Brethyn Llwyd
Breuddwyd Lloyd George
‘I should like to see a welsh army in the field. I should like to see the race that faced the Norman for hundreds of years in struggle for freedom, the race that helped to win Crecy, the race that fought for a generation under Glyndwr against the greatest captain in Europe. I should like to see that race give a good taste of their quality in this struggle in Europe and they are going to do it’
Ar 29 Medi 1914 ffurfiwyd y Gweithgor Cenedlaethol Cymreig i recriwtio Corfflu Cymreig o 40,000 i 50,000 o ddynion. Byddai hwn yn Gorfflu unigryw Gymreig, ac ategwyd hyn gan anogaeth swyddogion a phosteri recriwtio Cymraeg ei hiaith.
Diffyg Offer
Gyda Byddin Prydain yn tyfu’n gyflym, buan oedd prinder lifrai ac offer. I ddatrys y broblem , yn Hydref 1914 penderfynodd y Gweithgor atgyfnerthu hunaniaeth genedlaethol y Corfflu Cymreig drwy agor tendr i felinau gwlân Cymru am lifrai o ‘Frethyn Llwyd’ traddodiadol.
David Morgan o Gaerdydd a cai’r deunyddiau i gyd eu hanfon i’w swyddfeydd yng Nghaerdydd cyn cael eu troi’n lifrau gan Messrs Masters. Roedd dirfawr angen y cytundebau yma ar ddiwydiant gwlân Cymru, oedd yn dioddef o ganlyniad i anfodlonrwydd gweithwyr a chystadleuaeth melinau mawr gogledd Lloegr.
Problemau cynhyrchu
Cafwyd problemau cyflenwi o’r cychwyn cyntaf. Caiff Brethyn Llwyd ei gynhyrchu drwy gyfuno gwlân defaid du a gwyn. Roedd gan bob melin ei lliw llwyd unigryw ei hun ac felly roedd yn rhaid anfon samplau at y Gweithgor i gytuno ar y lliw.
Cyn cyrraedd Caerdydd, cai’r brethyn ei anfon o’r melinau i Fryste i’w drin a’i orffen, ac ychwanegai hyn at gost ac amser cynhyrchu set o lifrai. Roedd cynhyrchu siaced o Frethyn Llwyd yn ddrytach na’r khaki draddodiadol, ac yn costio bron i £1 o’i gymharu â 14s 6d am siaced khaki.
Paratoi at ryfel
Erbyn 1915 roedd y melinau yn paratoi am archebion Brethyn Llwyd mawr drwy ddiweddaru’u peiriannau. Adeiladwyd sied wehyddu newydd ym Melin Cambrian, Dre-fach Felindre (Amgueddfa Wlân Cymru erbyn heddiw) a buddsoddodd melinau eraill mewn staff ac offer newydd. Yn Chwefror 1915 honnai David Lewis o Felin Cambrian y gallai gynhyrchu 3,500 llathen o frethyn yr wythnos – digon ar gyfer 1,200 o lifrai.
Diwedd y Brethyn Llwyd
Yn anffodus, roedd y datblygiadau yma’n rhy hwyr i achub y cytundeb. Oherwydd y gost ychwanegol a chyflenwad parod o frethyn kakhi, dim ond 8,440 o lifrau Brethyn Llwyd a archebwyd gan y Gweithgor. Er i berchnogion y melinau lythyru’r Gweithgor yn ymbil am archebion, ofer fu’r ymdrech.
Ni welwyd Brethyn Llwyd ar faes y gad erioed, ond oherwydd eu bod yn para’n dda, cawsant eu hailddefnyddio droeon tan ddechrau mis Tachwedd 1916 gan y lluoedd wrth gefn yng Ngwersyll Bae Cinmel. Yn Awst 1915 daeth y Gweithgor Cenedlaethol Cymreig dan ofal y Swyddfa Ryfel a gyda hyn, aildrefnwyd y lluoedd fel y 38ain Adran Gymreig, a dyna ddiwedd ar y freuddwyd o greu Corfflu Cymreig.
Cyflewni’r Cynghreiriaid
Yn ogystal â’r cytundeb i gynhyrchu lifrau Brethyn Llwyd, bu melinau gwlân ar draws Cymru hefyd yn cynhyrchu blancedi ar gyfer y fyddin. Roedd yr archeb am 15,000 o flancedi a enillodd Ben Evans o Abertawe ymhlith y mwyaf.
Enillodd cynhyrchwyr gwlân Cymru sawl cytundeb o dramor hefyd, ac ym 1917 archebodd Byddin Romania gyflenwad mawr o liain Cymreig. Darparodd diwydiant hosanau gogledd Cymru 300,000 pâr o ’sanau i luoedd y cynghreiriaid yn ystod y rhyfel, ond dim ond y cynhyrchwyr mawr wnaeth elwa o hyn.
Prinder Gweithwyr
Wrth i ddynion ymrestru yn y fyddin roedd cadw gweithwyr yn y melinau gwlân yn broblem. Yn wahanol i felinau Lloegr, dynion fyddai melinau Cymru yn eu cyflogi’n bennaf, ac un gweithiwr i bob gwŷdd. Wedi i’r gweithwyr fygwth streicio dros gyflog uwch, camodd y Swyddfa Ryfel i’r adwy gan gytuno i gyflog uwch, ond gan fynnu cynhyrchiant uwch hefyd.
Byddai perchnogion melinau yn mynychu tribiwnlysoedd i ddadlau na ddylai eu gweithwyr gael eu hymrestru i’r fyddin oherwydd na allent gael gweithwyr yn eu lle. Roedd menywod yn ffafrio gwaith yn y ffatrïoedd arfau a diwydiannau trwm eraill, oedd yn talu’n well na’r melinau gwlân.
Gwŷr y gwŷdd yn y ffosydd
Gwirfoddolodd a gorfodwyd nifer o weithwyr y melinau i ymrestru yn y fyddin. Roedd Willie Evans yn gweithio ym Melin Cambrian, Drefach Felindre ond ymunodd â’r magnelwyr brenhinol gan ymladd ar Ffrynt y Gorllewin ac yn Rwsia. Dychwelodd Willie i Felin Cambrian wedi’r rhyfel.
Gwehydd ym Melin Ogof, Cwmpencraig oedd David Emlyn Jones, a cafodd ei orfodi i ymuno â’r Gatrawd Gymreig ym 1917. Lladdwyd David tra’n wyliwr ar Ffrynt y Gorllewin ar 12 Rhagfyr 1917. Gadawodd bedwar plentyn, gan gynnwys baban na welodd ei dad erioed. Cyn i’w lythyr Cymraeg olaf gyrraedd adref, roedd ei wraig wedi derbyn llythyr Saesneg y Swyddfa Ryfel yn cadarnhau ei farwolaeth.
Diffodd y tân, cynnau fflam
'Er i sawl perchennog wneud elw mawr o’r cytundebau yn ystod y rhyfel, prin oedd y rhai geisiodd ddefnyddio’r arian i diogelu dyfodol ariannol eu melinau. Buddsoddwyd yr arian yn hytrach mewn cyfrifon banc a bythynnod glan-môr'
Cyfieithiad o waith Geraint Jenkins, 1967, The Welsh Woollen Industry pp 278
Wedi’r rhyfel, gwerthodd y llywodraeth 12 miliwn o droedfeddi o liain dros ben ar y farchnad agored am brisiau chwerthinllyd o isel. Gorfododd hyn i’r cynhyrchwyr ostwng eu prisiau. Ym 1916 roedd crysau lliain yn gwerthu am 52s 6d am ddeuddeg; erbyn 1923 roedd y pris wedi disgyn i 38s. Caeodd 21 o ffatrïoedd yn Dre-fach Felindre a llosgodd saith i’r llawr, gan gynnwys Melin Cambrian. Roedd nifer yn amau i’r tanau gael eu cynnau yn fwriadol, ond chafodd hyn mo’i brofi.
Yn anffodus, does dim un set o lifrai Brethyn Llwyd wedi goroesi, a’r unig esiampl yw’r samplau a anfonwyd gan y cynhyrchwyr at y Gweithgor i ddewis y lliw terfynol. Does neb yn gwybod bellach beth oedd y penderfyniad. Heddiw, mae’r samplau yn rhan o gasgliad Corfflu Byddin Cymru yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
