Rhyfeddod Euraidd! Trilobit ffosil prin wedi'i gadw'n berffaith.

Mae sbesimen Triarthrus eatoni bach yn gorwedd ger yr un mwyaf. Roedd trilobitau o wahanol oed yn cael eu ffosileiddio gyda'i gilydd ac mae'n rhaid eu bod yn byw yn yr un lle. Dim ond larfau sydd ar goll.

Mae trilobitau'n gyffredin mewn creigiau yng Nghymru, ond mae'r sbesimen prin hwn yn wahanol i eraill yn ein casgliad. Mae'r coesau wedi'u cadw o dan yr argragen a phâr o gyrn main ('teimlyddion') ar y pen. Mae'r nodweddion lliw aur hyn yn gwbl glir yn erbyn cefndir siâl du. Mae ffosilau eithriadol fel hyn yn rhoi blas gwirioneddol i ni ar y ffordd yr oedd trilobitau'n symud, yn bwydo ac yn synhwyro'r byd o'u cwmpas.

Roedd gan bob trilobit goesau a chyrn pan yn fyw, ond roedd y rhain yn gymharol feddal ac yn pydru fel arfer cyn iddynt ffosileiddio. Dim ond rhannau o sgerbwd allanol neu argragen yw'r rhan fwyaf o ffosilau trilobit ac nid ydynt yn dweud llawer wrthym am rannau mwy meddal y corff.

Pam mae'r trilobit yn euraidd?

Mae'r lliw euraidd oherwydd bod yr anifail wedi'i ffosileiddio mewn pyrit, sydd hefyd yn cael ei alw'n byrit haearn, neu Aur Ffyliaid. Peth prin iawn yw gweld rhannau corff meddal wedi'u ffosileiddio, a dim ond mewn un neu ddau o lefydd yn y byd y gwelir hyn. Daw'r ffosil hwn o greigiau o'r cyfnod Ordoficaidd (tua 455 miliwn o flynyddoedd yn ôl) o Dalaith Efrog Newydd yn UDA. Mae ffosilau corff meddal mewn pyrit i'w gweld hefyd yn llechen llawer ifancach Hunsrück yn yr Almaen – o'r cyfnod Defonaidd cynnar (tua 390 miliwn o flynyddoedd yn ôl).

Mwyn sylffad haearn (FeS₂) yw pyrit, a gall ffurfio mewn lefelau ocsigen isel lle ceir llawer o haearn. Mae'n debyg bod y trilobitau wedi'u hysgubo gan dirlithrad dan y dŵr a'u claddu mewn mwd yn nyfnderoedd y môr.

Byddai'r mwd wedi bod yn llawn sylffadau a haearn toddedig, ond heb fawr ddim ocsigen. Byddai bacteria lleihau sylffad wedi helpu i bydru'r trilobitau, gan ryddhau sylffidau. Cyfunodd y sylffidau gyda'r haearn toddedig i ffurfio pyrit, a ddisodlodd neu a orchuddiodd feinweoedd y trilobitau wrth iddynt bydru.

Gwely Trilobit Beecher

Rydym yn gwybod am drilobitau pyritig o Wely Trilobit enwog Beecher yn Nhalaith Efrog Newydd ers canrif a mwy. Darganfuwyd y gwely gan y casglwr ffosilau amatur William S. Valiant ym 1892, ond mae wedi'i enwi ar ôl Charles Emerson Beecher, academydd o Brifysgol Yale a welodd ganfyddiadau trilobit anhygoel Valiant. Prydlesodd Beecher y tir rhwng 1893 ac 1895, a chloddiodd am gymaint o ffosilau ag y gallai, tan iddo gredu nad oedd unrhyw beth arall ar ôl i'w ganfod. Ysgrifennodd sawl papur gwyddonol am y trilobitau cyn iddo'n farw'n sydyn ym 1904. Canfuwyd y trilobitau mewn un haen denau (4cm) o graig, a osodwyd yn ei lle tua 455 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn ystod y cyfnod Ordoficaidd.

Adluniad C. E. Beecher o Triarthrus eatoni ym 1893 yn seiliedig ar ffosilau o'i Wely Trilobit. Mae dwy gangen i'r coesau, coes gerdded fewnol a thagell allanol gyda ffilamentau mân

Cafodd y Gwely Trilobit ei ailddarganfod ym 1984 ac ers hynny, mae mwy o welyâu yn cynnwys trilobitau euraidd wedi'u canfod yn Nhalaith Efrog Newydd. Yn 2004, dechreuodd casglwr amatur chwilio tua 50 milltir i ffwrdd, cyn dod o hyd i haen o graig o'r un cyfnod yn cynnwys trilobitau. Daw ein sbesimen o'r chwarel newydd hon, a elwir bellach yn Chwarel Martin ar ôl ei darganfyddwr. Mae nifer o ffosilau pwysig wedi'u canfod yn Chwarel Martin a'u hastudio gan yr Athro Derek Briggs o Amgueddfa Peabody Yale a'i gydweithwyr.

Tyfu i Fyny

Mae gan ein sbesimen (Triarthrus eatoni) ail drilobit bach iawn wrth ymyl yr un mwy. Roedd trilobitau yn tyfu o larfa i oedolyn trwy fwrw croen sawl gwaith. Wrth heneiddio, roeddynt yn cael gwared ar eu hen sgerbydau allanol yn gyson i dyfu'n fwy. Mae Triarthrus o faint amrywiol iawn wedi'u canfod yn y Gwely Trilobit, ond ni chanfuwyd dim o'i gyfnod larfal cynharaf. Roedd yn amlwg bod trilobitau o wahanol oed yn cyd-fyw, ond mae'n rhaid bod y larfau wedi byw yn rhywle arall. Efallai eu bod yn arnofio o gwmpas fel plancton yn y golofn ddŵr, tra bod rhai iau mwy ac oedolion yn byw ar wely'r môr.