: Rhyfel Byd Cyntaf

Cyn i ni ddechrau o ddifri ar y bennod nesaf ym mhrosiect @DyddiadurKate (oes, mae dilyniant!), yn y blog hwn mi fyddai’n ffarwelio â dyddiadur 1915 drwy gyflwyno stori Tomi’r Hendre.

Mae enw Tomi’r Hendre yn gyfarwydd iawn i’r rhai ohonoch sydd wedi dilyn @DyddiadurKate o’r cychwyn cyntaf. Ynghyd â’i chwaer Win, roedd Tomi yn ymwelydd cyson â Ty Hen – cartref Kate a’i rhieni – drwy gydol 1915. Fe’u magwyd yng Nghwm Main, ble roedd eu rhieni – John ac Ann Jones – yn rhedeg Siop yr Hendre. Mae llyfrau cyfrifon a thalebau’r busnes bellach yng nghasgliad yr Amgueddfa, ac os gofiwch chi, mewn blog blaenorol, fe fues i’n trafod ymgyrch John Jones i gael blwch post cyfleus i drigolion yr ardal.

Ond i droi nôl at Tomi’r mab, yn 1915 roedd yn fyfyriwr yn y Coleg Normal ym Mangor, ac eisoes wedi hyfforddi fel athro. Yn Rhagfyr y flwyddyn honno – tri mis cyn ei benblwydd yn 21 – ymunodd â’r fyddin. Nid oes cofnod o hyn yn nyddiadur Kate Rowlands.

Erbyn Ionawr 1916, roedd Tomi wedi ei leoli gydag 21ain Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yng ngwersyll hyfforddi Parc Cinmel. Wrth chwilota drwy archifau Siop yr Hendre, fe ddes i ar draws cerdyn post a anfonodd Tomi at ei rieni yn ystod y cyfnod hwn.

Derbyniais y parcel ond oherwyd[d] prysurdeb yr wyf wedi bod yn anabl i atteb [sic] o’r blaen. Yr wyf wedi symud i Hut 30 fel y gwelwch ac wedi cael fy ngwneyd [sic] yn ben arno ac felly yr wyf yn hollol gartrefol. Yr wyf yn hynod o hapus a digon o fwyd ac mewn iechyd rhagorol ac yn mynd yn dew ac yn gryf. Nid wyf yn med[d]wl y byd[d] yn rhaid imi byth fynd i’r front gan y byd[d]wn yn cael ein gwneyd [sic] yn officers… Gyrwch fy nghyllell boced a fy spectol mor fuan ag a alloch.

Er nad oedd yn rhagweld cyfnod yn y ffosydd, ym Mehefin 1916 roedd Tomi ar ei ffordd i Ffrainc. Llai na mis yn ddiweddarach, ar 20 Gorffennaf, fe’i hanafwyd yn ddifrifol yn ei frest ym mrwydr Coedwig Delville. Cludwyd Tomi i ysbyty yn Boulogne, ac yna i Ysbyty Ryfel Leith, ger Caeredin. Mae’r adroddiadau gan feddygon Leith yn anodd iawn i’w darllen. Dyma grynodeb o’i gyflwr pan gyrhaeddodd yr ysbyty ar 31 Gorffennaf.

Admitted from No 18. Gen. Hospt. Boulogne. There is a small wound size of 5/ on right side about the level of the 8^th rib. Dulness all over this side absolute at base, breath sounds faint over upper lobes. Pat. states that he spat blood but only very little at first. X-ray shows piece of metal at level of 8^th rib.

Bu farw Tomi’r Hendre o’i anafiadau ar 27 Awst 1916.

I hereby certify that No. 29606 Pte Thomas Jones… who died to-day of Empyeme and septicaemia… stated to me that he was wounded inaction [sic] at Delville Wood on July 20^th 1916. There was a wound in right side of the chest, haemothorax and X. Ray showed a piece of metal in chest. Patient was operated upon and portion of rib resected to allow of free drainage on the 13^th, but septic condition was very bad. L. Stewart Sandman M.D.

Mae’n dorcalonnus meddwl am fawredd y golled i’w deulu a’i gymdogion yng Nghwm Main. Cynhaliwyd ei angladd yng Nghefnddwysarn ar 31 Awst, ac mae’n debyg fod tad Kate yn un o’r rhai fu’n talu teyrnged iddo mewn seiat gyda’r hwyr. Cyhoeddwyd adroddiad manwl, di-flewyn-ar-dafod, am yr angladd yn Y Cymro (Lerpwl a’r Wyddgrug).

Angladd Tom yr Hendre yw y condemiad mwyaf ynddo’i hun fu ar y rhyfel yng Nghefnddwysarn… Y mae ei ysbryd caredig yng nghartref Caredigrwydd ei hun. Nid oes yno orfodaeth, nid oes yno glwyfo, nid oes yno ladd a llofruddio, nid oes yno neb yn cael ei gablu a’i regi gan ei salach. Yno y mae cydwybod yn rhydd, yno ni chlwyfir cariad mam, yno rhoddir ei le i gariad tad, yno ni chwelir cartrefi, ac yno ni thorrir calonnau.

Fel y byddai’n gwneud i goffau Hedd Wyn maes o law, cyfansoddodd R. Williams Parry – cyn ysgolfeistr y Sarnau –  englynion er cof amdano.

Ger ei fron yr afon rêd – dan siarad

Yn siriol wrth fyned;

Ni wrendy ddim, ddim a ddwed

Dan y clai nid yw'n clywed.

Ond pridd Cefnddwysarn arno – a daenwyd

Yn dyner iawn drosto;

A daw'r adar i droedio

Oddeutu'i fedd ato fo.

This post is a synopsis of a Behind the Scenes event I presented on September 30th 2014. It consisted of looking at a “snapshot” of Amgueddfa Cymru – National Museum Wales’ activities during the WWI period. Information was obtained through scanning our scrap books, publication archives and photographic collections for the years 1914 to 1918 and extracting interesting items of news concerning  staff and exhibitions.

However, the first thing I did was to warn everyone that in 1914 this is what we looked like….

Archibald H. Lee

We still existed of course, established by Royal Charter back in 1907 but, without a finished building to call our own.

Therefore, during this time while construction of the building was in progress, administration was carried out in offices close by at Park Place and the Kingsway area while exhibitions were held in temporary galleries next door in City Hall.

Cyril Mortimer Green

I centred the staff news on three people...

Eleanor Vachell

Archibald H. Lee, the Museum Secretary, who saw active military service and was decorated with the Military Cross after fighting at Gaza. He returned to work after the war and remained Museum Secretary for 44 years, finally retiring in 1953. He appears in many photographs of special events and royal visits over the years. 

Cyril Mortimer Green, who had been appointed as Botanical Assistant in 1914, but never got to take up his post. He held a Commission in the 3rd Royal Sussex Regiment, went abroad to fight early on in the war and was eventually killed on active duty in November 1917. 
His death is all the more poignant because, not only did never take up his position at Museum, his brother Hugh Mortimer Green had also been killed on active duty in 1915.

Click the link below and scroll down for more information on Cyril and his brother.

http://www.wwwmp.co.uk/ceredigion/aberystwyth-st-david-s-church/

Eleanor Vachell, spirited and outstanding amateur botanist who stepped in to take charge of the botany collections, while Cyril Mortimer Green was absent on military duty. She did this, with the help of pupils from Cardiff High School for Girls, whilst also supporting the war effort as one of the ‘Committee Ladies of the Auxiliary Workers Territorial Forces Nursing Association’ at the hospital set up in Howard Gardens, working as both nurse and librarian.

Eleanor was the daughter of Charles Tanfield Vachell [1848-1914], a member of the Cardiff Naturalists Society, serving as its secretary and president for many years, he was also behind the creation of the Cardiff Municipal Museum and was a member of the National Museum Wales council.
    

Eleanor compiled, with her father, the Vachell herbarium that contains 6,705 dried specimens and is one of the most complete herbaria ever collected by a private individual. This is now held here at the Museum along with a very large collection of their own personal library on British floras.

I also looked at the problems faced in the construction of the building due to a lack of basic materials that had been re-allocated for the war effort. The progress must have been excruciatingly slow and all material orders had to apply via license applications to The Ministry of Munitions and the Report for 1917/18 it is stated that work was suspended completely for a time…

Unfortunately it has become necessary to suspend work on the New Building, and an agreement terminating the contract has been entered into with the builders, Messrs J. Willcock & Son. The roof had already been completed and the windows have been filled with oiled canvas so that the structure is now weather proof… Some of the rooms in the New Building are already in use for storage of specimens. NMW Annual Report p. 9

One of the most enjoyable parts of researching this talk was looking at the exhibitions that were held through the war years and there were plenty of them! Because even though the country was at war, the Museum still had an obligation to the public to carry on programming exhibitions and events. Here are just a few of the many exhibitions held at City Hall and for which we hold the original catalogues...

Turner's Welsh Drawings

Open from Oct 26th 1914 to Jan 30th 1915 and visited by over 8,000 people

Exhibition of Modern Belgian Art

Held in 1915 from March 17th to April 15th….visited by over 6,000 people.

Exhibition of Topographical Prints and Engravings 

An exhibition of Prints and Engravings of places in Wales was opened on July 27th 1915 and closed on October 30th The number of visitors to the exhibition was in excess of 7,000.

Lovett Collection of Toys

A unique collection of children’s toys and playthings lent to the Museum by Mr. Edward Lovett, of the Folklore Society. The exhibition was originally intended to close on August 16th 1915 but in view of the interest it aroused, and to give school children an opportunity of visiting it during the whole of their holidays, the date of closing was postponed to September 2nd. The total attendance was 21, 889.

I also found mention of a number of war related exhibitions held at City Hall but for which we do not hold the catalogues…

Exhibitions of Women’s War Work 

A Ministry of Munitions exhibition of photographs illustrating women’s war work during February 1916

Exhibition of Allied War Photographs 

An Exhibition of Allied War Photographs held in 1917 from August 4th to 20thand visited by nearly 4,000 people.

British Battle Photographs [in colour]

An exhibition lent by the Ministry of Information. This was opened in November 1918 closed on the 11th December, and visited by about 3,500 people. 

I concluded the talk by showing two other WWI related items held here in the Library. The first was a volume of military portraits of soldiers from the Welsh Horse Yeomanry. This regiment did not exist before the Great War; it was formed in August 1914 under the administration of the Glamorgan Territorial Force Association and headquartered in Cardiff [Sophia Gardens]. The title page states that the album was presented to Alderman J. Robinson, who was Lord Mayor of Cardiff (1913–1914) and it was donated to the Library on the 27th April 1932 by Councillor R. G. Robinson.

More information on this regiment can be found on this page recounting the history of the Welsh Horse Yeomanry.

Mae’r flwyddyn yn dod i ben a dw i’n adlewyrchu ar ddwy ran o fy ngwaith sy’n gorffen fuan. Mae @DyddiadurKate (1915) yn gorffen yn mis yma, a fy ngwaith ar Chynllun Addysg Y Rhyfel Byd yn Cyntaf dod i ben yn Mawrth 2016.

Mae Cynllun Addysg y Rhyfel Byd yn brosiect rhwng Amgueddfa Cymru a’r Llyfrgell Genedlaethol, sy’n cynhyrchu adnoddau ar gyfer ysgolion. Ni'n defnyddio deunyddiau o gasgliadau’r ddau sefydliad i greu adnoddau dysgu digidol am Gymru yn ystod y Rhyfel. Trwy’r flwyddyn, gweithiais gyda chydweithwyr o’r curaduron i’r archif i ddewis y deunyddiau gorau i fynd gyda phob thema yn y cynllun. Y themâu y gweithiais arnynt yw ‘Bywyd ar Ffrynt y Gorllewin’, ‘Meddygaeth’, ‘Cymru ar draws y Byd’ a ‘Straeon Personol’.

Ar y prosiect @DyddiadurKate, dwi’n casglu'r ystadegau o Twitter a ‘di creu dau flog, un ar recriwtio yn y Rhyfel Byd Cyntaf ac un ar alcohol a dirwest. Trwy’r flwyddyn mwynheais y gweithgareddau dyddiol ar y blogiau gahanol gan y curaduron a’r archif, oedd yn rhoi mwy o wybodaeth am y prosiect.

Yn Hydref ces y cyfle i ddod â’r ddau brosiect at ei gilydd, yn yr adnodd ‘Straeon Personol’. Mae’r adnodd yn edrych ar bobl dros Gymru yn y Rhyfel Byd Cyntaf ac effaith y rhyfel arnyn nhw. Roedd stori Kate Ellis yn rhoi cyferbyniad i straeon milwyr a nyrsus, i ddangos bywyd sifiliad. Un peth sy’n ddiddorol imi yw fod pobl yn ymladd yn y rhyfel, ac ar yr un pryd, roedd llawer o’r gweithgareddau dyddiol Kate yn cario ‘mlaen heb lawer yn newid.

Dyw’r adnoddau ‘Straeon Personal’ a 'Cymru ar Draws y Byd' ddim ar yr HWB eto, ond mae llawer o’r adnoddau arall lan nawr. Dilynwch y linc i HWB i ddefnyddio’r adnoddau am ddim.

Wel dyna ni, dim ond cwpl o ddyddiau sy’n weddill nes bod @DyddiadurKate 1915 yn dirwyn i ben. Ceir ei chofnod olaf ar y 15^fed o Ragfyr, ac mae’n rhaid i mi gyfaddef, â hithau ‘di bod mor selog yn ysgrifennu, ro’n i’n siomedig nad oedd hi wedi rhoi pen ar bapur dros gyfnod y Nadolig. Ro’n i wedi edrych ymlaen cael darllen am baratoadau’r Nadolig a’r Flwyddyn Newydd, ac wedi bod yn dyfalu p’un â’i gŵydd yntau asen o gig eidion fyddai’r wledd? Pwy fyddai’n galw heibio? A fyddai’r teulu’n mynychu gwasanaeth y Plygain? A fyddent yn addurno Tŷ Hen? Ac a fyddai Kate yn “gwneud cyfleth” neu’n “mynd i noson gyflaith”? Yn anffodus, nid oedd i fod, ond rhaid diolch iddi am y gwledd a roddodd i ni dros y flwyddyn.

Cyd-ddigwyddiad llwyr oedd i mi dderbyn copi mis Hydref 2015, o bapur bro Bala a’r cylch, Pethe Penllyn ac ynddo erthygl, ‘Noson Gyfleth Coed y Bedo, Cefnddwysarn’. Roedd cyfeiriad ynddo at deulu Yr Hendre, sef cartref genedigol mam Kate, yn ymuno yn yr hwyl. Felly, dyma fanteisio ar y cyfle i sôn am arfer hwn, oedd yn draddodiadol mewn rhannau o ogledd Cymru dros gyfnod y Nadolig a'r Flwyddyn Newydd. Byddai teuluoedd yr ardal yn cymryd eu tro i gynnal nosweithiau o’r fath, gan wahodd eu ffrindiau i'w cartrefi fin nos. Wedi gwledda, byddai pawb yn mwynhau rhyw fath o ‘noson lawen’, cyfle i sgwrsio, chwarae gemau, adrodd straeon, canu a thynnu coes, ond canolbwynt y noson fyddai tynnu cyflaith.

Dyma rysáit o’r Archif yn Sain Ffagan a gasglwyd o ardal Pennant, Trefaldwyn:

3 phwys o siwgr llwyd, meddal

½ pwys o fenyn hallt (wedi’i feddalu)

sudd 1 lemwn

¼ peint o ddŵr berw (neu ragor os bydd y siwgr o ansawdd sych)

• Tywallt y siwgr a’r dŵr i’r sosban. Toddi’r siwgr yn araf uwchben tân gloyw, a’i droi'n gyson â llwy bren nes iddo doddi'n llwyr (gall gymryd ryw ugain munud).
• Tynnu’r sosban oddi ar y tân, ychwanegu’r sudd lemwn a'r ‘menyn, a'u cymysgu'n drwyadl.
• Berwi'r cymysgedd yn weddol gyflym am ryw chwarter awr heb ei droi o gwbl.
• I brofi os yw’n barod - gollwng llond llwy de o'r cymysgedd i gwpaned o ddŵr oer. Os bydd yn caledu ar unwaith, mae’n barod.

Dyma gychwyn yr hwyl! Rhaid oedd tywallt y cyflaith ar lechen, carreg fawr neu garreg yr aelwyd oer wedi'i hiro â ‘menyn – dwi’n gwybod o brofiad pa mor danbaid boeth yw’r gymysgedd. Byddai pawb yn iro'i dwylo ag ymenyn (er mwyn arbed llosgi eu dwylo ac i ychwanegu at y blas a’r ansawdd) ac yn cymryd darn o'r cyflaith i'w dynnu tra byddai'n gynnes. 'Roedd hon yn grefft arbennig a’r gamp oedd tynnu'r cyflaith nes ei fod yn raff melyngoch. Byddai'r dibrofiad yn edmygu camp a medrusrwydd y profiadol, tra bo methiant ac aflwyddiant y dibrofiad yn destun hwyl i bawb. Gwyddom pa mor gymdeithasol oedd cymuned @DyddiadurKate, ac mae’n hawdd ei dychmygu’n rhan o’r hwyl a’r sbri!

Diolch i bawb sydd wedi dilyn y dyddiadur yn ystod 2015. Cofiwch ddilyn hynt a helynt Kate o’r 1^af o Ionawr 2016 ymlaen, wrth i ni agor cyfrif newydd i drydar cynnwys dyddiadur arall o’i heiddo, a roddwyd ganddi i Archif Sain Ffagan ym 1970. Dyddiadur 1946 yw hwn, gyda Kate bellach yn briod, yn fam ganol oed, sy’n cofnodi ei bywyd ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd.

Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i chi gyd, ac os ydych am roi cynnig ar wneud cyflaith – cofiwch beidio llosgi eich dwylo!

Yn ei dyddiadur yr wythnos hon, mae Kate Rowlands yn nodi fod ‘Bob Lloyd wedi codi côr i fynd i’r Bala’. Mae Bob Lloyd yn fwy adnabyddus i ni fel Llwyd o’r Bryn (1888 - 1961) – eisteddfodwr o fri, aelod o Barti Tai'r Felin a sylfaenydd Cymdeithas y Llawr Dyrnu. Mewn cyfweliad hanes llafar â Minwel Tibbott yn 1970, soniodd Kate am ddiwylliant arbennig ei milltir sgwâr a bywyd cymdeithasol ardal y 'pethe'. Erbyn hyn, roedd Kate wedi ymadael â'r Sarnau ac yn byw yn Rhyduchaf, ger y Bala. Dyma grynodeb o’r sgwrs.

Sut gymdeithas oedd yn y Sarnau yn eich hamser chi?

Di-guro ynde, dyne’r gair fyswn i’n ddeud. Wedyn mi ddoth yn y blynyddoedd cymharol ddiweddar, mi ffurfiwyd y Llawr Dyrnu’n Sarne, a chal tair eglwys i uno efo’i gilydd. A mai’n dal’n llewyrchus ddychrynllyd eto 'fyd. Yndi, dyna’i cymdeithas nhw, Llawr Dyrnu ma nhw’n galw hi.

Pa adeg ffurfiwyd honno?

Tua nineteen… alla i’m deud. Rhoswch chi ddau funud wan i fi sidro. Yn y nineteen thirties siwr gen i. Ond cyn hynny, gneud ein cymdeithas odden ni. O’ ne bopeth yn y Sarne amser honno yn de. O’dd hi’n gymdeithas … cymdeithas y capel… Ddoth na lawer iawn o farddoni… yn y Sarne te a mai’n dal felly eto ma’n siwr. Ddoth yr WEA ’fyd yn Sarne’n flodeuog iawn, iawn yn de… O gynny nhw athrawon yn WEA. Dw i’n cofio I. B. Griffith yn athraw a gynno fo dros ddeugien yn’i ddosbarth yn Sarne…

Beth fydde yn cael ’i gynnal, hanes?

Ie, hanes. Probleme yr oes w’chi, probleme cyfoes a rwbeth debyg… Y tair blynedd ola ro’n i’n Ty Hen, ddaru mi gadw’r cwbwl heb golli dim cofiwch. Thirty six o ddosbarthiade.

Beth fydde pobol yn neud gyda’r nos yn eu cartrefi?

Wn i’m be fydda nhw’n neud, cofiwch. O’dd na ryw ysbryd iach ofnadwy… Fydde ryw swperi yn ffasiwn ofnadwy chi, mynd i gartrefi gilydd. Wn i’m be fydde nhw’n neud yno. Dw i’m yn meddwl bydde nhw’n deud ’im byd drwg am neb.

Oedd na gymdeithas glos yn Sarne?

Oedd ardderchog, bob amser. Dw i’n dal i ddeud eto mai’r Seiat a’r Cwarfod Plant, dene o’dd yn byd ni wch chi’n te. Pawb yn mynd yno chi, pawb mynd yno te. O’dd neb yn meddwl peidio… pawb yn mynd i bob peth. Dydi ’di newid dwch.