“Codi i’r Wyneb - Brought to the Surface” is a project on freshwater snails led by the Museum’s Department of Natural Sciences, supported by the National Lottery through the Heritage Lottery Fund. Since our last blog in January, our project has grown from its wellspring in the collections to spill over into the outside world.

This, being midsummer, is pond-dipping season. Fieldcraft is so important to being a good naturalist, and also a good curator. No matter how good the collections, ID guides or apps, there is no substitute for finding things in their natural environment first-hand. So far we have identified and recorded snails from over 50 water bodies in South Wales alone, often with the help of local people and volunteers. As well as being good education for us, this has helped provide data and specimens from less well-studied areas, such as the lakes at Blaengarw, and the Neath Canal at Tonna, and the River Ely. We’ve also followed up a number of historical records to see whether species are still present. In a neat symbiosis, Alice Jones from Cardiff University has also been helping us out as part of her search for snail parasites and their microscopic predators. Lest anyone fear this is a Cymrocentric project, we’ve also been collecting in South-west England, and are heading East soon!

Back at National Museum Cardiff and with the help of the Exhibitions team, we installed our display in the Insight Gallery in time for the Easter school holidays. (In fact, all the displays in Insight have recently been refreshed, so it’s well worth visiting if you haven’t for a while). It features a variety of showcasing the diversity and importance of freshwater snails. To help bring the small shells of the Welsh species to life, we made magnified models of the living animals, approximately 1000 times actual size. These are shown alongside some grapefruit-sized tropical Apple Snails (the world’s largest freshwater snails), and their eye-catching bright pink eggs. The display also includes a mini-diorama of a British river, and a slideshow of images of the project’s progress. One thing which proved surprisingly hard to obtain (in Cardiff!) was an authentic-looking miniature of a sheep, so we made our own. The sheep is there to illustrate the life-cycle of the liver fluke - a big problem for British agriculture, yet one that hinges on tiny freshwater snails.

Since our last update we’ve taken part in public events including “Museums After Dark” and “Fossils from the Swamp”, and even appeared on the Radio Wales Science Café programme. The big one for us was our first Snail Day training course in late April, where we put our draft identification keys to the test. Held at Gwent Wildlife Trust’s Magor Marsh reserve, we are very grateful to the 8 members of the public prepared to be our guinea pigs, while learning as much about the 40 species as we could fit into a day. Our second Snail Day, at the “Aqualab” of the National Botanical Gardens in Carmarthenshire, was also a fully-booked success with thanks to the infectiously enthusiastic Paul Smith and our stalwart volunteer Mike Tynen, who helped amaze some visiting cub scouts by juggling a leech. The fish-free lakes at the Gardens have a huge biomass of snails!

Keen to join in? Our third Snail Day is on the 29^th June, at the RSPB’s Ynys Hir reserve near Machynlleth, once used as the base for the BBC’s Springwatch. If you’d like to take part, please email harry.powell@museumwales.ac.uk. On Twitter, follow @CardiffCurator for the latest updates.

Gwen John

 ‘Hoffwn fynd i fyw yn rhywle lle na fydda i'n cwrdd â neb rwy'n ei nabod tan fy mod mor gryf fel na all pobl na phethau effeithio arna i y tu hwnt i reswm.'

 Ganwyd Gwen ar 22 Mehefin 1876 yn Hwlffordd, yn ferch i Edward ac Augusta John. Roedd ganddi frawd hŷn, chwaer iau, a brawd iau, sef yr artist Augustus John. Pan fu farw eu mam yn ifanc, symudodd y teulu i Ddinbych-y-Pysgod, lle rhoddwyd addysg Gwen yn nwylo'r athrawes gartref. Nid ymddengys i'w blynyddoedd cynnar wneud llawer o argraff arni; dywedodd yn ddiweddarach na ddigwyddodd dim o bwys iddi cyn ei bod yn 27 oed.

 Mae Gwen yn adnabyddus am ei pherthynas â'r cerflunydd Auguste Rodin, ond cafodd berthnasau rhywiol gyda dynion a menywod yn ystod ei bywyd. Pan fu'n mynychu Ysgol Celf Gain Slade yn Llundain yn y 1890au, datblygodd deimladau angerddol tuag at fenyw anhysbys, a drodd ei chefn ar gariad Gwen yn y pen draw pan ddechreuodd berthynas gyda dyn arall. Bygythiodd Gwen y byddai'n lladd ei hun pe na bai'n dod â'r berthynas arall i ben. Dychwelodd y dyn at ei wraig yn y pen draw, ond roedd y cariad rhwng Gwen a gwrthrych ei serch wedi troi'n gasineb.

 Ym 1898, teithiodd Gwen gyda grŵp o ffrindiau i ganolbwynt diwylliant artistig y Byd Gorllewinol ar y pryd: Paris. Cafodd y cyfnod lawer o ddylanwad ar ei chelf, ac ar ddiwedd y cyfnod hwn y paentiodd ei hunanbortread cyntaf.

 Drwy gydol ei hoes, bu'n herio ac yn gwthio confensiynau. Ym 1902, penderfynodd hi a'i ffrind, Dorelia McNeil, gerdded i Rufain i astudio yno. Buont yn cysgu ar y strydoedd, ac yn canu a phaentio am eu bwyd. Os yw hyn yn swnio'n fentrus heddiw, roedd yn hollol anhygoel ar adeg pan fyddai menywod fel arfer yn cael eu tywys i bobman gan berthnasau hŷn. Roedd Gwen yn adnabyddus am ganolbwyntio'n ddwys ar ei gwaith hefyd. Roedd hi'n casáu ymyrraeth, ac yn aml roedd yn well ganddi weithio ar ei phen ei hun yn ei hystafell, lle byddai'n canolbwyntio cymaint y byddai'n anghofio bwyta a gorffwys. Roedd hyn oll yn cyfrannu at enw Gwen fel merch unig, a meudwy. Mae'r llythyrau ganddi sydd wedi goroesi hyd heddiw yn datgelu ei bod yn mwynhau cwmni, ond mae'n anodd osgoi'r argraff y byddai Gwen, pe bai'n fyw heddiw, wedi cael diagnosis o syndrom Asperger neu rywbeth tebyg.

 Cyfarfu Gwen â Rodin pan oedd ym Mharis unwaith eto ym 1904, a dechreuodd y ddau berthynas a barodd tua 14 mlynedd. Yn ystod yr amser hwn, ysgrifennodd Gwen tua 2000 o lythyrau at Rodin, a byddai'n trefnu ei dyddiau o gwmpas ei ymweliadau, ac weithiau'n sefyll y tu allan i'w dŷ yn edrych amdano. Byddai Rodin yn archwilio rhywioldeb benywaidd yn aml yn ei waith, gan fraslunio Gwen gydag un o'i gynorthwywyr mewn safleoedd erotig. Er bod diddordeb gan Gwen, dywedodd wrth Rodin yn ddiweddarach fod hyn yn ddibwys o gymharu â bod gydag ef.

 Yn ddiweddarach, trodd Gwen at Gatholigiaeth. Cwympodd mewn cariad am y tro olaf gyda menyw hŷn o'r enw Véra Oumançoff. Roedd sylwadau obsesiynol Gwen yn mynd dan ei chroen yn gynyddol, ac roedd hi wedi'i dychryn o weld ei bod yn arlunio yn ystod yr Offeren. Yn ystod ei blynyddoedd olaf, daeth hi'n fwyfwy unig, ac ym 1939 gadawodd Baris gyda'i hewyllys a'i chyfarwyddiadau claddu. Claddwyd hi mewn bedd heb garreg pan fu farw, ac aeth trigain mlynedd heibio cyn i fan gorffwys un o artistiaid benywaidd gorau Cymru gael ei ganfod, diolch i raglen deledu ddogfen ITV yn 2015.

 'Mae'n anodd i beintwyr fynegi eu hunain â geiriau, yn dydy?'

Sarah Jane Rees//Cranogwen

'...Ymhongarwch ym mhawb, meibion a merched yn ogystal â'i gilydd, ydyw ceisio bod yr hyn nad ydynt; a cholled ydyw i un beidio bod yr hyn ydyw.'

 Ganwyd Sarah ar 9 Ionawr 1839 yn Llangrannog, Sir Aberteifi, y pentref a ysbrydolodd ei henw barddol yn ddiweddarach. Yn ei hysgrifau hunangofiannol diweddarach, honnai y bu gobeithio mawr am enedigaeth merch ar ôl dau fab, ac enwyd hi ar ôl ei nain ar ochr ei thad a oedd yn byw gyda nhw. Yn 15 mlwydd oed, dechreuodd Sarah fynd allan ar y môr gyda'i thad. Nid oedd hyn ynddo'i hun yn anarferol ar y pryd, ond aeth Sarah ymlaen i ysgolion yng Nghei Newydd, Aberteifi, ac yna Llundain, lle cafodd Dystysgrif Meistr mewn Morwriaeth, a ganiatâi iddi fod yn gapten ar long yn unrhyw le yn y byd pe bai'n dymuno.

 Yn Eisteddfod 1865 daeth sylw mawr i Sarah pan enillodd wobr fawr am 'gân' gyda'i cherdd 'Y Fodrwy Briodasol'. Mae'r gerdd yn trafod pedair gwraig o'r dosbarth gweithiol yn myfyrio am eu priodasau, ac fe ddaeth i'r brig yn erbyn llenorion gwrywaidd adnabyddus, a oedd yn gwaradwyddo yn ôl y papur newydd lleol. Megis dechrau oedd ei llwyddiant Eisteddfodol, ac aeth ymlaen i ennill gwobr yng Nghaer y flwyddyn ganlynol, cyn ennill y Gadair (y fenyw gyntaf i wneud hynny) yn Eisteddfod leol Aberaeron ym 1873. Tua'r amser yma y bu i Sarah ddioddef trasiedi bersonol sylweddol. Merch i hetiwr oedd Fanny Rees, ac roedd hi, fel Sarah, wedi cyhoeddi gweithiau llenyddol ac wedi symud i Lundain ar gyfer ei haddysg. Dyna lle cafodd hi'r diciâu, a dychwelodd i Gymru ym 1874. I gartref Sarah yr aeth Fanny, ac nid i gartref ei theulu, ac yn ei breichiau hi y bu farw, rhywbeth sy'n awgrymu 'hoffter cryfach na chyfeillgarwch rhyngddynt’ yn ôl bywgraffydd Sarah. Roedd yn amlwg bod Sarah wedi caru'r fenyw hon yn fawr; ac aeth deuddeg mlynedd heibio cyn iddi allu mynd â blodau at fedd Fanny.

 Trwy lwyddiant ei hysgrifennu, roedd modd i Sarah adael ei swydd fel athrawes. Cyhoeddodd lyfr o gerddi wedi'i gyflwyno i'w mam o dan ei henw barddol, Cranogwen, a daeth yn olygydd ar y Frythones, sef cylchgrawn i fenywod. Byddai'n defnyddio'r sefyllfa yma i roi cyngor i'w darllenwyr am briodas a rôl menywod yn aml, a bu'n hyrwyddo llenyddiaeth ac addysg menywod yn ddiflino. Pan ofynnodd dwy fenyw o Ddolgellau am ei chyngor ynghylch pa mor briodol yw pregethwyr benywaidd, atebodd Sarah yn ei ffordd gadarn arferol: '...dylai pawb bregethu yr Efengyl y sydd yn teimlo awydd i wneud, ac yn medru gwneud, ac yn cael pobl i wrando.' Ni chafodd ei bywyd erioed ei ddiffinio gan rolau rhywedd traddodiadol, ac felly roedd yr ymateb hwn i'w ddisgwyl. Ar yr adeg hon, ac yn wir drwy ran fwyaf ei bywyd, roedd mewn perthynas hapus â Jane Thomas, a chyflwynodd Sarah ei cherdd enwocaf iddi, sef 'Fy Ffrynd': ‘Carafdi, Fy Ngwener gu, fy Ogwen.’ Ar y pryd, Ogwen oedd y testun benywaidd mewn baled serch boblogaidd. Mae'n amlwg fod Sarah yn gosod ei hun yn rôl y carwr gwrywaidd, ac nid yw'n gadael unrhyw amheuaeth ynghylch natur eu perthynas.

 Er gwaetha'i rhywioldeb, roedd Sarah yn Gristion ymroddedig, ac yn ystyried bod cariad rhwng pobl yn 'pelydru o'r gwres yn y fynwes Ddwyfol'. Roedd hi'n pregethu'n aml, er y câi ei darostwng i ddefnyddio sedd y diacon yn aml o achos ei rhywedd. Pan oedd hi'n 60 oed, sefydlodd Undeb Dirwestol Merched y De, ac roedd 140 cangen gan yr Undeb ar draws Cymru erbyn ei marwolaeth. Bu farw ym 1916, yn 81 oed. Sefydlodd yr Undeb loches ar gyfer menywod a merched di-gartref er cof amdani ym 1922, i gydnabod ei hymdrechion di-ddiwedd i wella bywydau menywod Cymru.

 ‘Nid yw gwahaniaeth rhyw yn ddim yn y byd.'

Jan Morris

 'Ro'n i'n dair neu'n bedair mlwydd oed efallai pan sylweddolais fy mod i wedi fy ngeni yn y corff anghywir, ac mai merch ddylwn i fod... dyna yw eiliad gynharaf fy mywyd.'

 Ganwyd Jan yn James Humphrey Morris, i dad o Gymru a mam o Clevedon, Somerset ar 2 Hydref 1926. Roedd hi'n ymwybodol ei bod hi'n drawsryweddol o oedran cynnar, ac mae'n cofio bod yn blentyn yn Ysgol Gôr Catherine yn Rhydychen yn gweddïo ar Dduw i'w gwneud hi'n ferch. Ar ôl graddio o Brifysgol Rhydychen, cafodd yrfa fer fel milwr yn ystod misoedd olaf yr Ail Ryfel Byd. Daeth yn ohebydd adnabyddus, ac un o'i llwyddiannau cyntaf oedd torri'r newyddion fod Hillary a Norgay wedi llwyddo i gerdded i fyny Everest ar ddiwrnod coroni'r Frenhines. Wrth ohebu am Argyfwng Suez, hi roddodd y dystiolaeth ddiymwad gyntaf y bu cydweithio rhwng Ffrainc ac Israel i feddiannu tir yr Aifft.

 Ond ni wnaeth y teimlad ei bod wedi'i geni yn y corff anghywir ei gadael. Er ei bod yn dal i fyw fel James pan briododd hi; roedd ei gwraig Elizabeth yn gwybod o'r dechrau ei bod yn drawsryweddol, ac mae hi wedi bod yn gefnogaeth iddi ar hyd ei hoes. Cawsant bump o blant; bu farw un ohonynt yn faban. Gyda'i gwraig wrth ei hochr, dechreuodd Jan gymryd camau tuag at ailbennu rhywedd, er i lawer geisio ei hargyhoeddi mae angen ei iacháu oedd hi, neu mai hoyw oedd hi mewn gwirionedd. Ar ôl cael ei hatgyfeirio i Charing Cross, dywedwyd wrthi y byddai'n rhaid iddi hi ac Elizabeth gael ysgariad. Gwrthododd Jan. Yn y pen draw, aeth 'James' i Foroco ym 1972 i gael llawdriniaeth, a daeth yn Jan Morris yn swyddogol. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, cyhoeddodd ei llyfr cofiadwy Conundrum, un o'r hunangofiannau cyntaf i drafod materion trawsryweddol ac ailbennu rhywedd.

 Er ei bod yn cydnabod bod ei rhywedd fel pwnc yn gysgod dros ei gwaith ar y dechrau, mae hi wedi mynd ymlaen i ysgrifennu tua 46 o lyfrau, gan gynnwys trioleg Pax Britannica. Nid yw'n ystyried bod y llawdriniaeth wedi newid ei hysgrifennu, mewn gwirionedd, 'newidiodd fi lawer yn llai nag o'n i'n arfer meddwl.' Yn y gorffennol, mae ffeminyddion wedi ei beirniadu am symleiddio nodweddion sy'n gysylltiedig â rhywedd, rhywbeth mae hi'n ei gydnabod. Mae'n dweud bod ei safbwyntiau wedi aeddfedu erbyn hyn. Yn 2008, dechreuodd hi ac Elizabeth bartneriaeth sifil ym Mhwllheli, yn agos at eu cartref.

 Mae Morris wedi mabwysiadu Cymru'n llwyr erbyn hyn, neu efallai mai Cymru sydd wedi'i mabwysiadu hi. Ar ôl iddi symud i Gymru, cafodd ei derbyn i Orsedd y Beirdd ym 1993, rhywbeth y mae'n ei ystyried fel moment gyda'r balchaf yn ei bywyd. Mae'n ystyried ei hun yn genedlaetholwraig Gymreig, er iddi dderbyn CBE ym 1999 er parch. Mae ei darlun o Gymru'n ymddangos fel petai'n ymylu ar ramantiaeth ar adegau, yn rhywbeth rhyfeddol. Cyn ei llawdriniaeth ailbennu, treuliodd ei haf yn y gogledd, a byddai'n aml yn ymweld â llyn arunig: 'Yno byddwn i'n tynnu fy nillad, ac yn sefyll am ennyd fel ffigur mytholegol...Yn cwympo i goflaid y pwll, [a] weithiau byddwn i'n meddwl y byddai'r chwedl yn dod i ben yn y fan honno, fel y byddai yn chwedlau gorau Cymru.'

 Prin y mae Jan yn siarad am fod yn drawsryweddol erbyn hyn, ac nid yw'n cymryd rhan mewn ymgyrchoedd LHDT, gan y byddai'n well ganddi gael ei hystyried fel llenor yn bennaf. Y llynedd, yn 91 oed, cyhoeddodd lyfr arall, Battleship Yamato. Mae hi wedi ysgrifennu llyfr o alegorïau hefyd, i'w gyhoeddi ar ôl ei marwolaeth.

 "Gan edrych yn ôl ar fy mywyd, wrth gwrs roedd gen i'r teimlad yma fy mod i yn y rhyw anghywir, a bod yn rhaid i fi ddod allan ohono. Ond wnes i ddim ystyried ar y pryd mai ymgorffori'r ddau yw'r prif nod o bosib. A'r nod nesaf yw rhyddid rhag yr un o'r ddau."

Angus McBean

 "Brenhinoedd a breninesau, tywysogesau'n cysgu neu mewn tyrrau ifori, neu mewn cestyll hudol â satin, ffwr a llieiniau aur...a diweddglo hapus bob tro."

 Ganwyd Angus ar 8 Mehefin 1904 yn Nhrecelyn, Sir Fynwy, ardal sy'n ymddangos yn bell o sin theatrig Llundain yn y tridegau a'r pedwardegau, lle daeth Angus yn un o ffotograffwyr mwyaf dylanwadol yr 20fed Ganrif. Roedd ei dad, Clement, yn dirfesurydd siartredig. Cafodd ei addysg yn Ysgol Ramadeg Mynwy a Choleg Technegol Casnewydd, a bu'n gweithio fel clerc banc ar ddiwedd ei laslenctyndod. Fodd bynnag, mae'n bosib bod modd dyfalu yn ystod ei blentyndod beth oedd am fod, drwy ei ddiddordeb yng ngholur actores fu'n ymweld, a'r ffaith iddo brynu Kodak cynnar. Ar ôl i'w fodryb ei gyflwyno i fyd y ddrama amatur, dechreuodd ddylunio posteri, gwisgoedd a mygydau.

 Bu farw ei dad yn 47 oed, ar ôl cael y diciâu pan fu'n ymladd yn y ffosydd, ac fe symudodd y teulu i Lundain. Bu Angus yn briod â Helena Wood am gyfnod byr yn ystod y cyfnod hwn (1923-24), ond o ystyried bod Angus yn hoyw, nid oedd yn syndod iddynt wahanu heb blant flwyddyn yn ddiweddarach.

 Dechreuodd weithio yn siop adrannol Liberty yn Llundain, lle datblygodd steil ecsentrig ei ddillad y daeth yn adnabyddus amdano. Ar ôl gadael Liberty, denodd sylw'r ffotograffydd cymdeithasol Hugh Cecil, a'i cyflogodd fel cynorthwyydd ac a'i dysgodd am gelfyddyd portreadau ffotograffig. Ei swydd gyntaf fel ffotograffydd theatr oedd The Happy Hypocrite yn Theatr Ei Mawrhydi ym 1937, a oedd yn serennu Ivor Novello. Nid oedd y ffotograffau dramatig a dwys roedd yn eu cynhyrchu yn debyg i ddim byd a welwyd o'r blaen.

 Angus oedd yn tynnu lluniau yn ystod y tridegau hwyr yn yr Old Vic, cyfnod sy'n cael ei glodfori heddiw, lle gwelwyd perfformiadau cyntaf Laurence Olivier yn Macbeth, Hamlet a Henry V. Roedd ei bynciau eraill yn cynnwys Vivien Leigh, a oedd yn awen iddo. Llun Angus a anfonwyd at David Selznick, wrth baratoi i gastio Scarlett O'Hara yn Gone with the Wind. Ni thynnodd lun o'r Frenhines erioed, a dywedodd y byddai wedi bod yn 'crynu ag ofn'. Ni throdd chwaith at ffotograffau cymdeithasol fel Cecil ei fentor, gan gyfeirio at hynny fel 'Gêm Bond Street na chwaraeais i mohoni erioed.' Daeth yn boblogaidd hefyd am ei allu i addasu'r lluniau roedd yn eu tynnu.

Ym 1942 dedfrydwyd ef i bedair mlynedd yn y carchar am weithredodd hoyw. Gellid disgwyl y byddai hyn wedi dinistrio ei fywyd; adroddwyd iddo lewygu yn y doc wrth i'w ddedfryd gael ei chyhoeddi. Fodd bynnag, roedd gwaith comisiwn yn dal i aros amdano, ac fe barhaodd Angus yr un fath ar ôl ei ryddhau. Cafodd ei ffrind, yr actor enwog John Gielgud, brofiad tebyg, pan gafodd ei arestio ym 1953 am chwilio am ryw mewn tŷ bach cyhoeddus. Roedd yn ofni y byddai'r gwarth yn dod â'i yrfa i ben, ond safodd y gynulleidfa i'w gymeradwyo yn ei berfformiad nesaf. Mae hyn yn debygol o adlewyrchu gymaint yn fwy rhyddfrydol roedd y byd celfyddydol, o gymharu â rhannau eraill o gymdeithas, yn debyg i heddiw. Ar ôl ei ryddhau, ymddangosodd Angus fel tyst yn achos ei ffrind a'i gariad Quentin Crisp, a oedd wedi'i ddedfrydu am lithio.

 Bu Angus farw ym 1990. Caiff ei ffotograffau eu cadw nawr gan Gasgliad Theatr Harvard, Amgueddfa Fictoria ac Albert, y Llyfrgell Brydeinig, yr Oriel Bortreadau Genedlaethol a Llyfrgell Shakespeare, ymhlith eraill.

 ‘Rhowch y camera yn nwylo artist ac fe ddaw llun gwahanol iawn i'r golwg.’

In the first part of this blog I looked at the physicality and subject-matter of a small number of fans housed at St Fagans National Museum of History. In this second and final part of the blog, I would like to discuss some of the aesthetic objects 18th century fan shops, warehouses and stalls business displayed and sold. To conclude, I will briefly discuss the fan maker Martha Gamble (active before 1710 to after 1740).

Many fan shops sold prints and, equally, a great number of print shops sold fans. During the 1700s the status of prints increased as the market for prints which could be framed for display grew. The fan makers Sarah Ashton (active before 1750 to 1807) and George Wilson (active before 1770 to after 1801) sold a range of printed artwork, including stipple-engraved illustrated children’s maxims in Wilson’s case. Additionally, fan makers borrowed from the visual language of genre prints. The popular stock characters from the pictorial and literary trope of ‘Old Darby’ and ‘Old Joan’, visually relating to rural representations circulated in print by publishers like Bowles and Carver, were one common source of pictorial inspiration.

There is an extraordinary female fan maker whose work is represented at St Fagans. One of her fans is to be found in this collection, an Allegorical Fan (Untitled) painted with an image of (almost certainly) Queen Anne (1665-1714) and an inscription of ‘11 October 1743’ and the maker’s name ‘M. Gamble’. Although (Martha) Gamble created this fan a decade or so after Queen Anne’s death, images of the Queen were still widespread in the 1720s and 1730s. Gamble was a highly regarded female fan maker, who owned The Golden Fan in St Martin’s Court, St Martin’s Lane. Its reputation built upon Gamble’s renown for her use of the fan as a vehicle on which to present popular stories transposed from narrative print and painting series. Gamble sold copies of William Hogarth’s (1697-1764) A Harlot’s Progress, completed between 1732 and 1733, advertised in the Evening Post as ‘engraved from the Original prints of Mr. Hogarth; in which the characters are justly preserved and beautifully published’. A Harlot’s Progress was made by Giles King, who specialised in reproducing printed images made by the Dutchman Arnout van Aken, in alliance with Gamble. Examining these fans makes evident their intrinsic link to print work produced in the same period and helps us to understand and appreciate these fascinating objects better.

Rydym yn dal i nodi blwyddyn ryngwladol tabl cyfnodol yr elfennau cemegol a dewis Mai yw plwm. Mae pawb yn gwybod bod plwm yn drwm (neu’n ddwys, a bod yn fanwl gywir) ond wyddech chi pa mor bwysig oedd plwm i Ymerodraeth Rhufain?

Dwys, defnyddiol a dansherus – plwm yn oes y Rhufeiniaid

Yn oes y Rhufeiniaid, roedd plwm yn cael ei ddefnyddio'n helaeth ledled yr Ymerodraeth. Daw’r symbol cemegol Pb o’r gair Lladin plumbum, a dyma hefyd yw gwreiddyn plwm yn Gymraeg.

Mae’r gwaith o echdynnu mwyn plwm yn eithaf syml ac roedd cyflenwad digonol ohono mewn ymerodraeth oedd yn ehangu’n barhaus. Yn ogystal â bod yn hawdd ei ganfod a’i echdynnu, mae plwm yn feddal ac yn hydrin, gyda phwynt toddi eithaf isel o 327.5°c (digon isel i doddi mewn tân gwersyll), ac mae’n llawer mwy dwys a thrymach na metelau cyffredin eraill. Gellir ei gastio hefyd. Roedd felly’n cael ei gynhyrchu’n helaeth a’i ddefnyddio at gant a mil o ddibenion, diwydiannol a domestig.

Roedd y Rhufeiniaid yn enwog am eu systemau plymio, ac wrth i bibellau plwm gymryd lle carreg a phren datblygodd systemau mwy soffistigedig. Yn 2011 wrth i dîm o Brifysgol Caerdydd gloddio ar y Canaba Deheuol yng Nghaerllion, canfuwyd enghraifft o bibell ddŵr blwm yn agos at yr amffitheatr. Mae’n 0.12m o ddiamedr ac yn bolio yn y canol lle'r unwyd dau ddarn ag uniad wedi'i sodro. Gwelir olion coler crwn a hoelion haearn trwyddo yn un pen (i'r chwith yn y llun) a chredir mai dyma lle y byddai’n cysylltu â phibell neu danc pren. Gwelir pibell gulach yn arwain o’r brif bibell fyddai’n cael ei defnyddio mae’n debyg i gyflenwi dŵr i ffynnon neu bistyll addurnol yn adeilad mawr y cwrt gerllaw.

Gan fod plwm yn hawdd ei drin a’n toddi ar dymheredd eithaf isel, roedd yn ddefnyddiol iawn ar gyfer gwaith sodro ac atgyweirio, mewn ffitiadau pensaernïol ac i leinio blychau. Câi ei ddefnyddio fel math o Rawlplug hyd yn oed. Gan ei fod mor ddwys roedd yn ddelfrydol fel pwysyn, a chan ei fod mor gyffredin roedd yn ddigon rhad i’w ddefnyddio at bob math o ddibenion bob-dydd; o gynwysyddion, i lampau, labeli bagiau a phob math o stampiau. Câi ei ddefnyddio mewn paent, meddyginiaeth a cholur a hyd yn oed i felysu a lliwio gwin. Efallai’n bwysicaf oll, mae’r rhan fwyaf o fwynau plwm yn cynnwys ychydig bach o arian ac weithiau roedd yr arian yn werth mwy na’r plwm. Mewn economi mor ddibynnol ar arian, roedd y sgîl-gynnyrch gwerthfawr hwn yn bwysig iawn.

Mae’r stamp bara plwm a ganfuwyd yng Nghae Prysg, Caerllion (llun ar y dde) yn enghraifft ardderchog o ddefnydd bob-dydd plwm. Câi bara ei bobi mewn popty canolog yn y Gaer gyda phob Cwmni’n defnyddio’r stampiau i hawlio eu dogn am y diwrnod. Stamp ‘Cannwr Cwintin’ sydd yn y llun isod.

Mae lampau fel y lamp blwm syml hon o Gelligaer ger Caerffili (ar y dde) yn ganfyddiadau cyffredin ar safleoedd Rhufeinig . Roedd yn rhad ac ymarferol. Byddai’r brif ran yn cael ei llenwi â gwêr (braster anifeiliaid) a byddai’r wic yn codi i’r rhan uwch.

Y llechen felltith drawiadol (ar y dde) o Gaerllion yw’r unig un a ganfuwyd yng Nghymru hyd yn hyn. Mae’n dangos yn glir pa mor hydrin a meddal yw’r metel ac yn arwydd o’i statws diwylliannol fel metel ‘diwerth’. Wedi’i chrafu ar wyneb y plwm mae melltith yn erfyn am gymorth y dduwies Nemesis i ddial ar leidr clogyn ac esgidiau.

Mae gwaith ymchwil yn dangos bod llythrennau holl arysgrifau Caerllion wedi’u paentio â lliw o’r enw litharg (PbO) neu blwm coch. Mae olion y lliw coch i’w gweld o hyd ar arysgrif carreg a ganfuwyd yn Amffitheatr Caerllion (ar y dde).

Gan fod plwm mor drwm, roedd y Rhufeiniaid yn ei ddefnyddio fel pwysyn neu i ddal pethau i lawr. Canfuwyd croesfar angor yn arddull Môr y Canoldir yn perthyn i long nwyddau fechan oddi ar arfordir Pen Llŷn ym Mhorth Felen, Aberdaron.

Roedd y Rhufeiniaid yn castio eu plwm yn ingotau o’r enw ‘hychod’. Roedd mwyngloddiau plwm cyntaf Prydain dan reolaeth uniongyrchol yr Awdurdodau Rhufeinig, cyn eu trosglwyddo’n ddiweddarach i ofal asiantau lleol dibynadwy fyddai’n codi tâl ar gwmnïau lleol am brydles. Mae arwyddnod un o’r asiantau hynny, Gaiws Nipiws Ascaniws, i’w weld ar 'hwch' blwm Rufeinig a ganfuwyd yng Ngharmel, Chwitffordd. Ar enghreifftiau eraill o Brydain gwelir nodau fel “EX ARG” (Ex argentariis) i ddangos ei bod yn dod o waith arian-plwm, neu Deceangl[icum] i ddangos mai plwm o ardal Tegeingl (Sir y Fflint) ydoedd.

Plwm yn y Gymru Rufeinig

Yn ôl Plini, roedd cloddio am blwm yn waith llafurus iawn yn Sbaen a thaleithiau Gâl ond, ym Mhrydain, roedd i’w gael yn haen uchaf y ddaear a bod cymaint ohono fel y pasiwyd deddf yn gwahardd unrhyw un rhag cloddio mwy na swm penodol ohono. (Naturalis Historia, Llyfr 34, Pennod 49)

Roedd plwm mor bwysig, dechreuodd y Rhufeiniaid gloddio amdano bron yn syth wedi cyrraedd Prydain. Roedd ardal Mendip o gwmpas Charterhouse yng Ngwlad yr Haf yn ardal bwysig ar gyfer mwyngloddio plwm gyda thystiolaeth i gloddio yno mor bell yn ôl ag OC49. Y Fyddin oedd yn rheoli’r gwaith cloddio i ddechrau, sef Ail Leng Awgwstws ym Mryniau Mendip bryd hynny. Efallai’n wir bod eu profiad yn goruchwylio gwaith y mwyngloddiau plwm o fudd pan symudodd y Lleng i’w pencadlys newydd yng Nghaerllion yn OC74/5.

Yn ardal coedwig Draethen ger Machen Isaf, roedd lefel yr arian yn y mwyn plwm yn eithaf uchel – yn sicr yn debyg i gynnyrch Bryniau Mendip ac yn uwch nag unrhyw rannau eraill o dde Cymru. Mae Draethen tua 10 milltir o Gaerllion, tua’r un pellter o gaer Rufeinig Gelligaer ac yn agosach fyth at y gaer yng Nghaerffili. Ym 1937, wrth adeiladu ffordd osgoi newydd ym Machen Isaf, dadorchuddiwyd anheddiad Rhufeinig, yn cynnwys tystiolaeth o lawr gweithio gyda haenau o siarcol, llawer o ddarnau o blwm a lympiau o fwyn plwm.  Yn ôl Nash-Williams (Archaeologia Cambrensis, 1939), mae’r ffaith bod y crochenwaith a’r darnau arian bath a ganfuwyd yn rhai mor gynnar yn awgrymu bod Machen Isaf yn sicr yn nwylo’r Rhufeiniaid erbyn i fyddin Rhufain orffen goresgyn de Cymru yn OC75, ac o bosib cyn hynny. Mae crochenwaith a ganfuwyd yn ddiweddarach yn awgrymu eu bod yn yr ardal rhwng tuag OC70 a 100.

Ym 1965, archwiliwyd y ‘Mwynglawdd Rhufeinig’ yn Draethen, gan fwrw rhagor o oleuni ar waith y Rhufeiniaid yn cloddio am blwm yn yr ardal. Byddai’r Rhufeiniaid yn echdynnu plwm drwy gynnau tân coed yn erbyn y graig i’w chynhesu i dymheredd uchel cyn taflu dŵr oer neu finegr drosti. Byddai hyn yn hollti’r graig yn ddarnau llai y gellid eu didoli â llaw. Câi’r gwastraff ei bacio i siambrau ochr a chilfachau cyn cludo’r mwyn i’r wyneb ar hambyrddau pren neu mewn sachau lledr a bwcedi pren. Mae’r dystiolaeth o’r Mwynglawdd Rhufeinig yn cyfateb yn union i hynny. Canfuwyd siarcol trwy’r mwynglawdd i gyd, hyd yn oed yn y twneli lleiaf, ac roedd y siambrau ochr yn llawn gwastraff. Roedd waliau a thoeau’r twneli wedi’u gorchuddio â phatina du trwchus a achoswyd gan lawer iawn o fwg. Golygai’r holl fwg yn hefyd bod yn rhaid i’r Rhufeiniaid suddo siafftiau bob hyn a hyn i greu tynfa aer drwodd ac roedd llawer o allanfeydd fel hyn ym mhrif dwnnel y Mwynglawdd Rhufeinig. Ni chanfuwyd offer yno ond mae olion ceibio i’w gweld drwy’r twneli.

Pwy oedd yn gweithio yn y mwyngloddiau? Yn Archaeologia Cambrensis, 1939, mae Nash-Williams yn tybio mai caethweision a charcharorion dan oruchwyliaeth gwarchodfilwr oedd yn gweithio yn Draethen gyda’r anheddiad dan ofal swyddog o’r llywodraeth. Mae’n debygol y byddai’r mwynwyr yn marw’n ifanc, ac o weld cyn lleied o le oedd i weithio mewn rhannau o’r mwynglawdd mae’n bosibl mai plant oedd rhai o’r gweithwyr.

Cliciwch y dolenni am adroddiad manwl ar fwyngloddiau plwm Draethen a chanfyddiadau datgloddio'r mwynglawdd.

Rheoli Sylweddau Peryglus i Iechyd (COSHH) - Gwenwyn plwm yn oes y Rhufeiniaid

Er bod plwm yn ddefnyddiol iawn, mae hefyd yn wenwynig. Os caiff ei lyncu neu ei anadlu, mae plwm yn cyrraedd llif y gwaed gan amharu ar y broses o gynhyrchu haemoglobin a ddefnyddir gan gelloedd coch i gario ocsigen. Pan fydd lefelau plwm yn y gwaed yn cynyddu, mae'n cael effaith ddifrifol iawn ar y corff, gan gynnwys niwed niwrolegol parhaol. Mae’n effeithio’n waeth ar blant gan fod meinwe’r corff yn feddalach a’r ymennydd yn dal i ddatblygu.

Mae’n amlwg o’r hyn a ysgrifennwyd ar y pryd bod y Rhufeiniaid yn ymwybodol o beryglon plwm ac yn gwybod y gallai achosi gorffwylledd a marwolaeth.

Yn Naturalis Historia, ysgrifennodd Plini am y mygdarth gwenwynig a godai o’r ffwrneisi plwm. Yn De Architectura, mae Vitruvius yn awgrymu y dylid defnyddio pibellau priddwaith i gludo dŵr am fod dŵr o bibellau plwm yn niweidiol. Dywed y gellid cadarnhau hynny trwy edrych ar weithwyr plwm, oedd yn llwyd eu gwedd. Wrth gastio plwm, meddai, roedd y mygdarth yn glynu wrth y gwahanol aelodau ac yn eu llosgi bob dydd gan ddinistrio grym y gwaed, "Felly, ni ddylid cludo dŵr mewn pibellau plwm ar unrhyw gyfrif os dymunwn iddo fod yn iachus.” Yn De Medicina, mae Celsus yn annog defnyddio dŵr glaw, wedi’i gludo trwy bibellau priddwaith i danc dŵr â chaead drosto.

Ond er bod rhai’n rhybuddio rhag defnyddio plwm, roedd mor bwysig ac yn cael ei ddefnyddio mor gyson fel ei bod bron yn amhosibl dygymod hebddo. Mae’n debyg na wyddai’r rhan fwyaf o Rufeiniaid am y peryglon a’u bod yn dal i ddefnyddio plwm o ddydd i dydd.

Wrth astudio lefelau plwm mewn pobl o’r cyfnod Brythonig-Rufeinig, gall ymchwilwyr gael darlun gwell o lefelau normal gwahanol ardaloedd. Mae hefyd yn eu galluogi i fod yn fwy hyderus wrth adnabod mewnfudwyr i ardal benodol. Mewn astudiaethau isotopau o olion y dyn a ganfuwyd yn yr arch yng Nghaerllion, gwelwyd bod crynodiad y plwm yn ei ddannedd yn bedair rhan i bob miliwn (ppm). Mae hyn yn nodweddiadol o rywun yn yr ardal honno ar y pryd.

Llygredd plwm yn yr Henfyd.

Mae defnydd helaeth y Rhufeiniaid o blwm yn rhoi cipolwg hynod ddiddorol ar hynt yr ymerodraeth. Yn 2018, dadansoddwyd creiddiau a gymerwyd o len iâ yr Ynys Las gan Sefydliad Ymchwil Aer Norwy a dangoswyd nad problem gyfoes yn unig yw llygredd amgylcheddol. Gellir canfod llygredd o fwyngloddiau plwm yn yr haenau o iâ a gwelir yn glir bod llygredd yn digwydd yn yr henfyd. Llwyddodd yr ymchwilwyr i ddefnyddio’u mesuriadau o lygredd plwm i olrhain digwyddiadau a thueddiadau hanesyddol o bwys. Dangosir yn glir bod llai o lygredd plwm ar adegau o ryfel, wrth i'r ymladd dorri ar draws y gwaith cynhyrchu, cyn cynyddu eto mewn cyfnodau sefydlog a llewyrchus.  Bu cynnydd sylweddol mewn llygredd plwm o ddiwedd Gweriniaeth Rhufain trwy 200 mlynedd gyntaf Ymerodraeth Rhufain, cyfnod y Pax Romana. Mae’r mesuriadau’n dangos cwymp yr Ymerodraeth fawr yn glir hefyd. Daeth Pla Antwn yn OC165 – pandemig difrifol o’r frech wen neu'r frech goch yn ôl haneswyr. Bu farw bron i bum miliwn o bobl dros 15 mlynedd, ac er i’r Ymerodraeth oroesi’r pla, nid felly’r economi. Gwelir hyn yn amlwg yn lefelau isel y plwm yn yr haenau iâ dros flynyddoedd y Pla a’r canrifoedd dilynol. Daw lefelau uchel y plwm yng nghyfnod y Pax Romana i ben ar yr union adeg pan darodd y Pla ac ni chyrhaeddir lefelau tebyg am fwy na 500 mlynedd.

Dilynwch y ddolen am ragor o wybodaeth diddorol am ymchwil plwm yr Ynys Las.

Yng nghasgliadau daeareg yr amgueddfa gwelir llawer o enghreifftiau o fwyn plwm o Gymru a’r byd gan gynnwys sylffid plwm, neu galena, prif fwyn plwm. Wedi 1845 (pan ddechreuwyd cadw cofnodion swyddogol) cynhyrchwyd dros 1.2 miliwn tunnell o blwm crynodedig o fwyngloddiau Cymru ond gan fod hanes y mwyngloddio’n mynd yn ôl i gyfnod y Rhufeiniaid o leiaf, dylai’r ffigwr hwnnw fod gryn dipyn yn uwch.

Caiff mwynau eu lliwio’n hardd iawn o ganlyniad i hindreulio naturiol ac ocsideiddio mwynau plwm. Gwelir rhai enghreifftiau yma. Nid yw pob mwyn sy’n cynnwys plwm yn wenwynig ­ – mae rhai cyfansoddion sy’n cynnwys plwm yn sefydlog iawn. Dangosodd arbrofion bod modd sefydlogi tomenni sy’n cynnwys plwm trwy ocsideiddio peth o’r plwm yn ffosffad fel pyromorffit neu plwmbogwmit.

How does the day of an Explore Volunteer begin? Setting up the trolley!

As already mentioned in the previous article, Explore Volunteers can use three different trolleys; one for each gallery. Every trolley presents several items which visitors can touch and feel. Basically the trolley is like a stall so it is really important to find a nice position for each item on it. The following video shows how usually my colleague Ben and I set the art trolley and which objects we use to engage visitors.

The items on the trolley are divided into two groups; on the left there are some examples of different kinds of art, and on the right there are some activities.

People cannot touch the artworks in the museum so our task as Explore Volunteers is to give visitors the opportunity to touch examples of artwork on the trolley. We have three different kinds of sculptures: a bronze one, much heavier than you would think, a wax one, and two wooden sculptures – there is usually a little wooden mushroom as well – which show the process of making a wooden sculpture; from the natural object to the artwork. Other examples of artwork include a small decorated pottery shard and a square panel painted with acrylic colors. There are also some instruments that an artist usually uses to work: a palette and a mahl stick; used to rest the hand and to make straight lines.

At the art trolley visitors can ask for paper and a pencil to draw. If I may say so the best artwork we receive is from our visitors; they can use our filters to view paintings from a different perspective– I suggest to read the previous article written by Ben about them – and they can play Guess the Artist with us, a funny card game which gives you some clues to guess which artist is on each card.

Some people may think that these trolleys are just for young visitors, but everybody is welcome and they can help provide visitors with a unique experience at the National Museum.

Video music credit: "Cottages" Kevin MacLeod (incompetech.com) Licensed under Creative Commons: By Attribution 3.0 License