Gwarchod Baneri Gwrth-Apartheid

Madalyne Epperson a Sarah Bayliss

Ym mis Gorffennaf 2022, daeth tair baner gwrth-apartheid o’r 1980au i feddiant yr amgueddfa, dwy gan Anthony Evans ac un gan Gerda Roper.

Cafodd y baneri eu gwneud a’u defnyddio gan Fudiad Gwrth-Apartheid Cymru (WAAM), grŵp oedd yn ymgyrchu’n galed dros roi diwedd ar hiliaeth a’r system apartheid yn Ne Affrica. Dechreuodd y grŵp fel cangen ranbarthol o Fudiad Gwrth-Apartheid Prydain (AAM) cyn gwahanu ym 1981 pan ddaeth hi’n amlwg y byddai mwy o gefnogaeth gyda hunaniaeth Gymreig unigryw. Dan arweiniad Hanef Bhamjee, ymgyrchodd WAAM tan etholiad democrataidd cyntaf De Affrica ym 1994 (Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 2021).

Cafodd y ddwy faner gan Anthony Evans, oedd yn aelod gweithgar o WAAM, eu trin yn stiwdio cadwraeth paentiadau Amgueddfa Cymru. Roedd y baneri’n cyflwyno heriau gwahanol iawn gan fod y ddwy wedi’u creu gyda deunyddiau wrth law i’w cario ar y strydoedd, yn hytrach na’u hongian mewn amgueddfa.

Nelson Mandela

Cynhyrchwyd y faner hon yng nghanol y 1980au gyda phaent cartref ar gynfas heb ei breimio. Mae’r faner wedi’i gorchuddio â llofnodion protestwyr a chefnogwyr WAAM. Yn ôl Anthony Evans, y bwriad oedd creu baner fyddai’n ‘llyfr llofnodion’. Mae’r llofnodion yn dyddio o’r protestiadau yn y 1980au a gwasanaeth coffa Hanef Bhamjee, a gynhaliwyd ym mis Mehefin 2022. Mae cryn dipyn o’r llofnodion diweddarach ar y cynfas plaen a ymddangosodd wrth i’r paent dreulio.

Roedd y faner mewn cyflwr bregus iawn yn cyrraedd y stiwdio. Roedd blynyddoedd o brotestio a rholio a’i dadrolio drachefn wedi gadel eu marc. Mae’r paent wedi diflannu mewn llinellau lle’r oedd y faner wedi’i phlygu, a’r haen gyfan o baent wedi cracio a disgyn i ffwrdd. Roedd y cynfas wedi’i styffylu i estyll pren ar hyd yr ymyl uchaf, ond doedd dim i’w ddal yn ei le a chynnal yr haenau paent. Gallai symud y cynfas beri i fwy o baent gael ei golli yn y dyfodol.

Fel cadwraethwr paentiadau, dwi wedi arfer gweithio ar weithiau celf wedi’u cynhyrchu i’w hongian ar wal i’w hedmygu a’u dehongli. Roeddwn i’n ymwybodol iawn fod angen trin y faner hon yn wahanol, hyd yn oed os oedd y deunyddiau a thechneg yr artist yn debyg i baentiad modern. Roedd cyflwr y faner yn ganlyniad uniongyrchol i sut a pham y cafodd ei gwneud, a sut y cafodd ei defnyddio gan brotestwyr. Er bod angen i ni ddod o hyd i ffordd o sefydlogi’r faner er mwyn ei harddangos a’i storio’n ddiogel, byddai llawer o’r dulliau cadwraeth ar gyfer sefydlogi paentiad sydd wedi’i ddifrodi fel hyn yn newid ymddangosiad ac adeiladwaith y faner, ac roedden ni am osgoi hynny.

Risg pellach neu Ymyrryd

Gyda chadwraeth, mae’n aml yn rhaid cydbwyso’r risg i’r gwrthrych gyda gweld a gwerthfawrogi’r gwaith celf fel y’i bwriadwyd. Ac mae sawl gwahanol fath o risg – gall triniaeth newid rhywbeth sylfaenol am y gwrthrych, gall peidio gwneud dim adael i’r dirywiad barhau, a gall amodau amgylcheddol yr arddangos achosi dirywiad (golau llachar yn achosi i lywiau bylu er enghraifft). Ein gwaith ni fel cadwraethwyr yw pwyso a mesur y risgiau. Gyda’r faner hon, byddai gwneud dim yn golygu ei bod hi’n parhau i ddirywio. Ond i wneud yn siŵr na fydd unrhyw baent yn disgyn yn y dyfodol, rhaid gwneud rhywbeth drastig, fel llyfnhau a leinio’r cynfas a’i ymestyn ar ffrâm fel bod y paent yn cael ei gynnal yn iawn. Byddai hyn yn diogelu’r paent, ond byddai hefyd yn newid ymddangosiad y faner ac yn dileu rhai o’r nodweddion sy’n dangos hanes a chymeriad y faner.

Fel cyfaddawd, dyma fi’n dilyn camau fydd yn sefydlogi’r faner ddigon i’w harddangos ond yn ei gadael mewn cyflwr sydd angen ei fonitro ac yn cyfyngu ar ei gallu i deithio.

Triniaeth

Caledwyd y paent a oedd yn disgyn gyda pysglud. Cafodd pob rhan o’r faner ei chaledu sawl gwaith i’w gwneud yn ddigon diogel i’w symud o’r bwrdd lle cafodd hi ei dadrolio. Yna gosodwyd y faner ar ffrâm bren er mwyn brwsio glud gwahanol ar gefn y cynfas. Defnyddiwyd bwrdd polycarbonad rhychiog a wadin polyestr ar y cefn i gynnal y cynfas, a daliwyd blaen y faner ar y cynhalydd pren gyda chlipiau persbecs. Roedd y faner nawr yn gallu cael ei harddangos ar ei sefyll, ond heb newid ei hymddangosiad.

Gadawyd y mannau lle’r oedd y paent wedi diflannu heb eu llenwi er mwyn peidio cuddio’r llofnodion newydd, er mwyn dyrchafu hanes byw y faner yn hytrach na’r ddelwedd ei hun.

Sanctions Now

Mae Sanctions Now gan Anthony Evans wedi’i wneud o baent alcyd ar sgrin blastig hen daflunydd ffilm. Mae trawst pren yn cynnal ymyl uchaf y faner hefyd. Copi yw’r ddelwedd ar flaen y faner o ffotograff enwog a dynnwyd gan Sam Nzima ar 16 Mehefin 1976 yn ystod Gwrthryfel Soweto yn Ne Affrica. Arweiniodd plant ysgol Du gyfres o wrthdystiadau yn erbyn rheolaeth lleiafrifoedd gwyn ar ôl cyflwyno Affricaneg fel iaith y dosbarth mewn ysgolion duon. Ymgasglodd rhyw 20,000 o fyfyrwyr ar strydoedd Soweto i brotestio, gan wynebu creulondeb chwim dan law’r heddlu. Tynnodd Sam Nzima y llun hwn o Hector Pieterson, 12 oed, gafodd ei saethu’n farw gan heddlu De Affrica. Fe welwn ni Mbuyisa Makhubo yn ei gario i glinig brys a’i chwaer, Antoinette Sithole, yn eu dilyn. Daeth llun Nzima yn eicon o Wrthryfel Soweto a rhoi nerth o’r newydd i’r mudiad gwrth-apartheid (Baker, 2016). Ar gefn y faner mae logo diwygiedig y Mudiad Gwrth-Apartheid. Ychwanegodd Anthony Evans y Ddraig Goch at symbol taijitu (yin yang) y grŵp oherwydd pwysigrwydd hunaniaeth Gymreig yn y WAAM.

Caledwyd y paent a oedd yn disgyn ar ddwy ochr y faner er mwyn atal dirywiad pellach. Gosodwyd Lascaux Medium für Konsolidierung ar yr haen blastig â brwsh meddal, cyn defnyddio teclyn wedi’i drochi mewn silicon a Melinex â silicon i wasgu’r darnau paent i lawr.

Ar ôl i’r paent gael ei ddiogelu, roedd angen glanhau’r faner. Rholiwyd sbwng mwg ar draws wyneb y faner i gael gwared ar halogion rhydd, fel baw a llwch, heb achosi straen i’r plastig. Tynnwyd staeniau llwydni ac olew â swab cotwm wedi’i wlychu â dŵr wedi’i addasu (pH 6.5).

Ar ôl cwblhau’r gwaith cadwraeth, lapiwyd Sanctions Now o amgylch tiwb cardfwrdd mawr (40 cm x 2 m) wedi’i gorchuddio ag ALUVP. Cyn ei rholio gosodwyd y faner rhwng haenau o bapur wedi’i orchuddio â silicon er mwyn atal yr arwyneb rhag cyffwrdd â’i gilydd ac atal y paent rhag trosglwyddo. Lapiwyd y cyfan wedyn mewn lliain hwyliau polyestr i’w amddiffyn rhag llwch, a’i glymu gyda thâp cotwm.

Cyfeiriadau:

Baker, A. 2016. This Photo Galvanized the World Against Apartheid. Here’s the Story Behind It.
Ar gael yn: https://time.com/4365138/soweto-anniversary-photograph/ (Cyrchwyd 9 Mehefin 2023)

Llyfrgell Genedlaethol Cymru. 2021. 40th Anniversary of Wales Anti-Apartheid Movement.
Ar gael yn: https://blog.library.wales/40th-anniversary-of-wales-anti-apartheid-movement/ (Cyrchwyd 7 Mehefin 2023)

Y Grŵp Cymreig. 2023. Anthony Evans.
Ar gael yn: https://www.thewelshgroup-art.com/anthony-evans (Cyrchwyd 7 Mehefin 2023)

Nid yw sylwadau ar gael ar hyn o bryd. Ymddiheuriadau am yr anghyfleustra.