyr a phobl gyffredin Cymru rhwng 1939 a 1945. Yn y erthygl hwn byddwn ni’n cyflwyno hanesion rhai medalau o’r rhyfel a’r bobl wnaeth eu hennill.
Gallai milwyr Prydain ennill wyth seren ymgyrch (ychwanegwyd nawfed yn 2012) a dwy fedal wasanaeth. Dyfarnwyd medalau dewrder hefyd am weithredoedd a gwasanaeth rhagorol gan aelodau’r lluoedd neu’r cyhoedd.
Is-Swyddog William John James (Royal Navy), Caerdydd
Gwasanaethodd yr Is-Swyddog William John James ar yr HMS Galatea, criwser ysgafn oedd yn gwasanaethu’r Llynges Frenhinol yng Nghefnfor yr Iwerydd a Môr y Canoldir nes cael ei tharo gan dorpedo a’i suddo gan long danfor yr Almaen yn Rhagfyr 1941. Lladdwyd William a dros 460 o’r criw, gyda prin 100 yn goroesi. Dyfarnwyd ei fedalau wedi iddo farw a’u cyflwyno i’r teulu ynghyd â llythr cydymdeimlad gan y Morlys.
Medalau W.J. James (o’r chwith i’r dde): Medal Gwasanaeth Cyffredinol y Llynges gyda clasb Palesteina 1936-1939, Seren 1939-1945, Seren yr Iwerydd, Seren Affrica, a’r Fedal Ryfel.
Llythr cydymdeimlad medalau W.J. James.
Y Parchedig Ivor Lloyd Phillips (y Fyddin), Kilgetty
Dyfarnwyd y medalau yma i’r Parchedig Ivor Lloyd Phillips, caplan yn y fyddin a wasanaethodd gyda Chatrawd Maes 102 (Iwmyn Penfro) y Magnelwyr Brenhinol yn Tiwnisia a’r Eidal.
Medalau’r Parch. I.Ll. Phillips (o’r chwith i’r dde): y Groes Filwrol, Seren 1939-1945, Seren Affrica gyda chlasb y Fyddin 1af, Seren yr Eidal, y Fedal Amddiffyn a’r Fedal Ryfel gyda deilen dderw efydd yn dynodi i Ivor gael ei ‘Enwi mewn Adroddiadau’.
Dyfarnwyd y Groes Filwrol i Ivor Phillips, y fedal ail uchaf o dan Groes Fictoria ar y pryd. Mae’r gymeradwyaeth gyda’r fedal yn datgan iddo ‘Gyflawni ei ddyletswyddau mewn modd cwbl anhunanol a diwyd... mae ei waith wedi bod yn ddiarbed ac mae meddwl mawr ohono gan ddynion o bob rheng… Heb adael i daflegrau’r gelyn darfu ar ei waith, mae’n dangos difaterwch am ei ddiogelwch personol yn wastad. Bydd yn prysuro at y clwyfedig bob amser ac mae ei bresenoldeb a’i waith gyda nhw... wedi bod beunydd yn ysbrydoliaeth fawr i eraill’.
Daeth yn Archddeacon Casnewydd yn ddiweddarach.
Y Parch. Phillips.
Bathodyn Caplan y Fyddin y Parch. Phillips.
Rhoddodd y Parch. Phillips ei fedalau i Amgueddfa Cymru ym 1991.
Sarjant Glyn Griffiths (yr Awyrlu Brenhinol), Llandudno
Glyn Griffiths (dde) ac aelodau eraill ei sgwadron ar awyren Hurricane.
Ganwyd Glyn Griffiths yn Llandudno ym 1918, a daeth yn Sarjant ac yn beilot awyren Hawker Hurricane fel aelod o Sgwadron 17 yn ystod y Battle of Britain rhwng Gorffennaf a Hydref 1940. Lloriodd o leiaf chwech awyren Almaenig ac o bosib hyd at 15. Dyfarnwyd y Fedal Hedfan Neilltuol iddo am ei weithredoedd. Wedi’r Battle of Britain aeth yn hyfforddwr gan hedfan yn ddiweddarach gyda Sgwadron 4. Wrth ddychwelyd o gyrch dros Ffrainc bu mewn damwain ag awyren arall uwchlaw’r maes awyr a gorfod neidio o’r awyren. Dioddefodd losgiadau gwael gan roi terfyn ar ei wasanaeth yn y rhyfel.
Medalau Sarjant Griffiths (o’r chwith i’r dde): y Fedal Hedfan Neilltuol, Seren 1939-1945 gyda chlasb Battle of Britain, Seren yr Iwerydd, y Fedal Amddiffyn, y Fedal Ryfel, Croix de Guerre (Gwlad Belg), Urdd Leopold II (Gwlad Belg).
Sarjant William Herbert Evans (yr Awyrlu Brenhinol), Caerdydd
Roedd Sarjant Evans yn llywiwr bomwyr Halifax yn Sgwadron 78. Cafodd ei ladd ar 31 Awst 1943 pan saethwyd ei awyren yn ystod cyrch gan 600 o awyrennau ar ddinasoedd Mönchengladbach a Rheydt yn yr Almaen. Dyfarnwyd ei fedalau wedi ei farw.
Medalau Sarjant Evans (o’r chwith i’r dde): y Fedal Ryfel, Seren Criw Awyr Ewrop, Seren 1939-1945.
Rhoddwyd medalau Sarjant Evans i Amgueddfa Cymru gan ei deulu.
Benjamin Lewis Aylott (Heddlu), Pontarddulais
Ganwyd Benjamin Aylott yn Llundain, a gwasanaethoedd gyda’r Llynges Brydeinig yn y Rhyfel Byd Cyntaf cyn symud i Bontarddulais. Pan dorrodd yr Ail Ryfel Byd fe ymunodd â Heddlu Morgannwg fel Cwnstabl Rhyfel Wrth-Gefn. Dyfarnwyd Medal Dewrder Gwasanaethau Heddlu a Thân y Brenin iddo am arestio enciliwr arfog o’r fyddin ar 27 Rhagfyr 1943.
Medal Dewrder Gwasanaethau Heddlu a Thân y Brenin B.L. Aylott.
B.L. Aylott a’i deulu wedi derbyn ei fedal gan y Brenin Siôr VI ym Mhalas Buckingham.
Rhoddwyd ei fedalau i Amgueddfa Cymru gan ei fab Terry Aylott yn 2011.
Thomas William Keenan (aelod o’r cyhoedd), Caerdydd
Ar noson 2-3 Ionawr 1941 ymosododd dros 100 o awyrennau’r Almaen ar Gaerdydd. Roedd Thomas Keenan yn wyliwr mewn storfa danwydd a ddefnyddiodd ei het i symud bom llosgi oedd wedi glanio ar danc yn dal 300,000 galwyn o betrol. Llosgodd ei ddwylo’n wael, ond fe arbedodd y tanc petrol. Dyfarnwyd Medal Siôr iddo am ei ddewrder. Yn y casgliad hefyd mae dwy fedal a dderbyniodd wedi gwasanaethau gyda’r Corfflu Gynnau Peiriant yn y Rhyfel Byd Cyntaf.
Medalau T.W. Keenan (o’r chwith i’r dde): Medal Siôr, Medalau Rhyfel a Buddugoliaeth Prydain (WW1), y Fedal Amddiffyn, 1939-1945.
Medalau T.W. Keenan (cefn).
Gordon Love Bastian (y Llynges Fasnach), Y Barri
Eynon Hawkins (y Llynges Frenhinol), Llanharan
Dyfarnwyd y Medalau Albert yma i G.L. Bastian ac E. Hawkins am achub bywydau ar y môr.
Ganwyd Gordon Bastian yn y Barri, ac roedd yn Ail Swyddog Peiriannyddol ar yr S.S. Empire Bowman, gafodd ei tharo gan dorpedo ar 31 Mawrth 1943. Derbyniodd Fedal Albert am ‘ddewrder, cryfder a phwyll aruthrol’ wrth arbed dau ddyn rhag boddi yn howld danio’r llong.
Roedd Eynon Hawkins, Morwr Abl gyda’r Llynges Frenhinol yn gwasanaethu fel gyniwr ar long fasnach arfog gafodd ei tharo gan dorpedo a’i llosgi ar 10 Ionawr 1943. Yn ôl y London Gazette (29 Mehefin 1943) ‘...llwyddodd Hawkins gyda phwyll a dewrder o’r mwyaf i drefnu criw a ddihangodd yn y dŵr nes iddynt gael eu hachub gan un o longau Ei Fawrhydi. Ddwy waith fe nofiodd i helpu eraill oedd mewn trafferthion, gan losgi ei wyneb ei hun wrth eu tynnu i ddiogelwch.’
Medalau Albert G.L. Bastian ac E. Hawkins.
Medalau Albert G.L. Bastian ac E. Hawkins.
Rhoddwyd y ddwy fedal i Amgueddfa Cymru gan y ddau dderbyniwr.
Elizabeth Harriet Edwards (aelod o’r cyhoedd), Caerdydd
Dyfarnodd Cymdeithas y Groes Goch Brydeinig y fedal isod i Hettie Edwards am hyfedredd Cymorth Cyntaf. Hettie Edwards oedd Llyfrgellydd Amgueddfa Cymru rhwng 1931 a 1970. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd roedd yn gwirfoddoli fel nyrs gyda Chymdeithas y Groes Coch Brydeinig.
Darllenwch mwy am Hetty Edwards:
Medal Hyfedredd Cymorth Cyntaf y Groes Goch E.H. Edwards.