: Rhyfel Byd Cyntaf

Yn ei dyddiadur heddiw, cyfeiria @DyddiadurKate fod “Win yn mynd i’r Pentre i help Grace olchi gwithbannau.”

Gorchwyl tymhorol oedd golchi gwrthbannau (blancedi). Tasg gweddol hawdd i ni heddiw â pheiriant golchi wrth law, ond nid felly yng nghyfnod Kate. Yn anffodus, ni ddisgrifiwyd y dasg arbennig hon wrth i Kate drafod prosesau golchi gyda Minwel Tibbot, nôl ym 1970. Fodd bynnag, ceir cyfeiriadau lu yn yr archif sain at y dasg o olchi blancedi, cwrlidau a llenni.

Gan fod gofyn am gymaint o ddŵr i’w golchi, byddai nifer fawr o wragedd mewn ardaloedd gwledig yn golchi’r blancedi yn yr afon, fel yr hen Beti Bwt druan. A pham lai? Roedd hi dipyn haws mynd â’r offer a’r eitemau oedd angen eu golchi i’r afon, yn hytrach na chario bwcedi di-ri o ddŵr i’r tŷ. Wedi cynnau tân i gynhesu’r dŵr, byddai’r blancedi’n cael eu golchi dwywaith mewn dŵr cynnes, gan eu rhwbio’n ofalus gyda sebon golchi. Dodwyd y blancedi yn yr afon i gael gwared ar y sebon, yna’r cam nesaf oedd gwasgu’r dŵr. Roedd angen bôn braich dau berson i wneud hyn, y naill yn gafael ym mhob pen ac yn gwasgu yn groes i’w gilydd. Wedi’r gwasgu, ysgwyd y blancedi i adfer y gweadedd gwlanog a’i rwystro rhag ‘matio’ wrth sychu ar lwyni gerllaw.

Does ryfedd fod angen help ar Grace heddiw ‘ma!

Ar 18 Mehefin 1915, cynhaliwyd ‘Sassiwn Plant’ yn Llidiardau, ger y Bala. Er nad oedd hi’n bresennol, fe wnaeth Kate Rowlands nodyn o’r achlysur yn ei dyddiadur:

Anfon dipyn o bysgod adref. Sassiwn Plant Llidiardau. Emrys yn cael mynd yno. Anwen ag Ella yno yn y Sassiwn Plant. Diwrnod hynod o braf. Mary Lizzie Pandy yn cael tarawiad o appendicitis.

Ar wefan Papurau Newydd Cymru Arlein, mae modd dod o hyd i erthyglau di-ri am gyfarfodydd o’u math yng nghapeli’r ardal. Yn Sasiwn Plant Moel-y-garnedd a’r Parc yn Mehefin 1914 holwyd y plant yn ‘fedrus ac i bwrpas’ am y 6ed a’r 7fed bennod o’r Rhodd Mam. Gyda’r nos, rhanwyd gwobrau a thystysgrifau, a chyn gorffen ‘anrhegwyd bob un o’r plant a ‘bun’ cyn iddynt gychwyn adref.’ Trît derbyniol ar ddiwedd diwrnod hir ddywedwn i!

Mewn cyfweliad llafar â’r Amgueddfa yn 1969, cyfeiriodd Kate Rowlands at bwysigrwydd cael dillad newydd ar gyfer rhai o brif ddigwyddiadau blynyddol y capel. Dyma ddyfyniad o’r cyfweliad dan sylw, gyda chyfeiriad penodol at un Sasiwn Plant cofiadwy o'i phlentyndod:

Lynn Davies: Oedd hi’n arferiad cael dillad newydd ar gyfer achlysuron arbennig?

Kate Rowlands: Diar oedd! A chadw dillad fyddech chi’n gael at achlysuron felly. Cadw nhw’n ddillad gore ynde. Oedd hi’n oes y dillad gore yn siwr yn de. Fydde nhw ond yn dod allan ar gyfer rwbeth hynod o bwysig ynde… cwarfodydd yn y Bala a rwbeth felly yn de… gwyl yr ysgol sul, sassiwn plant a rwbeth felly ynde wch chi… Dw i’n cofio ni’n dod i fyny ryw sassiwn plant o Llantisilio a wedi cael popeth ynde, a het wen reit smart. A wedyn mewn wageni o nhw’n mynd … a mi ddoth hi’n law mawr. Pan o’n i’n mynd adre, het goch o’genai. O’dd y papure’r trimmings wedi colli lliw i gyd! Dyne fo, dodd honno dda i ddim byd wedyn ynde.

A ninnau bron ar ddiwedd hanner cyntaf @DyddiadurKate, gobeithio eich bod yn mwynhau'r cynnwys hyd yn hyn. Mae llawer mwy i ddod, y llon a'r lleddf, felly lledaenwch y gair a chadwch lygad ar y blog.

Yn ei dyddiadur echddoe, soniodd Kate ei bod yn mynd i fferm y Fedwarian, Rhyduchaf, am y ‘week end’. Yn ddiweddar mae hi hefyd wedi bod yn 'white washio' ei llofft ac yn gwibio o le i le ar ei 'bike'. Ar yr olwg gyntaf, mae geiriau fel hyn yn edrych yn chwithig mewn dyddiadur wedi ei leoli mewn cymuned a chyfnod o'i fath. Ond o gofio cefndir Kate, efallai nad yw hi’n syndod iddi fabwysiadu rhai ymadroddion Saesneg fel rhan o’i iaith bob dydd.

Mae cyfrifiad 1911 yn dangos ei bod yn medru’r ddwy iaith – y Gymraeg a’r Saesneg. Felly hefyd ei mam, Alice Jane Ellis. Er hyn, Cymraeg yn unig oedd iaith ei llys-dad, Ellis Roberts Ellis. Os gofiwch chi, ganwyd Kate yn y Brymbo, ger Wrecsam, ble roedd ei thad – David Williams – yn gweithio yn y diwydiant dur. Fel ei mam, roedd yntau hefyd yn frodor o Gefnddwysarn, ond bu farw mewn damwain yn y gweithle pan roedd hi’n naw mis oed. Yn ddiweddarach, ailbriododd ei mam ac aeth y teulu bach newydd i fyw i Lantisilio yn 1897. Roedd Kate yn bum mlwydd oed ar y pryd, ac yn ddeuddeg pan ddychwelodd y teulu i Feirionnydd. Dyma ei hatgofion o’r cyfnod:

Mi ailbriododd mam a mi athon ni i fyw i Llantisilio i ochor Llangollen wedyn yn de… Sisnigedd iawn o’dd fano. A dw i’n diolch am hynny heddiw hefyd ynde, i mi gael yn nhrwytho yn y Saesneg i fynd drwy’r byd… Doedd dim [Cymraeg] tu allan i’r ty.

Wrth wrando ar lais Kate Rowlands ar y tapiau sain sydd yma yn Sain Ffagan, mae’n rhyfedd meddwl amdani’n siarad Saesneg o gwbl! Yn ôl ei theulu, bu Kate yn gweini yn Lerpwl yn y blynyddoedd cyn 1915 a chafodd flas mawr ar fywyd dinesig. Roedd hi’n canlyn Bob Price Rowlands ar y pryd (ei gwr yn ddiweddarach) a bu yntau hefyd yn gweithio yn nociau Lerpwl am sbel. Mae ei ddyddiadur o'r cyfnod ym meddiant y teulu. Yn ôl bob sôn, mae'r iaith yn troi i'r Saesneg yn fwya' sydyn - dylanwad y ddinas mae'n siwr.

Bydd cyfle eto i ysgrifennu blog ehangach am iaith dyddiadur Kate, ond am y tro mwynhewch eich weekend.

To celebrate Volunteers' Week, Lydia Griffiths, a volunteer and Youth Forum member at Amgueddfa Cymru, talks about her research into British charity and voluntary action during the First World War through studying a collection of Flag Day badges at St Fagans National History Museum.

Voluntary action made a significant contribution to the First World War, not only in the numbers of soldiers who volunteered to fight but also the civilians on the Home Front who donated food and clothing in addition to providing medical and financial support. As part of my Art History Degree at the University of Bristol, I embarked on a dissertation to research a collection of Flag Day badges at St Fagans National History Museum and discovered a fascinating legacy of British voluntary action that can be traced to the present day.

Flag Day badges consist of paper and sometimes silk flags attached to metal pins that were simple to produce and sold for as little as a penny. They tended to be sold on specific days and in addition to being easily adapted to suit any cause, they were quickly and efficiently produced offering the contributor the opportunity to display their commitments to the war effort by simply purchasing and wearing a Flag Day badge. Many thousands of volunteers contributed to the war effort by selling and producing these badges which generated an impressive amount of money. It has been estimated that during the First World War, the Red Cross alone raised £22 million - the equivalent to £1.75 billion today - which included the selling of Flag Day badges.

The collection of Flag Day badges at St Fagans could be regarded as social signifiers indicative of a nation committed to supporting and helping those in need, a trend that continues today. There are hundreds of flags in the collection and all have their own specific purpose and underlying story, such as those that reference St Dunstan’s Day, a charity based in London which was set-up to help the blinded soldiers which is still functioning today under the title Blind Veteran UK. There are also many Red Cross related Flag Day badges and some bear the words ‘Our Days’ that reference a day dedicated specifically to fundraising for the Red Cross which has been described as the equivalent to our modern day Comic Relief and Children in Need.

Personally, I found the Russian Flag Day badges featuring the symbol of the Red Cross the most inspiring as they were established by a London based Russian Petroleum Scientist, Dr Paul Dvorkovitz, who wanted to improve the allied relationship between Russia and Great Britain. The archives in the Imperial War Museum currently have all his telegrams and diaries and they reveal that he proposed the idea that British towns across the country could hold ‘Russian Days,’ where Russian themed Flag Day badges would be sold to generate funds for the Russian war effort and in return certain Russian cities would hold similar English or British Flag Days to raise funds for Britain. In Wales, Welsh newspapers from the period report that many Russian Flag Days were held in Swansea and Cardiff which is why they appear in the collection at St Fagans. Nationally the movement raised £50,000 in 1916 that prompted the Tsarina to send a telegram to The Times newspaper thanking the British for their generosity.

Since the Great War, voluntary action and charities have emerged as hugely significant assets to British society and their importance has certainly not wavered. Without the work of volunteers many institutions across the country would struggle to survive and it is interesting to note that many of today’s volunteers could be viewed simply as following in the footsteps of our ancestors from the First World War who took it upon themselves to volunteer to fight, fundraise and work to ensure a better future for their country.     

Happy Volunteers Week!

LYDIA GRIFFITHS @lydiabranweng

References:

Adrian Gregory, The Last Great War: British Society and the First World War (Cambridge, 2008)

Carol Harris, '1914-1918: How charities helped to win WW1' Third Sector

Imperial War Museum Archives

Peter Grant, Philanthropy and Voluntary Action in the First World War (New York, 2014)

The Times Newspaper Archives

Ym Mawrth 1915, agorwyd gwersyll i garcharorion rhyfel yn y Frongoch, gerllaw’r Bala. Mewn blog blaenorol, fues i’n trafod ymateb Kate a’r wasg leol i ddyfodiad yr Almaenwyr i Sir Feirionnydd. Er gwaetha’r gofid cychwynol, erbyn canol 1915 penderfynwyd y dylid defnyddio’r carcharorion er budd yr ymgyrch rhyfel. Yn wyneb prinder llafur, ym Mehefin 1915 rhoddod Ynadon Penllyn ganiatad i’r carcharorion weithio ar ffermydd cyfagos:

Yr ydym ni Ynadon Dosbarth Penllyn, yn dymuno datgan ein barn y bydd prinder llafurwyr amaethyddol yn y dosbarth yn ystod y cynhauaf agoshaol, a gorchwyl ereill, ac felly yn dymuno datgan ein barn mai da fyddai i’r awdurdodau milwrol ganiatau i’r Germaniaid sy’n garcharorion yn Frongoch gael eu llogi at wasanaeth ffermwyr y dosbarth. Yr Adsain 22 Mehefin 1915

Yn ôl Robin Barlow, bu dros 1,000 o garcharorion Almaenaidd o’r Frongoch yn gweithio ar ffermydd yr ardal. Wrth chwilota drwy wefan Papurau Newydd Cymru Arlein, daw hi’n amlwg nad menter leol yn unig oedd hon. Er enghraifft, mae’r Denbighshire Free Press yn nodi’r canlynol yn Nhachwedd 1919:

REPATRIATION OF GERMANS: On Monday, the 24th October, all the Germans prisoners at Bathafarn Hall, with the exception of ten left behind to clean up, were returned to the Migrating Camp at Fron Goch, near Bala, and the others have since followed. Captain Bennet, camp commandant for Denbighshire, who has been in charge at Bathafarn, reports that farmers testify to the very good work done on farms by the prisoners.

Ond pam fod angen cymorth y carcharorion ar ffermydd ardal y Bala? Yn ei dyddiadur, mae Kate eisoes wedi nodi ymadawiad Robert Daniel Jones o’r Derwgoed. Ymunodd ef â’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig ym Mawrth 1915. Roedd Bobbie Penyffordd wedi ymrestru yn Awst 1914, a chyn diwedd 1915 roedd o leiaf dau arall o gymdogion Kate wedi ymuno â’r lluoedd – Tomi’r Hendre ac Ivor Erwfeirig.

Erbyn 1916, roedd y Bwrdd Masnach yn amcangyfrif fod gweithlu amaethyddol Cymru a Lloegr wedi gostwng 33% ers dechrau’r rhyfel (nid yw’r ffigwr hwn yn cymryd menywod i ystyriaeth). Yn ogystal â’r prinder llafur, daeth bwydo’r boblogaeth yn boen meddwl wrth i’r rhyfel lusgo yn ei flaen. Roedd gaeaf 1915 a gwanwyn 1916 yn ddychrynllyd o oer a gwlyb, ac fe gafodd hyn effaith andwyol ar gynhaeaf y flwyddyn honno. Ar ben y cwbl, roedd si ar led fod yr Almaenwyr yn cynllunio i dargedu mewnforion gyda’u llongau tanfor. O ganlyniad i hyn oll, ymatebodd y llywodraeth drwy annog y boblogaeth i dyfu cnydau a bod yn ddyfeisgar gyda chynhyrchu bwyd. Mae’r fowlen siwgr hon o gasgliad yr Amgueddfa yn cynnwys neges o anogaeth gan David Lloyd George:

I HAVE NO HESITATION IN SAYING THAT ECONOMY IN THE CONSUMPTION & USE OF FOOD IN THIS COUNTRY IS A MATTER OF THE GREATEST POSSIBLE IMPORTANCE TO THE EMPIRE AT THE PRESENT TIME

Mae modd gweld rhagor o wrthrychau sy’n gysylltiedig â bwyd ac amaethyddiaeth yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf ar ein gwefan.