Baner y Sgowtiaid ar daith i Begwn De
Comander Evans yn rhoi'r faner yn ôl i'r Arweinydd T. W. Harvey ar fwrdd y Terra Nova ar 17 Mehefin 1913
Achub y faner o weddillion neuadd y sgowtiaid, Wyverne Road, Cathays, Caerdydd, wedi cyrch bomio Almaenig ar 30 Ebrill 1941
Pan ddychwelodd y Terra Nova, llong alldaith Antarctig Capten Scott, i borthladd Caerdydd ar 14 Mehefin 1913, roedd sawl baner yn chwifio arni. Yn ogystal â Lluman Wen ar ei starn, y ddraig goch ar y prif hwylbren ac arfbais Dinas Caerdydd ar yr hwylbren blaen, roedd baner arall tipyn llai hefyd yn cyhwfan ar flaen y llong. Baner fach werdd 4ydd Trŵp Sgowtiaid Caerdydd oedd hi, a aeth i'r Antarctig ac yn ôl.
Sefydlwyd 4ydd Trŵp Sgowtiaid (St Andrew) Caerdydd yn ardal Cathays yng Nghaerdydd ym mis Hydref 1908, prin bum mis wedi i sylfaenydd y mudiad Robert Baden-Powell gyhoeddi Scouting for boys. Er gwaetha'i deitl, dyma'r trŵp sgowtiaid cyntaf i'w sefydlu yng Nghymru.
Ym mis Mawrth 1910, archebodd eu harweinydd, T. W. Harvey, faner gan bencadlys y sgowtiaid yn Llundain, er mwyn ei chyflwyno i Scott ar gyfer ei alldaith arfaethedig i Begwn y De. Talodd chwe swllt amdani, a thair ceiniog i'w phostio, ac ar yr anfoneb a bostiwyd gyda'r taliad drwy archeb bost, ysgrifennodd "Urgent. For Captain Scott Terra Nova for South Pole" .
Cyflwynwyd y faner i'r alldaith ym mis Mehefin 1910, pan oedd y Terra Nova yng Nghaerdydd i lwytho glo a chyflenwadau eraill yn barod ar gyfer y fordaith fawr i'r Antarctig ar 15 Mehefin. Roedd yn un o sawl baner a gyflwynwyd i'r alldaith yng Nghaerdydd gyda chais i'w cludo i Begwn y De. Mae'n sicr i'r baneri gyrraedd caban cychwynnol yr alldaith yn Cape Evans, McMurdo Sound ym môr Ross, ond go brin yr aeth Scott â nhw bob cam i Begwn y De ei hun.
Ffurfiodd 4ydd sgowtiaid Caerdydd osgordd er anrhydedd ar ochr y cei yn Noc y Rhath pan ddychwelodd y Terra Nova i Gaerdydd ddydd Sadwrn 14 Mehefin 1913. Dridiau'n ddiweddarach, ar 17 Mehefin, ymgasglodd tua hanner cant o'r trŵp ar fwrdd y Terra Nova i wylio'r Comander Teddy Evans – a gymerodd yr awenau ar ôl i Scott farw – yn cyflwyno eu baner yn ôl i'w harweinydd T. W. Harvey. Wrth annerch y bechgyn, dywedodd Evans, "Well, boys, here's your flag, and I hope you will treasure it. It has been a long way. If you become such good soldiers as Captain Oates, you will be good men."
Ar ôl i'r faner ddychwelyd i ddwylo'r sgowtiaid, cafodd ei fframio a'i harddangos yn neuadd y sgowtiaid yn Wyverne Road Caerdydd tan 30 Ebrill 1941, pan gafodd yr adeilad ei ddinistrio gan ffrwydryn tir Almaenig a ollyngwyd yn ystod cyrch awyr. Wrth chwilio a chwalu drwy'r adfeilion wedyn, cafodd pawb gryn syndod o weld y faner yn un darn a ddim gwaeth. Nid dyna ddiwedd anturiaethau'r faner, fodd bynnag. Cafodd ei harddangos yn y cwt newydd, a losgodd i'r llawr maes o law, cyn symud i adeilad newydd arall yn Cathays a ddifrodwyd gan ddŵr ar ôl i'r peipiau fyrstio. Goroesi fu hanes y faner unwaith eto.
Bellach yn rhan o gasgliad tecstilau Amgueddfa Cymru, mae baner 4ydd trŵp sgowtiaid Caerdydd (St Andrew) wedi ailymuno â dwy faner arall oedd yn cyhwfan ar y Terra Nova pan ddychwelodd i Gaerdydd – y Lluman Wen a'r Ddraig Goch.
Baner 4ydd Trŵp Sgowtiaid Caerdydd
Boy Scouts Be Prepared
Mae'r faner wedi'i gwneud o ddau ddarn o frethyn gwlanog gwyrdd garw, gwehyddiad plaen, wedi'i gwnïo â pheiriant drwy'r canol gyda phwythau dwbl ag edau gotwm ddu. Mae'r ochrau wedi'u troi tu chwith a'u gwnïo â pheiriant gyda'r un edau ddu. Ar ganol y faner mae motiff fleur-de-lis melyn y Sgowtiaid wedi'i amlinellu â phaent brown a du. Mae'r brethyn gwyrdd wedi'i randorri a'r ymylon wedi'u troi am i mewn, gyda'r motiff wedi'i osod ar y tu blaen, a'r ymylon wedi'u plygu oddi tano a'u gwnïo â pheiriant gyda phwythau dwbl. Mae'r dechneg hon yn golygu bod modd gweld y motiff o'r ddwy ochr wrth chwifio'r faner, er mai dim ond o'r tu blaen y gellir gweld yr ysgrifen. O dan y fleur-de-lis, mae sgrôl, eto mewn gwlân melyn, â'r arwyddair BOY SCOUTS BE PREPARED wedi'i beintio mewn priflythrennau du. Mae enw'r trŵp wedi'i beintio'n wyn yn y gornel chwith isaf. Mae'n mesur 92.5 cm x 115cm, sy'n golygu mai dyma'r faner leiaf o blith baneri'r Terra Nova sydd yng nghasgliad yr Amgueddfa.
Mae ymyl y faner, a fyddai wedi bod yn nannedd y gwynt, wedi treulio cryn dipyn. Mae difrod fel hyn yn gyffredin ar faneri. Mae rhywfaint o farciau duon ar y tu blaen hefyd, ac er na wyddom yn union beth ydyw, mae'n debyg iawn i'r marciau sydd ar y ddwy faner arall o gasgliad y Terra Nova. Mae olion rhwd bach, tyllau pinnau a phwythau tacio hir yn awgrymu ei bod wedi'i harddangos ar fwrdd caled mewn ffrâm ar un adeg. Mae cryn dipyn o ddifrod golau ar y tu blaen hefyd. Yn anffodus, does dim modd gwrthwneud hyn, ond bydd deunyddiau ar gyfer cadwraeth yn helpu i gynnal strwythur ffisegol y faner.
Mae olion colli lliw, rhwygo a staenio yn ein helpu i ddeall sut cafodd y faner ei defnyddio, ei storio a'i harddangos yn ystod 103 o flynyddoedd o hanes. Ein nod yw diogelu cymaint ag sy'n bosib o wybodaeth am orffennol y faner.