Gwyddonwyr Amgueddfa Cymru yn darganfod rhywogaethau newydd o Dde Affrica a'r DU

Yn ddiweddar rydyn ni wedi bod yn gweithio ar broject cyffrous rhwng Amgueddfa Cymru a gwyddonwyr o Amgueddfeydd Iziko yn Ne Affrica a Cape Peninsula University of Technology, ac wedi dod ar draws sawl rhywogaeth newydd o fwydod gwrychog morol. 

Dechreuodd y project yn 2023, ac fe’i hariannwyd gan Grant Cyfnewidiadau Rhyngwladol y Gymdeithas Frenhinol. Roedd hynny’n caniatáu i ni gydweithio wrth edrych ar y grŵp pwysig, ond llai adnabyddus, hwn o anifeiliaid.

O holl fywyd ein cefnforoedd, efallai nad mwydod gwrychog morol, neu polychaetes (eu henw gwyddonol), yw'r cyntaf sy'n dod i'r meddwl. Fodd bynnag, maen nhw'n rhan hanfodol o iechyd ein cefnforoedd ac yn ffynhonnell fwyd bwysig i lawer o anifeiliaid eraill. Felly, er nad yw llawer o bobl yn gwybod rhyw lawer yn eu cylch, mae'n bwysig ein bod ni'n dysgu mwy amdanyn nhw – a faint o rywogaethau sydd yna. Er nad yw'r enw 'mwydyn' o reidrwydd yn creu delweddau o rywogaethau pert, rydyn ni’n hoffi meddwl bod llawer o fwydod gwrychog morol yn dipyn o bictiwr.

Yn anffodus, er gwaethaf eu pwysigrwydd, dydyn ni ddim yn gwybod faint o rywogaethau sy’n bodoli hyd yn oed, er bod o leiaf 12,000 o rywogaethau gwahanol ledled y byd! Felly dyna’r dasg i wyddonwyr Amgueddfa Cymru! Rydyn ni, Dr Teresa Darbyshire a Katie Mortimer-Jones, yn arbenigwyr ar fwydod gwrychog morol ac wedi bod yn gweithio gyda dau wyddonydd o Dde Affrica, Dylan Clarke a Dr Jyothi Kara, ar broject i geisio darganfod mwy am natur rhai o'r mwydod hyn.

Er bod arolygon wedi'u cynnal dros y ddwy ganrif ddiwethaf, efallai y byddwch chi’n synnu o glywed ein bod ni'n dal i ganfod rhywogaethau newydd yn y DU. Yn yr un modd, er bod Prifysgol Cape Town wedi gwneud llawer o waith o amgylch De Affrica yn y 1950au a'r 1960au, mae tystiolaeth ddiweddar yn awgrymu y gallai fod 500 a mwy o rywogaethau o fwydod gwrychog morol heb eu henwi a heb eu darganfod. Gan ystyried hyn, fe wnaethon ni fel tîm o wyddonwyr gychwyn ar broject i ymchwilio i fwydod gwrychog morol yn y ddau ranbarth i weld a oedd modd datgelu rhywfaint am y fioamrywiaeth gudd hon. Daeth Dylan a Jyothi draw i Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd ym mis Mai 2023 ac fe aethon ninnau i Amgueddfa Iziko yn Ne Affrica ym mis Mehefin.

Mae casgliadau amgueddfeydd yn rhan hanfodol o waith fel hyn, gan eu bod nhw'n gofnod unigryw o rywogaethau a chynefinoedd sy'n bresennol ar unrhyw adeg benodol. Maen nhw'n galluogi gwyddonwyr i gymharu sbesimenau tebyg i weld a ydyn nhw'n dod o un rhywogaeth neu fwy. Felly, fel tîm, doedd dim rhaid i ni grwydro'n bell o'n hamgueddfeydd i ddod o hyd i'r union beth roedden ni'n chwilio amdano. 

Buon ni'n brysur gydol 2023 yn tynnu lluniau, yn gwneud darluniau, ac yn disgrifio'r rhywogaethau newydd roedden ni wedi'u darganfod. Un o elfennau mwyaf cyffrous y project oedd penderfynu ar enwau ar gyfer y rhywogaethau newydd. Dyma benderfynwyd: 

1) Magelona ekapa, rhywogaeth o fwydyn rhawben o'r Western Cape, sy'n cael ei enw o'r gair eKapa, sy'n golygu 'tarddu o'r Cape’, yn iaith Xhosa.
2) Arabella ampulliformis, o Ddyfnaint, sy'n cael ei enw o'r gair ampulliform, yn disgrifio rhan siâp fflasg y mwydyn.
3) Arabella umgazanae, a gasglwyd o'r arfordir i'r de o afon Mngazana (a elwid gynt yn Umgazana) yn yr Eastern Cape, De Affrica.

Fe wnaethon ni fwynhau rhannu ein canlyniadau cychwynnol yn y 14eg Cynhadledd Polychaete Ryngwladol yn Stellenbosch ym mis Gorffennaf 2023, ac mae'r canlyniadau llawn newydd gael eu cyhoeddi mewn dau bapur gwyddonol a adolygwyd gan gymheiriaid yn y cyfnodolyn African Zoology. Mae'r papurau'n darparu allweddi adnabod ar gyfer sawl grŵp o fwydod gwrychog morol yn Ne Affrica, a disgrifiadau manwl o rywogaethau niferus. Gobeithio y bydd hyn yn golygu bod modd datgelu rhywogaethau newydd pellach drwy ddarparu cymariaethau manwl o anifeiliaid, yn ogystal â hyrwyddo'r dull cywir o adnabod anifeiliaid yn y ddwy wlad. 

Un o'r rhesymau pwysig y mae gwyddonwyr o Gymru yn astudio rhywogaethau, gartref a thu hwnt, yw deall dosbarthiad pob rhywogaeth. Os caiff rhywogaeth newydd ei ddarganfod mewn rhanbarth, mae hefyd yn ein helpu i gydnabod a yw'n wirioneddol newydd i fyd gwyddoniaeth, neu'n rhywogaeth anfrodorol sydd wedi'i chludo ledled y byd mewn ffordd artiffisial? Os mai rhywogaethau goresgynnol ydyn nhw, maen nhw’n gallu cael effaith niweidiol, felly mae angen i ni wybod hynny cyn gynted â phosibl. Bydd hyn yn arbennig o bwysig gyda newid hinsawdd. 

Felly, y tro nesaf ewch chi am dro i'r traeth, meddyliwch am y mwydod gwrychog morol bendigedig o dan eich traed a'u cyfraniad pwysig at gadw ein cefnforoedd yn iach – a chofiwch hefyd fod gwyddonwyr Amgueddfa Cymru yn gweithio'n galed i helpu i'w darganfod a'u gwarchod.

Gan yr Uwch Guraduron, Kate Mortimer-Jones a Teresa Darbyshire

I wybod mwy, ewch i:

Untangling the Magelonidae (Annelida: Polychaeta) of southern Africa, including the description of a new species: African Zoology: Vol 0, No 0 (tandfonline.com)

Redescription of Arabella iricolor (Montagu, 1804) with descriptions of two new species from the United Kingdom and South Africa: African Zoology: Vol 0, No 0 (tandfonline.com)

Helo Cyfeillion y Gwanwyn,

Hoffwn roi ddiolch fawr i'r holl ysgolion a anfonodd geisiadau i mewn ar gyfer ein cystadleuaeth fideo newydd. Roedd o’n anodd iawn i ddewis rhyngddynt, ond pleidleisiodd pawb oedd yn rhan o'r prosiect a'r canlyniad oedd:

Enillwyr:

Clare Primary School

Yn Ail:

St Mary’s Church in Wales Primary (@StMarysCIWBJ)

Cydnabyddiaeth Arbennig:

Kirkmichael Primary

Our Lady’s RC Primary

Gwaith gwych Cyfeillion!

Athro’r Ardd

Annwyl Cyfeillion y Gwanwyn,

Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i'r holl ysgolion a gymerodd ran yn Ymchwiliad Bylbiau'r Gwanwyn i Ysgolion eleni.

Plannodd disgyblion fylbiau ym mis Hydref a gwyliodd drostyn nhw tan wnaethant nhw flodeuo. Wnaethant nhw gofnodi taldra a'r dyddiad flodeuo eu planhigion. Wnaethant hefyd cymryd darlleniadau tymheredd a glawiad bob dydd oeddent yn yr ysgol rhwng cyntaf Tachwedd a diwedd Mawrth, a chofnodi'r wybodaeth hon i wefan Amgueddfa Cymru. Mae'r data hwn wedi bwydo mewn i'n hastudiaeth o'r  effeithiau newid hinsawdd ar ddyddiadau blodeuo bylbiau'r gwanwyn

Dyma'r ysgolion sydd wedi ein helpu ni eleni:

Enillwyr

Cymru: St. Mary's CiW Primary

Lloegr: Our Lady of the Assumption Catholic Primary School

Yr Alban: Gavinburn Primary School

Gogledd Iwerddon: Portadown Integrated Primary School

Yn Ail

Cymru: Cornist  Park  C.P

Lloegr: Roseacre Primary Academy 

Yr Alban: Our Lady's RC Primary School

Gogledd Iwerddon: Sacred Heart Primary School - Omagh

Cydnabyddiaeth Arbennig

Cymru:

Ysgol Gymraeg Tonyrefail

Ysgol Pennant

Ysgol San Sior

Ysgol Tycroes

Lloegr:

Fleet Wood Lane Primary 

Stanford in the Vale 

Gogledd Iwerddon:

Irvinestown Primary School

St Joseph and St James's Primary 

St Patrick's Primary School - Eskra

Clod Uchel 

Cymru:

Bedlinog Community Primary

Churchstoke CP School

Forden CiW Primary

Hafod Primary

Henllys CiW Primary

Llanfaes CP School

Peterston Super Ely CiW Primary

Pil Primary School

Raglan VC CiW Primary

Rhayader Primary

Upper Rhymney Primary

Ysgol Bryn Pennant

Ysgol Casmael (Sir Benfro)

Ysgol Gymraeg Aberystwyth

Ysgol Gymraeg Dewi Sant

Ysgol Gynradd Llandegfan

Ysgol Tir Morfa

Lloegr:

Anchorsholme Academy

Eaton Valley Primary School

Educational Diversity

Ferndale Primary School

Kidgate Primary Academy

St John's CE Primary School

Sylvester Primary Academy

Yr Alban:

Abbey Primary School

Blacklands Primary School

Clare Primary School

Cortamlet Primary School

Cuthbertson Primary School

Doonfoot Primary School

Kirkhill Primary School

Kirkmichael Primary School

Langbank Primary School

Milton Primary School

Newmains Primary School

Newton Primary School

St Peter's Primary School

Whatriggs Primary School

Gogledd Iwerddon:

Carrick Primary School

Clonalig Primary School

St John's Primary School

St Mary's Primary School - Maguiresbridge

St Peter Primary School - Plumbridge

St Teresa's Primary - Craigavon

Tandragee Primary School

Gwyddonwyr Gwych

Cymru: 

Albert Primary

Blaendulais Primary

Creigiau Primary

Eveswell Primary

Hay on Wye CP School

Mount Street Junior School

Neyland Community School

NPTC Newtown College

Pembroke Dock Community School

St. Mary’s CiW School - Wrexham

St. Michael's RC Primary

Trelai Primary

Waldo Williams Primary

YGG Bronllwyn 

Ysgol Deiniol

Ysgol Glan Morfa (Conwy)

Lloegr: 

Halsnead Primary School

Hamstead Junior School

Northwood Community Primary School

Old Park Primary School

Phoenix Primary Schoo

Prescot Primary School

Rowley Hall Primary School

Temple Meadow Primary School

Waterloo Primary Academy

Yr Alban:

Alloway Primary School

Bishopton Primary School

Elmvale Primary - Glasgow

Leslie Primary School

Livingston Village Primary School

Lochwinnoch Primary School

Logan Primary School

Our Lady and St Francis Primary School

Our Lady of Peace Primary

Underbank Primary School

Windyknowe Primary School

Gogledd Iwerddon:

Grange Primary School Kilkeel

St Mary's Primary - Craigavon

St Mary's Primary School - Newry

Cyfranwyr 

Cymru:

Alaw Primary

Bryn Celyn Primary

Ffynnon Taf Primary 

Glyncoed Primary

Hafod y Wern Community Primary

Johnston C.P. School

Lloegr:

Childwall C of E Primary School

Cronton CE Primary School

Grange Primary School

Marton Primary Academy and Nursery

Roby Park Primary School

Shireland Technology Primary School

St Kentigern's Primary School

St Paul's C of E Academy

Summerhill Primary Academy

Yr Alban:

Fordbank Primary School

Meldrum Primary School

St Conval's Primary School

St Cuthbert's Primary School

St John Ogilvie Primary School

St Patrick's Primary - Troon

St Vincent's Primary School

Gogledd Iwerddon:

St Paul's Primary School

Willowbridge Special School

gan Sam, Mark, Hannah a Caitlin gwirfoddolwyr Amgueddfa Cymru

Pedwar gwirfoddolwr ydym ni a atebodd yr hysbyseb cyfle gwirfoddoli ar wefan Amgueddfa Cymru, a drefnwyd gan Elizabeth Walker, Prif Guradur yr Amgueddfa. Roedd cyfle i helpu i ddidoli a chatalogio casgliad o offer carreg cynhanesyddol.

Daw'r offer o'r casgliad sylweddol a wnaed gan Henry Stopes, casglwr preifat, ar ddiwedd y 19eg Ganrif. Amcangyfrifir bod rhwng 50,000 a 70,000 o arteffactau, gyda hanner miliwn o flynyddoedd o hanes, yn bennaf Prydeinig, ond mae'r casgliad hefyd yn cynnwys rhai gwrthrychau tramor dirgel.

Bob dydd Iau, gydag Elizabeth, rydyn ni'n treulio tair awr yn didoli'r blychau, gan rifo a chategoreiddio pob eitem. Mae’n waith cyffrous ac yn aml yn cael ei stopio pan fydd rhywun yn dod o hyd i rywbeth mor anarferol, maen nhw eisiau ei rannu gyda’r grŵp. Megis pen bwyell gaboledig Neolithig, wedi torri ac yna'n amlwg wedi'i hailgylchu neu hyd yn oed bêl gerfiedig Neolithig. Bydd Elizabeth bob amser yn ein helpu i adnabod a chynorthwyo gyda ffeithiau diddorol am yr offer carreg. Wrth i ni weithio rydym hefyd yn cynnal trafodaethau diddorol sydd hyd yma wedi amrywio o Beyonce i Ryfel y Boer; Neanderthaliaid i ffilmiau arswyd Corea! Pwy a wyr beth fydd pynciau'r wythnos nesaf?

Rydym ni, fel gwirfoddolwyr, yn teimlo’n ffodus i gael y cyfle hwn i fod yn rhan o’r gwaith amgueddfa ymarferol hwn, i gynnig ein hamser ac i fod yn rhan o’r gwaith o gofnodi casgliad Henry Stopes a fydd yn helpu gydag ymchwil offer carreg yn y dyfodol. Mae’r cyfle hwn yn ffordd ddiddorol o weld sut mae’r tu ôl i’r llenni yn gweithio mewn amgueddfa, ac mae’r wybodaeth a geir yn hynod ddefnyddiol i’n gyrfaoedd ym maes archaeoleg yn y dyfodol. Mae'r swm yr ydym i gyd wedi'i ddysgu o ddim ond 3 awr yr wythnos yn llawer mwy nag y byddem wedi meddwl.

Hyd yn hyn rydym wedi didoli, ail-becynnu a dogfennu 4,659 o offer a mewnbynnu 2,265 o gofnodion newydd i gronfa ddata'r casgliad.

“March brings breezes, loud and shrill, 
To stir the dancing daffodil.” Sara Coleridge, The Garden Year 

March is Most Likely the Gardener's Busiest Month!

This month has consisted of sowing, sowing, and more sowing! We've sown different varieties of tomatoes, aubergines, runner beans, chilies, watermelons, salad leaves, herbs, and roots (to name a few!). Most have started life in propagators in the orange container (more on that later) or in the polytunnel, as most seedlings prefer a warm environment to germinate. Hardier seeds like spinach have been directly sown outside.

Move Over, Marvin Gaye!

Ani and Laurence expertly pruned the grapevine in the polytunnel. This is the time to cut back the vine to encourage new growth. Don't be afraid to cut back more than you think. The rule of thumb is to choose a few of the strongest canes to leave and prune the rest. Typically, people choose 10 to 12 good canes and shorten them to four or five buds each.

The Hügelkultur Method

We tried the Hügelkultur method with our raised beds alongside the glass panels of the colonnade. In Hügelkultur, you layer different organic materials together, which will slowly release nutrients into the soil for years to come. To try it yourself, simply add a base layer of cardboard, wood such as logs and smaller dried twigs, and hay or grass cuttings, followed by green organic material. Then layer a lot of compost and topsoil, and you're ready to plant. Please note that the soil level will fall as the layers decompose. In this case, simply add another layer of soil to the top.

Bye-Bye, Orange!

This month has seen us update one of the staples in the GRAFT garden: the orange container. Over the years, the vibrant orange container has, well, become a bit tired and showed its age. So we decided to give it a facelift and employed the expertise of brothers Hassan and Kareem, who designed and painted the container. It's turned some heads and really given the garden a new lease on life! The design reflects the important elements of the garden and connects to nature.

A Cockleshell Pathway

We took delivery of some Penclawdd cockles to build a cockleshell pathway, making the garden more accessible, especially on rainy days. This will be an ongoing project, so watch this space!

Natural Dyes Workshop

On Thursday, March 14th, GRAFT volunteers visited the National Wool Museum in Drefach to learn about natural dyes and how to incorporate them into the GRAFT garden.

Susan taught everyone about the natural dyeing process using different plants. Then, everyone had a go at dyeing wool themselves in various colors. They even gave GRAFT seeds to get started, which we plan to plant this month!

Chai and Chat Takeover 

We are fortunate to be able to work with and host many community events and groups here at the Waterfront Museum! We're even more fortunate to offer them a taste of different aspects of the museum. On Wednesday, March 27th, the Chai and Chat group, which meets weekly at the museum, visited GRAFT and helped plant some seeds, transplant tomato seedlings, move strawberry plants, and harvest salad from our polytunnel. We're excited to welcome them back to the garden in the future!

Farewell, Zoë!

March also sees us sadly say farewell to one of the project founders, Zoë, who will be leaving the museum for new adventures! She leaves a great legacy in GRAFT and will be missed by all the volunteers, partners, and staff who use the garden.

I will be updating readers every month or two months with the general work we have done in the garden. We will pass on information we have learnt, things we have done well (and not so well) and any tips for budding gardeners (or experienced gardeners) out there to take to your own green space. I will also include a seasonal recipe from The Shared Plate using ingredients from GRAFT.