: Rhyfel Byd Cyntaf

Back in February, I blogged about Brinley Rhys Edmunds – a teenager from Barry who died during the First World War. If you recall, he signed-up when he was under the legal recruitment age, re-enlisted soon after his 18th birthday, but lost his life to dysentery at Konigsbruck Prisoner of War Camp on 5 September 1918.

In recent weeks – thanks to a well-known genealogy website – I have been corresponding with two of Brinley’s descendants in the United States – one in Seattle, the other in Pennsylvania. As a curator, it’s always a thrill to reunite families with objects once owned by their ancestors. Better still if they in turn provide additional information for our records.

I was so pleased to receive from Brinley’s American relatives a scanned copy of this beautiful image

of the Edmunds family in about 1905. The photograph shows six year old Brinley (seated) with his elder brother, William, in matching sailor suits, together with their parents, Evan and Christine. I’ve been researching Brinley and his family on-and-off for a number of years. It’s amazing to finally put faces to their names.

Here at St Fagans, we have several objects in the collection associated with Brinley’s wartime experiences, some of which will be on display in our redeveloped galleries in 2017. In addition to the pincushion, next of kin plaque and postcard I mentioned last time, we also have his service medals in the collection. The British War Medal and Victory Medal were awarded to him posthumously and sent in an envelope marked ‘On His Majesty’s Service’ to his father in about 1919-20.

He is wearing the medals in the portrait shown here which is currently being prepared for photography by Ruth James, Social History Conservator. The portrait was commissioned by Brinley’s parents after his death and was bequeathed to the Museum in 1989 by Eunice Edmunds, his younger sister. We will be using this image, along with the newly-discovered family photograph in America, in the new displays. Contemporary military voices and experiences will also be included in the gallery interpretation. I’ll be focussing on our exciting co-curation programme with the Armed Forces Community Covenant Grant Scheme in the next instalment of this blog.

Yn ei dyddiadur ddoe, nododd Kate ei bod wedi 'Corddi y boreu. Modryb Erwfedig yma yn nol ymenyn.'

Roedd gwaith y llaethdy yn amlwg yn rhan ganolog o’i bywyd, a hithau’n cael ei disgrifio fel “merch ffarmwr gwaith llaethdy” yng Nghyfrifiad 1911. Dwi eisoes wedi disgrifio’n fras y broses o gorddi yn Tyhen, ond beth oedd y camau nesaf er mwyn gwneud menyn? Dyma ddyfynnu Kate unwaith eto yn disgrifio’r prosesau mewn cyfweliad hanes llafar gyda Minwel Tibbott nôl ym 1970. 

Wedi i’r menyn ffurfio, byddai Kate yn “i godi o wyneb y llaeth” gyda llaw a’i roi mewn noe, sef “fel bywlen bren fawr.” ‘Doedd dim yn cael ei wastraffu, ac unai byddai’r llaeth enwyn yn cael ei roi i’r anifeiliaid, neu byddai’r teulu yn “iwsho hwnnw i neud siot a phethe felly te, a gneud glasdwr [sef dŵr a llaeth enwyn] i fynd allan i’w yfed adag g’neud gwair … Fydde llawer iawn yn rhoi blaw’ ceirch hefyd, jesd i sgatro fo ar wyneb y can ‘n te wrth fynd â fo allan i’r cae gwair.”

I drin y menyn, roedd angen ei olchi’n lân mewn dŵr oer, “oedd raid chi ga’l y llaeth i gyd allan ne fysa fo’m yn cadw dim.” Wedi ei olchi, roedd rhaid cael gwared ar yr hylif. Yn y cyfweliad, mae Kate yn disgrifio'r hyn rwy’n ei adnabod fel clapiwr menyn, sef teclyn siâp madarch a ddefnyddid i weithio’r menyn yn y noe i gael y dŵr allan - “sgimer fydde ni’n galw beth o’ gynno ni yn i drin o’n te.”  Byddai Kate “yn gwbod yn syth” pan fo’r menyn yn barod “fydde chi’n sprinclo halen a’no fo a’i gymysgu’ o reit dda, a wedyn i godi o a neud o’n bwysi wedyn.”  Roedd ganddi “glorian i bwyso fo’n te, ‘dyn godi o, hynny o’chi’n feddwl fysa gneud pwys ‘n te a wedyn roi o mewn cwpan fenyn … ‘dyn o’dd o’n dŵad yn grwn … Roi o wedyn ar y slab carreg ‘n te, yna fydda ni’n roi’r print arno fo … Oedd pob ffarm a’i brint i hunan … Weles i ddeilen derwen, o’ hwnnw’n neis a wyddo chi mesen a’n o fo te … Welish i fuwch genno ni hefyd ryw dro … O’dda ni’n werthu o’n lleol i siop yn y pentre y rhan fwya” ac yn cyfnewid y menyn am “neges yn y siop.”

Wrth ddarllen cofnodion diweddar @DyddiadurKate, mae’n hawdd anghofio am gysgod y rhyfel ar fywydau trigolion y Sarnau. Heblaw am un nodyn byr am orymdaith y milwyr drwy Feirionnydd ac ambell gyfeiriad at gasglu arian er budd y Belgiaid, dyw Kate ddim yn ymhelaethu rhyw lawer am y rhyfel yn ei dyddiadur.

Mae’n rhaid cofio nad oedd effaith y rhyfel ar y ffrynt cartref mor amlwg yn ystod misoedd cynnar y brwydro. Wrth gwrs, dyma’r cyfnod cyn gorfodaeth filwrol a chyn i ddinistr y cyfandir ddylanwadu ar bob cymuned a theulu mewn rhyw fodd. Ar ddechrau 1915, nid oedd prinder llafur ar ffermydd Cymru, nac ychwaith gofid am gynhyrchiant bwyd – roedd bywyd bob dydd yn mynd yn ei flaen fel arfer.

Ond er hyn, erbyn diwedd Mawrth 1915 rydym yn gweld yn nyddiadur Kate ambell awgrym fod y rhyfel yn nesau at adref. Ar 18 Mawrth, mae’n nodi’r canlynol:

18 Mawrth – Myfi yn mynd ir seiat. Seiat ymadawol a R. Daniel Jones

Mae enw Robert Daniel Jones yn ymddangos droeon yn y dyddiadur rhwng Ionawr a Mawrth 1915. Roedd ymhlith cylch cymdeithasol Kate a’i theulu ac yn ymwelydd cyson â Tyhen. Hyd y gwela i, roedd yn byw yn y Derwgoed ac yn gweithio fel gwas ffarm efallai?

22 Chwefror – Berwi pen mochyn, a thoddi lard. Myfi yn mynd ir Hendre. Tomi a Richard yma min nos. Robert Daniel Jones yn ymadael or Caerau ir Derwgoed yn wael.

Yng nghefn ei dyddiadur, roedd Kate yn cadw cofnod o gyfeiriadau ffrindiau oddi cartref. Ymhlith yr enwau, mae tri cyfeiriad ar gyfer Robert Daniel Jones – pob un yn gysylltiedig â 7fed Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Wrth bori dogfennau milwrol y Rhyfel Mawr ar-lein, mae’n dod yn amlwg pam fod seiat ymadawol iddo ar 18 Mawrth 1915 – pum niwrnod yn ddiweddarach ymrestrodd â’r fyddin. Gallwch weld ei gerdyn medalau

.

Ffurfiwyd 7fed Bataliwn y Ffiwsilwyr Cymreig yn y Drenewydd ym Medi 1914. Bataliwn Meirionnydd a Maldwyn oedd hon â grewyd i wasanaethu gartref, yn hytrach na thramor. Ar 22 Ebrill 1915, symudodd y bataliwn i Northampton – ffaith sy’n cael ei ategu yng nghefn dyddiadur Kate:

Pte R. Daniel Jones

3679 2/7th Batt RWF Co. D

c/o Mrs Callon

78 Adams Avenue

Northampton

Prin iawn yw’r sôn am Robert Daniel yn y dyddiadur wedi Mawrth 1915. O’r cerdyn medalau sydd i’w ganfod yn y National Archives yn Kew, rydym yn gwybod iddo oroesi’r rhyfel.  Cafodd ei ryddhau o’r fyddin ar 22 Ebrill 1916 oherwydd gwaeledd. Mae natur ei salwch yn ddirgelwch, ond mae un cyfeiriad yng nghefn y dyddiadur yn ei leoli yn ysbyty filwrol Cherryhinton, ger Caergrawnt:

Pte R. D. Jones 3679

2/7 Battalion RWF D Coy

Transport Section

Cherryhinton Military Hospital

War 6. C.

Cambridge

Roedd Robert Daniel ymhlith y cyntaf o gyfoedion Kate i ymuno â’r fyddin. Cadwch lygad ar y blog dros y misoedd nesaf i glywed mwy am hanes y lleill.

Os oes rhagor o fanylion gennych am Robert Daniel Jones, neu unrhyw berson neu leoliad sy’n cael eu crybwyll yn y dyddiadur, ebostiwch neu gadewch neges isod. Diolch yn fawr!

Fel amryw ohonoch dwi’n siwr, dwi wrth fy modd yn darllen @DyddiadurKate ac wedi dotio sut gall brawddeg fer neu gwpl o eiriau ddadlennu cymaint am fywyd a diwylliant teulu a chymuned.

A finna’n gyfrifol am y casgliadau bywyd cartref, ei chyfeiriadau at y gwaith dyddiol o gadw ty a dyletswyddau’r fferm sy’n fy niddori fwyaf. Dwi’n mwynhau’r cyfle i drydar lluniau ar fy nghyfrif @SF_Ystafelloedd er mwyn rhoi cyd-destun gweledol i’w chofnodion syml, megis:

                “golchi yn y boreu”

                “berwi pen mochyn”

                “pobi bara ceirch y boreu”

Ddoe bu Kate yn “corddi”, a gan fod gennym dâp cyfan yn ein harchif sain o atgofion Kate am gorddi a gwneud menyn ar fferm Tyhen, dyma sbardun i mi ymhelaethu a dyfynnu peth o’r cyfweliad.

Roedd y llaethdy, neu’r "dairy” chwedl Kate yn “oer, oer” gyda “meinciau cerrig fel ryw silffoedd cerrig.” Byddai’r llaeth yn cael ei hidlo i mewn i bot llaeth, gyda “slentsen” yn gaead iddo. Llechen gron oedd hon, wedi ei phrynu yn Chwarel Ffestiniog, i arbed “llwch a gwybed” rhag heintio’r cynnwys. Byddai’r llaeth yn sefyll yn y pot “am ryw dri d’wrnod … a’i droi o bob dydd ‘n te. Oedd hynny’n bwysig i chi ga’l y lliw yn y menyn yr un peth ‘n te.” Yn aml iawn byddai’n cymryd mwy o amser i dwchu’r llaeth yn y gaeaf a byddai’n rhaid “dod a fo ar y pentan wrth y tân i gadw’r gwres i fyny.”

Nid corddi â llaw fyddai’r teulu, “oedde ni’n Tyhen yn corddi efo ceffyl … y gwerthyd [sef y echel haearn o’r pwer ceffyl, y tu allan i’r adeilad] yn dod trw’r wal i’r sgubor ac wedyn o’dd o’n rhedeg ar bwlis wedyn i fewn i’r dairy.” Byddai un person yn gofalu nad oed y ceffyl yn symud yn rhy gyflym, a’r llall yn cadw llygaid ar y fuddai. “O raid ni stopio ryw ddwy waith ne dair yn dechre wedi roi ryw ddau dro ‘n te i ollwng y gwynt o’r fudde ne fyse’n byrstio … Fydde ne wydr bach i chi wel’ be’ fydde fo ar torri’n fenyn … Mynd reit ara deg wedyn am blwc ie ‘dyn fydden hel yn fenyn i gyd yn top ychi … Pan ddoi’r gwydyr yn glir, dene chi ‘di darfod ‘n te.”

Ro'n i'n falch iawn (a braidd yn nerfus) i fynychu Hacio'r Iaith am y tro cyntaf dros y penwythnos. Mae'r diwrnod ar fformat barcamp - sy'n gofyn bod pawb yn dod â rhywbeth i'w drafod, ei gyfrannu neu'i gyflwyno. Canlyniad hyn oedd diwrnod llawn ymgysylltu, dysgu a hwyl - mi oedd bron bob sgwrs yn sesiwn yn ei hun, a mi ddysgais i gymaint am blatfformau a phrosiectau digidol Cymraeg. Dwi ar fy ffordd i sesiwn Digidol ar Daith, felly gobeithio y gallai bostio crynodeb fwy trylwyr o beth ddysges i yn fuan.

Er fy mod i wedi hen arfer siarad yn gyhoeddus, dyma fy sgwrs gyntaf ar ran yr adran ddigidol - ac am fy mod yn cyflwyno am @DyddiadurKate, roeddwn i'n awyddus i wneud argraff dda ar ran y tîm sy'n gweithio mor galed ar y prosiect. Cewch edrych dros fy sleidiau, a chrynodeb o'r sgwrs ar wefan Hacio'r Iaith. Cewch chwilio trwy #fwrlwm y dydd ar twitter hefyd.

Diolch i'r trefnwyr a'r cyfrannwyr am y croeso, ac am yr ysbrydoliaeth!