Bant â’i ben e!
Hanes Darnau Arian y Werinlywodraeth

Portread o’r Brenin Siarl I

Ar fore rhewllyd 30 Ionawr 1649, yn dilyn rhyfel cartref hir a gwaedlyd rhwng y Goron a’r Senedd, cafodd Brenin Siarl I ei ddienyddio yn Llundain a chafodd y frenhiniaeth ei dileu. Dair blynedd yn gynharach, ym 1646, roedd y Senedd wedi cael gwared ar esgobion Eglwys Lloegr, a phan gafodd Tŷ’r Arglwyddi ei ddileu hefyd ym mis Mawrth 1649, roedd hi’n ymddangos bod cyfundrefn lywodraeth canrifoedd oed Prydain wedi diflannu am byth. Does ryfedd fod pobl ar y pryd yn dweud bod y byd wedi’i droi ar ben i waered.

Yn y pen draw, cwta un mlynedd ar ddeg y parodd cyfnod y Werinlywodraeth ansicr hon a chafodd y frenhiniaeth ei hadfer ym 1660. Ond, o bryd i’w gilydd, mae’r darnau arian unigryw a gafodd eu bathu yn ystod y cyfnod byr hwn yn dod i’r fei yng Nghymru wrth iddynt gael eu darganfod gan ddatgelyddion metel a’u nodi drwy’r

Nid yw’n syndod bod y dull cwbl newydd o lywodraethu a gyflwynwyd mewn ffordd mor waedlyd ar ôl dileu’r frenhiniaeth ym 1649 wedi esgor ar newid enfawr yn un o agweddau pwysicaf hunaniaeth y genedl - yr arian. Cyn hyn, roedd pob darn arian yn cael ei gyhoeddi yn enw’r brenin neu frenhines ac yn dangos delwedd ohono neu ohoni. Hyd yn oed yn ystod y Rhyfel Cartref (1642-48), roedd y Senedd – a oedd â Llundain, ac felly Bathdy’r Tŵr, o dan ei rheolaeth – wedi parhau i guro darnau arian yn y dull traddodiadol tra bod canlyniad y rhyfel yn ansicr. Ond â Phrydain bellach yn weriniaeth, roedd hi’n amlwg nad oedd diwyg canrifoedd oed darnau arian, gyda phen y brenin neu frenhines ac ysgrifen Lladin, yn briodol mwyach. Roedd angen diwyg newydd a fyddai’n pwysleisio dilysrwydd y drefn weriniaethol.

Pam maen nhw’n edrych yn wahanol?

Does dim angen i chi fod yn arbenigwr darnau arian i weld y gwahaniaeth amlwg rhwng y darnau newydd a’r rhai sy’n fwy cyfarwydd i ni i gyd – does dim pen brenin! Wrth reswm, ar ôl torri pen y brenin go iawn i ffwrdd, felly hefyd roedd rhaid tynnu’r ddelwedd ohono oddi ar y darnau arian. Gyda’r brenin wedi mynd, honnodd Tŷ’r Cyffredin mai nhw oedd yn arfer pŵer sofran ar ran y bobl, a bod Duw wedi rhoi sêl ei fendith i’r drefn newydd drwy alluogi’r Senedd i drechu’r brenin mewn brwydr. Cafodd yr honiad eofn hwn ei ategu gan y delweddau a’r llythrennau a ddefnyddiwyd ar y darnau arian newydd.

Ar du blaen y darn arian (pen), yn lle’r ddelwedd draddodiadol o ben y brenin/brenhines yn gwisgo coron, roedd tarian â chroes San Siôr arni, yn cynrychioli Lloegr. O’i hamgylch roedd torch o lawryf a phalmwydd, symbol o fuddugoliaeth y Senedd a’r heddwch honedig a ddeuai yn sgil hynny. Ar y tu chwith (cynffon), roedd tariannau Lloegr ac Iwerddon yn unedig, gydag Iwerddon yn cael ei chynrychioli gan delyn Wyddelig, ynghyd â’r dyddiad cyhoeddi a gwerth y darn. Nid oedd yr Alban, a oedd yn wlad annibynnol ar y pryd ac â’i darnau arian ei hun, yn cael ei chynrychioli, nac ychwaith Cymru, a oedd yn cael ei hystyried yn rhan o deyrnas Lloegr ac felly’n cael ei chynrychioli gan groes San Siôr – mae hyn yn wir ar Jac yr Undeb hyd heddiw.

Gwnaed newidiadau hefyd i’r llythrennau a oedd yn ymddangos o amgylch ymyl y darnau arian. Yn draddodiadol, byddai’r rhain wedi bod yn Lladin, gan roi enw’r brenin neu frenhines a rhestr gryno o’i deitlau neu ei theitlau (yn cynnwys hawl i Ffrainc!) yn ogystal ag arwyddair Lladin. Ond cafodd hyn ei ddisodli gan ‘THE COMMONWEALTH OF ENGLAND’ ar yr ochr flaen a ‘GOD WITH US’ ar yr ochr arall. Nid yn unig roedd y datganiadau syml hyn yn cael gwared ar bob cyfeiriad at bŵer brenhinol, ond roeddent hefyd yn disodli Lladin â’i gysylltiadau Catholig gyda Saesneg Protestannaidd da, ac yn honni hawl i nawdd a chefnogaeth Duw yng ngwir arddull y Piwritaniaid.

Ymateb y Brenhinwyr

Torlun pren o’r ail ganrif ar bymtheg yn dangos dau ddyn mewn tafarn, yn gwisgo clos pen-glin a oedd yn debyg i’r ddwy darian unedig ar ddarnau arian y Werinlywodraeth. (Ffynhonnell: )

Er i Siarl gael ei drechu a’r frenhiniaeth ei dileu, roedd llawer o bobl wedi gwrthwynebu ei ddienyddio ac yn beirniadu’n hallt y drefn weriniaethol newydd a gafodd ei harwain gan Senedd y Gweddill hyd nes 1653. Roedd hyd yn oed y darnau arian yn destun gwawd, gyda brenhinwyr yn canfod ffyrdd o dynnu blew o drwyn y llywodraeth drwy wneud sbort am ben y dyluniadau newydd. Er enghraifft, yn ôl brenhinwyr, roedd y geiriau ar naill ochr y darnau yn awgrymu bod ‘Duw’ a’r ‘Werinlywodraeth’ yn groes i’w gilydd. Roedd tariannau Lloegr ac Iwerddon yn ymddangos yn unedig yn destun cryn ddifyrrwch hefyd am eu bod yn edrych fel clos pen-glin, ac roeddent yn cael eu hadnabod yng nghylchoedd y brenhinwyr fel ‘breeches for the rump’, gyda ‘rump’ nid yn unig yn cyfeirio at enw’r senedd (Rump Parliament yw’r enw Saesneg ar Senedd y Gweddill) ond hefyd yn air cyffredin am y pen-ôl.

Yn ddiddorol ddigon, ym 1658 fe wnaeth y llywodraeth ymgais i ddychwelyd at ddyluniad mwy cyfarwydd o’r cyfnod brenhinol. Roedd yn cynnwys proffil pennaeth newydd y wladwriaeth, yr Amddiffynnydd Oliver Cromwell, yn gwisgo coron lawryf ar yr ochr flaen, ac arfbais gyda – credwch neu beidio – coron ar ei ben ar y tu chwith. Roedd Cromwell wedi cael cynnig y goron ond roedd wedi ei gwrthod, felly a oedd ei chynnwys yn y dyluniad newydd yn ymgais gan y llywodraeth simsan i gyfleu delwedd o sefydlogrwydd gan ddefnyddio symbolau mwy cyfarwydd yr oes a fu? Bu farw Cromwell yn fuan wedi hyn ac ni chafodd y darnau arian eu cyhoeddi byth, felly nid yw pobl yn debygol o ddod o hyd iddynt gyda’u datgelyddion metel.

Yr Adferiad a thu hwnt

Methiant fu arbrawf y gweriniaethwyr yn y pen draw a chafodd y frenhiniaeth ei hadfer o dan deyrnasiad Siarl II ym 1660. Cafodd y rhai a lofnododd warant ddienyddio ei dad, y teyrnleiddiaid, eu crynhoi a’u dienyddio; cafodd corff Oliver Cromwell ei ddatgladdu a’i grogi mewn cadwynau hyd yn oed. Cafodd darnau arian y Werinlywodraeth eu trin yr un mor ddidrugaredd. Rhoddwyd y gorau i’w defnyddio a chawsant eu casglu er mwyn eu hailfathu rhwng 1661 a 1663. Amcangyfrifir bod dau o bob tri o’r darnau arian a fathwyd ers 1649 wedi cael eu casglu. Ond beth ddigwyddodd i’r gweddill?

Bydd y rhan fwyaf wedi cael eu cymryd dramor a bydd rhywfaint wedi cael eu celcio, ond mae’r darnau sydd wedi cael eu canfod gan ddatgelyddion metel yng Nghymru, pob un ohonynt yn geiniog neu’n hanner grôt, sef y darnau gwerth isaf, yn awgrymu bod rhai wedi cael eu colli’n ddamweiniol. Mae’r ôl traul ar y rhan fwyaf o’r darnau sydd wedi’u darganfod yn deillio o’r defnydd ohonynt neu ddifrod tra’u bod yn y ddaear, ond mae’n ymddangos bod un darn a gafodd ei ganfod gan Gwyn Rees ger Gwenfô yn Ne Morgannwg, yn 2012, wedi cael ei blygu a thwll wedi’i wneud yn y rhan uchaf ohono, er mwyn ei ddefnyddio fel arwydd o gariad a’i grogi o gadwyn neu ruban o bosibl. A gafodd y darn hwn ei golli’n ddamweiniol, neu ai tystiolaeth o dor-perthynas ydyw? Mae gan ddarn hanner grôt arall y Werinlywodraeth, a gafodd ei ganfod ger Gwenfô hefyd gan Mr Rees yn 2015, dwll yn ei ganol – mae’n siŵr mai diben hynny oedd ei ddirymu a sicrhau na ellid ei ddefnyddio ar ddechrau’r 1660au. Mae’n bosibl na wnaeth llywodraeth yr Adferiad adalw’r darnau gwerth isaf, felly hwyrach eu bod nhw wedi parhau i gael eu defnyddio y tu hwnt i’r 1660au cynnar.

Arwyddocâd hanesyddol

Er nad ydynt yn ennyn llawer o ddiddordeb ymhlith casglwyr oherwydd y dyluniad plaen a’r ffaith fod y darnau o werthoedd gwahanol yn edrych yr un fath, mae darnau arian y Werinlywodraeth yn ddifyr o safbwynt hanesyddol ac archaeolegol. A hwythau wedi cael eu defnyddio am gyn lleied o amser, maen nhw wedi goroesi cyfnod cythryblus yn hanes Prydain, gyda rhyfel gwaedlyd a chynhennus yn cael ei ddilyn yn gyntaf gan ddienyddiad brawychus y brenin ac yna gan flynyddoedd o newid gwleidyddol a chrefyddol wrth i’r wlad geisio canfod trefn dderbyniol i gymryd lle teyrnasiad brenhinol. Wrth i’r cyfundrefnau gwleidyddol fethu bob yn un, byrhoedlog hefyd oedd diwyg newydd y darnau arian – gyda Siarl II yn dychwelyd at y diwyg canrifoedd oed cyfarwydd yn dangos pen y brenin/brenhines, a dyna sydd wedi para hyd heddiw. Mae’r newidiadau enfawr yn y dyluniad yn dangos sut wnaeth y llywodraeth weriniaethol newydd geisio gwella clwyfau’r Rhyfeloedd Cartref a rhoi hwb i’w dilysrwydd yn absenoldeb y brenin. Ydy hi’n well eu gweld fel arwydd o fywyd yn dilyn yr un drefn fwy neu lai ag arfer, neu fel symbol o fyd a’i ben i waered?

Hanner coron patrwm Oliver Cromwell, 1658