: Casglwyr a Chasgliadau

Mai 2010. Dwi’n sefyll ar bwys y pen mwyaf dwi erioed wedi’i weld. Wedi’i gerfio mewn tywodfaen a’i baentio, mae’n perthyn i Fwdha anferth sy’n lledorwedd yng nghanol teml ogof Baodingshan.  Baodingshan, ‘Copa’r Trysorau’, yw’r mwyaf syfrdanol o’r 75 safle teml wedi’u cerfio o garreg sy’n ffurfio Safle Treftadaeth y Byd Dazu yn ne-orllewin Tsieina. Mae 10,000 o ffigurau unigol i’w gweld yn y graig dywodfaen 500m, gafodd eu cerfio rhwng OC1177 a 1249.

Mae’n brofiad aruthrol. Dwi’n methu â chredu cymaint oedd yr uchelgais ar gyfer y safle Bwdhaidd; y dychymyg soffistigedig a’i cynlluniodd; a sgiliau’r artistiaid a’i cerfiodd. Rydw i yma gyda fy nghydweithiwr Steve Howe i gynllunio arddangosfa o gerfiadau Dazu yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd tua dechrau 2011, a dwi’n pendroni sut ydyn ni’n mynd i gyfleu hud y llefydd hyn i’n hymwelwyr ni.

Yr ymweliad yma â Dazu yw fy nhro cyntaf yn ôl yn Tsieina ers i mi dreulio cyfnod yn gweithio yma tua chanol y 1980au. Mae Tsieina wedi newid yn aruthrol wrth gwrs, ac mae cyflymdra’r newid yn dwyn anadl dyn bron cymaint â’r bwyd Sichuanaidd chwilboeth (y gorau yn Tsiena, yn fy marn i) mae ein lletywyr hael yn ein hannog i’w fwyta bob cyfle posib. Ond, er gwaetha’r newidiadau eraill, mae’r pethau pwysicaf, sef y bobl gymdeithasol, a’u balchder o’u treftadaeth ddiwylliannol ragorol, yma o hyd.

Yn ystod ein hwythnos gyda’n cydweithwyr yn Amgueddfa Cerfiadau Carreg Dazu, rydyn ni wedi datblygu cyfeillgarwch cynnes llawn ymddiried, ac rydyn ni wedi sylweddoli y bydd gennym ni gyfle i greu rhywbeth arbennig iawn yn ôl yng Nghaerdydd. Wedi’r cyfan, mae Dazu yn cynrychioli sbri mawr olaf celf mewn temlau ogof, a dyw’r trysorau o gyfnod llinach y Song (OC960-1279) ddim wedi cael eu gweld tu allan i Tsieina o’r blaen.

Yn ôl yng Nghymru fach, roedd y tîm arddangosfeydd yn barod am yr her, ac fe lwyddon nhw, o dan bwysau amser sylweddol, i gyfleu drama a thangnefedd ymweliad â theml ogof wedi’i cherfio mewn carreg. Mae harddwch eithriadol y cerfiadau – sy’n ysbrydol ac yn arbennig o ddynol ar yr un pryd – yn sefyll allan. O blith nifer o hoff ddarnau, byddwn yn dewis ffigur myfyriol Zhao Zhifeng, dylunydd safle Baodingshan, ac i’r gwrthwyneb yn hollol, y teulu o gymeriadau o feddrod sy’n cynnwys y tad difrifol, y fam hyfryd, a dau o blant drwg. Ond, mae’r lle blaenaf yn mynd i Fwdha Sakyamuni. Mae’r Bwdha yn ei holl ogoniant awdurdodol ac urddasol yn croesawu’r ymwelwyr i’r arddangosfa ac yn rhoi canolbwynt arbennig o ysbrydol i’r profiad.

 Roeddwn i’n arbennig o falch o weld bod y canlyniadau wedi plesio ein cydweithwyr Tsieineaidd, a hefyd o weld brwdfrydedd ymwelwyr o bob lliw a llun, boed y rheini o Gaerdydd neu Tsieina, yn arbenigwyr neu’n blant ysgol. Peidiwch â phoeni os yw’r holl ffigurau a’r syniadau Bwdhaidd, a’r syniadau Conffiwsaidd a Taoaidd sy’n plethu â nhw, yn ormod i chi. Mwynhewch y sioe, a chofiwch am arysgrif arall yn Dazu sy’n cyfleu symlrwydd Bwdhaeth: ‘o ddeall yn glir; gwelir nad oes dim i’w ddeall’.

Andrew Renton, Pennaeth Celf Gymwys, Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd

Un o'r arddangosfeydd mwyaf poblogaidd yn Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru yw'r arch garreg sy'n dal sgerbwd gŵr Rhufeinig. Mae'r arch hefyd yn dal gweddillion nwyddau claddu fyddai'n ddefnyddiol iddo yn y bywyd nesaf, yn cynnwys gwaelod dysgl siâl a darnau o botel wydr fyddai'n dal persawr neu eli.

Darganfuwyd yr arch ym 1995 ar safle mynwent Rufeinig ychydig y tu allan i Gaerllion. Mae'r fynwent bellach yn rhan o Gampws Caerllion Prifysgol Cymru Casnewydd. Mae wedi cael ei harddangos yn Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru ers 2002, ond yn Haf 2010 dechreuwyd ar y gwaith o ailarddangos yr arch mewn modd fyddai'n adlewyrchiad gwell o'r gwreiddiol diolch i nawdd Cyfeillion Amgueddfa Cymru.

Mae'r arch wedi'i gwneud o flocyn solet o garreg Faddon ac yn dyddio o tua 200OC. Gan ei bod oddeutu 1800 mlwydd oed ni fyddai'r arch yn medru dal pwysau y caead gwreiddiol sydd mewn dau ddarn mawr. Mae ochrau a gwaelod yr arch yn cael eu hatgyfnerthu a bydd y caead yn gorwedd ar orchudd Persbecs gyda gofod fel eich bod yn gallu gweld y sgerbwd oddi mewn.

Bydd gwaith pellach yn cael ei wneud i ganfod mwy am ein gŵr Rhufeinig oedd oddeutu 40 mlwydd oed pan fu farw. Diolch i nawdd yr Ymddiriedolaeth Ymchwil Rufeinig, caiff dadansoddiad Isotop ei gynnal ar ei ddannedd a ddylai ddangos ble cafodd ei fagu a pa fath o fwyd a fwytai. Byddwn hefyd yn ceisio ailadeiladu ei wyneb fel y gallwn beintio portread ohono gan ddefnyddio'r un technegau a deunyddiau a ddefnyddid gan y Rhufeiniaid.

Dilynwch y gwaith wrth iddo fynd rhagddo yn ystod y flwyddyn nesaf.

Ein nod yw cwblhau'r gwaith ailarddangos erbyn diwedd 2011 fel eich bod yn medru dod wyneb yn wyneb â'r gorffennol!

Cam 1

Mae'r arch, y sgerbwd a'r nwyddau claddu, wedi cael eu harddangos ers 2002.

Ers hynny mae wedi dod yn un o arddangosiadau mwyaf poblogaidd yr oriel.

Cam 2

Roedd bylchau yn yr arch yn galluogi i bobl wthio pethau i mewn iddi.

Dyma rai o’r pethau a gafodd eu gadael, dim beth fyddai Rhufeiniwr am ei ddefnyddio yn y byd nesaf debyg iawn.

Cam 3

Gwaith yn dechrau. Rhaid tynnu’r sgerbwd a’r nwyddau bedd yn gyntaf a’u storio’n ofalus.

Tra’u bod o olwg y cyhoedd bydd y sgerbwd yn cael ei brofi ymhellach i ganfod mwy am y gŵr yn yr arch.

Cam 4

Rhaid i bob deunydd modern a ychwanegir i wrthrych allu cael ei waredu. Mae hyn yn ei gwneud yn haws i waredu gwaith cadwraeth heb achosi niwed i’r arteffact gwreiddiol.

Yma, mae mur y gellir ei waredu yn cael ei beintio ar yr arch. Bydd hyn yn gwahanu’r garreg wreiddiol a’r deunydd a ddefnyddir i lenwi’r bylchau a lefelu’r ymyl.

Cam 5

Roedd yn rhaid cyrraedd y mannau mwyaf lletchwith hyd yn oed!

Cam 6

Rhaid i gaead yr arch orffwys ar arwyneb gwastad!

Yn anffodus mae mwyafrif ymyl wreiddiol yr arch wedi erydu, felly gyda chymorth sbwng, tâp â dwy ochr ludiog a chaead gwydr yr arddangosfa wreiddiol, gobeithiwn greu lefel newydd i ymyl yr arch.

Cam 7

Gludwyd haenau o sbwng i’r caead gwydr gwastad. Pan cyrhaeddwyd rhan uchaf yr arch, defnyddiwyd hyn fel y lefel ar gyfer yr ymyl newydd.

Cam 8

Roedd y rhan nesaf yn llawer o hwyl...cymysgu’r deunydd llenwi.

Rhaid i’r deunydd hwn weithio fel pwti a setio’n galed wedi sychu. Mae’n rhaid iddo fod yn ddiogel i’w ddefnyddio yn yr oriel agored hefyd ac yn debyg mewn lliw a gwead i’r garreg Faddon wreiddiol.

Defnyddiwyd cyfuniad o glai sy’n sychu mewn aer, a thywod i atal crebachu ac i roi gwead gwell. Defnyddiwyd paent acrylig i’w liwio ac fel glud naturiol. Roedd y gwaith yma braidd yn anniben ac fe gymrodd hi beth amser i gael y gymysgedd yn gywir!

Cam 9

Pan oedd y gymysgedd yn barod llenwyd y bwlch rhwng y sbwng ac ymyl yr arch...

Cam 10

...gan ofalu peidio cael cymysgedd lenwi dros yr arch i gyd.

Cam 11

Mae’n edrych yn dda, gobeithio y bydd yn sychu heb grebachu gormod.

Mae’r lliw braidd yn olau ac nid yw mor euraid a’r garreg Faddon wreiddiol. Credwyd bod y garreg wedi dod o chwarel Rhufeinig i’r de o ddinas hynafol Caerfaddon. Mae’r garreg yn feddal ac yn hawdd i’w cherfio pan yn wlyb, ond yn sychu’n galed.

Cam 12

Arolygu gwaith y diwrnod! Gobeithio y bydd y llenwad yn wastad pan gaiff y gwydr a’r sbwng ei dynnu.

Cam 13

Mae’n rhaid llenwi’r bylchau yn ochr yr arch er mwyn atal pobl rhag cyffwrdd y sgerbwd pan gaiff ei ailarddangos.

Cam 14

Caiff y caead gwydr a’r sbwng eu tynnu gan ddatgelu’r ymyl newydd. Mae’r llenwad wedi sychu’n llawer goleuach na’r disgwyl felly bydd yn rhaid ei beintio er mwyn iddo asio’n well.

Bydd mwyafrif y llenwad yn cael ei guddio gan y caed sy’n ymestyn tu hwnt ac i lawr yr ochrau. Arferai’r ochr hon sy’n gorgyffwrdd orffwys ar gefnen a amgylchynai ymyl uchaf gwaelod yr arch.

Gellir gweld gweddillion y gefnen hon ar ochr dde’r llun ychydig islaw’r llenwad.

Cam 15

Dadorchuddiwyd yr arch gan beiriant cloddio a’i torrodd yn sawl darn. Arbedwyd mwyafrif y darnau, ond cafodd un darn gymaint o niwed fel na ellid arbed y darnau.

Yn hytrach na llenwi’r bwlch i gau’r ochr, penderfynom osod ffenestr arsylwi fel y gallai ymwelwyr byrrach weld y sgerbwd y tu mewn hefyd.

Cam 16

Mae’r arch yn aruthrol o drwm ac ni ellid ei symud o’r oriel yn ddiogel. Roedd yn rhaid i’r gwaith cadwraeth gael ei wneud yn yr oriel allai fod yn sialens ar brydiau.

Os ydych yn ein gweld ni yno yn ystod eich ymweliad, dewch draw i ddweud helo. Byddwn ni’n fwy na pharod i ateb cwestiynau am y project.

At last, the first review for Saving St Teilo's has come in.

Reviews make me nervous but in a good, exciting way. I never really dread seeing them but it is a truth universally acknowledged (in publishing at least) that you can't keep all of the people happy all of the time. So, sooner or later we'll get a stinker. But not this time –

"Gerallt Nash’s book also conveys a spirit rarely found in museum publications – pride and joy, craftsmanship and passion, a genuine sense of adventure and achievement. It makes the reader not just want to see St Teilo’s, but also to wish that they had rolled up their sleeves and lent a hand in its rescue."

To read the rest of the review go to http://www.vidimus.org/booksWebsites.html

We had a fabulous event at St Fagans yesterday. The weather wasn't quite with us - damp and overcast - but luckily lots of people were, and very many of them bought copies of the book!

I didn't catch the whole service as I was flitting around with boxes of books, but what I saw was very moving, and it felt intimate and totally natural.

Then a whole load more people arrived for the actual launch. People crowded into the Church and the two main speakers, Garry Owen and Eurwyn Wiliam, both did excellent jobs. Eurwyn spoke about the project from its beginnings, and as he's been involved with the project since its beginning 25 years ago it was a great overview. But, as always, humorous too! Then Garry Owen brought a lovely personal note, as he's a local boy who remembers the Church when it was still by the river Loughour at Pontarddulais. He really emphasised just how iconic the Church was  - and still is - to the local community.

Finally everyone came over to Oakdale, the Workmen's Instititute, for refreshments and we were flooded with people queuing up to buy the book. It was like when you first arrive at a car boot sale! It was also great for me to finally meet some of the book's contributors, people I've only emailed up til now. I guess everybody was enjoying themselves as by 5.30pm some people didn't seem to want to leave!

The rest of the work for me is now to make sure all the relevant bookshops and retail outlets know about it. And making sure it's on the relevant websites. And sending out review copies... In a way, producing the book is only half the job: now we've got to sell it!

No blogs for a while now - but mostly because we've been working full tilt on the book (also because I've been off for a week...).

So, it's now at the printers, and there's nothing - well, hardly anything - more we can do now. If all is well the books will be in Cardiff this Friday, and we'll all be at St Fagans launching it on Sunday. If the weather is anywhere as good as it has been this last week or so then it'll be a truly lovely afternoon.

As exciting as it is to look forward to seeing the actual book (no matter how many proofs, dummies etc you've seen - the real thing always looks different!) this bit always makes me a bit nervous too. After it arrives, and I spot the inevitable typo that got away, or something I wish we'd changed when we had the chance, or... and after the launch event, I'll be able to reflect on what a pleasure it was to work on and how lovely everybody was to work with. It's a real privilege to have been able to learn so much about the whole project - one of the very best bits of my job is being able to get involved with such a variety of different projects that might otherwise have passed me by. But with this one in particular, I think, the depth of people's knowledge and skills, and their committment, is inspiring.

Anyway, look out for it, available in all good bookshops - soon!