: Rhyfel Byd Cyntaf

A ninnau bron ar derfyn 3 mis cyntaf @DyddiadurKate, mae un ‘cymeriad’ wedi chwarae rhan blaenllaw iawn yng nghofnodion yr wythnosau diwethaf sy’n haeddu bach o sylw ar y blog – y peiriant dyrnu. Rhwng Ionawr a Mawrth 1915, bu’r peiriant hwn ar grwydr i sawl ffermdy gerllaw cartref Kate a’i theulu. Ynghyd â mynychu’r capel, corddi a chrasu, hynt a helynt y peiriant dyrnu yw un o brif weithgarwch y dyddiadur hyd yma. Ond diolch amdano. Arferion amaethyddol fel hyn sy’n gwreiddio’r dyddiadur o fewn cymuned a chyfnod.

18 Ionawr – Yr injan ddyrnu yn Llwyniolyn

23 Ionawr – Ellis yn Tynybryn gyda’r peiriant dyrnu

30 Ionawr – Y peiriant dyrnu yn Penycefn

2 Mawrth – Yr injan ddyrnu yn y Derwgoed

4 Mawrth – Ellis yn mynd i Fedwarian at y peiriant dyrnu

Yma yn Sain Ffagan, mae sawl un mwy cymwys na fi i drafod peiriannau dyrnu. Un o fy mhrif ddiddordebau i fel curadur yw hanes prosesau casglu – y dulliau hynny a ddefnyddwyd gan Iorwerth Peate, Ffransis Payne, Minwel Tibbott ac eraill i roi hanes Cymru ar gof a chadw. Mewn blog blaenorol, soniais am waith arloesol yr Amgueddfa ym maes cofnodi hanes llafar – bu Kate Rowlands ei hun yn destun sawl cyfweliad. Dull poblogaidd arall a fabwysiadwyd gan yr Amgueddfa i gasglu data oedd holiaduron a llyfrau ateb. Roedd y rhain yn cael eu gyrru at unigolion o fewn plwyfi yng Nghymru yn gofyn am wybodaeth benodol ynglyn ag arferion eu milltir sgwâr. Mae casgliad helaeth ohonynt yma yn trafod amrywiol bynciau – meddygyniaethau gwerin, arferion tymhorol ac ati. I’r un perwyl, mae gennym hefyd bentwr o lythyrau ac ysgrifau.

Tra’n chwilota am ddeunydd yn yr archif o ardal y Sarnau, Cefnddwysarn a bro @DyddiadurKate, fe ddes i o hyd i ysgrif gan Mary Winifred Jones o’r Hendre, Cwm Main. Bydd mwy ar y blog cyn hir am y teulu hwn – mae tad a brodyr Mary yn cael eu crybwyll sawl gwaith yn y dyddiadur. Ysgrif yw hon sy’n disgrifio ffotograff o ddiwrnod dyrnu ar fferm Pentre Tai’n y Cwm, Cefnddwysarn. Gallwch weld y llun a’r ysgrif fan hyn. Tybed os mai hwn yw’r peiriant dyrnu y mae Kate yn sôn amdano?

Ar fuarth fferm Seimon Davies Pentre Tai yn Cwm Cefnddwysarn y tynwyd y darlun hwn. Perchenog y peiriant oedd Morgan Hughes Bryniau Cynlas ar ol hyny. Bu y peiriant yn gyfrwyn i roi gwaith i amryw amaethwyr bychain yn ystod y gaeaf pan oedd ychydig yn dod i fewn am fod ganddo ychwaneg nag un peiriant yr oedd yn rhaid cael dau ddyn i ganlyn pob un sef y gyrwr ar porthwr…

Yr hyn sy’n dod yn amlwg wrth ddarllen atgofion Mary Jones, ac yn wir dyddiadur Kate Rowlands, yw pwysigrwydd cydweithio o fewn cymuned amaethyddol – cymdogion a ffrindiau, hen ac ifanc, yn cynorthwyo’i gilydd.

On this day in 1917, Brinley Rhys Edmunds, an 18 year old groom from Barry, joined the army – one teenager among the 272,924 Welshmen who served during the First World War.

At the time, Brinley was living with his parents – Evan Edmunds and his Norwegian wife, Christine Sofia – at 7 Dunraven Street, a stone’s throw from the hustle and bustle of Barry Docks. On the 1911 census, his father’s occupation is listed as Railway Engine Driver. From the census, we also learn that he, along with two of his four siblings, was a Welsh speaker.  

Brinley’s Record of Service Paper – the form he completed at a Cardiff recruiting office on 26 February 1917 – shows that he was initially assigned to the 59th Training Reserve Battalion. As you can see, the recruiting officer mistakenly noted his name as Brindley, rather than Brinley – an error replicated in all subsequent military records. The Service Paper reveals an intriguing twist to Brinley’s story. It appears that he had enlisted once before, with the 18th Battalion The Welsh Regiment, but was discharged for being underage:

Have you ever served in any branch of His Majesty’s Forces, naval or military? If so, which?

Yes 18 Welch Discharged under age 16-11-15

By my calculations, Brinley was born in November 1898, therefore he would have been 17 years old, or thereabouts, when he was discharged from the 18th Battalion. He probably joined-up at the age of 16, but I have been unable to trace any online documents relating to his time as an underage teenage tommy.

Frustrations aside, we’re fortunate to have several objects in the collection which were donated to the Museum by Brinley’s family in the late 1970s and early 1980s. They are among the most powerful and poignant of all the First World War collections in our care. Although undated, the postcard shown here was almost certainly written by Brinley when he served with The Welsh Regiment. In July 1915, the 18th Battalion moved to Prees Heath training camp in Shropshire. This novelty postcard, addressed to Brinley’s parents, includes a set of pull-out images of the camp.

In addition to the postcard, we also have a beautiful pincushion made by Brinley as a gift for his mother. The centre features the insignia of The Welsh Regiment and the motto Gwell Angau na Chywilydd (Better Death than Dishonour). We don’t know where or why Brinley made this pincushion, but it’s possible that he was given the material and beads in kit format to alleviate boredom or to focus his mind.

We recently showed the pincushion and postcard to children whose parents are serving in the Armed Forces today. Both objects will be displayed in the redeveloped galleries here at St Fagans, alongside contemporary responses generated through partnership work with the Armed Forces Community Covenant Grant Scheme. When asked to consider why Brinley may have made this pincushion for his mother, one young girl suggested it was his way of saying ‘I’m alive, don’t worry.’

Brinley Rhys Edmunds died on 5 September 1918 while serving with the Durham Light Infantry, a matter of weeks before the armistice and his twentieth birthday. He is buried at the Berlin South-Western Cemetery in Germany. With no grave to visit at home, his family preserved and displayed the pincushion under a glass dome. Like all families who lost a relative in the line of duty, Brinley’s parents received a bronze memorial plaque in recognition of his service, inscribed HE DIED FOR FREEDOM AND HONOUR BRINDLEY RYHS EDMUNDS – the error made by the Cardiff recruiting officer compounded by the misspelling of his middle name, Rhys.

Remember, you can now access the Museum's First World War collections online. We'd love to hear from you if you have further information about Brinley Edmunds, or any other person or family represented in the collections.

I nifer fawr o bobl, bydd gaeaf 2014-5 yn cael ei gofio fel gaeaf y lempsip max strength. Mae bron pawb dw i’n ’nabod wedi bod yn diodde’ eleni – anwyd trwm, cur pen a pheswch sy’n anodd i’w waredu. O ddarllen cofnodion diweddar @DyddiadurKate, mae’n ymddangos mai sefyllfa go debyg oedd yma yng Nghymru canrif yn ôl. Yn Chwefror 1915, roedd nifer o deulu a chymdogion Kate yn y Sarnau a Chefnddwysarn, gan gynnwys ei thad Ellis, yn ‘clwyfo o’r influenza.’ Dyma ddetholiad o’r cofnodion:

5 Chwefror - Diwrnod braf iawn. Myfi yn dod adref. Mr E. H. Evans yn darlithio yng nghyfarfod Cymdeithas Ddirwestol. Tywydd mawr iawn min nos. Ellis yn cwyno "influenza".

8 Chwefror - Tomi yn mynd a hwch dew ir Bala. Myfi yn mynd iw phwyso. Tomi yn dod a llwyth o galch adref. Myfi yn dechreu clwyfo or influenza. Ellis ychydig yn well. Codi i nol "orange" yn y nos.

9 Chwefror - Ellis heb fod gystal. Richard yma yn "bailiff". Minnau yn reid ddrwg. Wedi cysgu.

19 Chwefror - Halltu yn y boreu. Johnny Llawr Cwm yn galw yma. Richard yma yn helpu malu gwellt. Mammam yn dod yma ar ol tê. Jane Pantymarch a finnau yn mynd ir Byrgoed min nos. Mrs Williams Derwgoed yn cwyno yn bur arw (influenza).

Er gwaetha’ sgil effeithiau’r haint, mae’n amlwg nad oedd Kate a’i chyfoedion yn swatio yn eu gwaeledd. Mewn cymuned amaethyddol fel hon, roedd bywyd bob dydd yn mynd yn ei flaen fel arfer, ffliw neu beidio. Ond mae’n amlwg o ddarllen papurau newydd y cyfnod bod ffliw 1915 yn anarferol o ffyrnig. Dyma nodyn a gyhoeddwyd yn Y Cymro ar 17 Chwefror 1915:

Salwch –  Fu erioed y fath salwch a sy’n ymdoi Penllyn yn awr. Y mae yn ffeindio cryd ymhob ty. Influenza, dyna’r enw medda nhw.

Mae ffigyrau marwolaeth y cyfnod yn ategu tôn brawychol Y Cymro. Roedd y nifer a fu farw o’r ffliw ym Mhrydain yn 1915 bron ddwywaith gymaint â’r flwyddyn flaenorol:

1914 – 5,964

1915 – 10,484

1916 – 8,791

1917 – 7,289*

Wrth gwrs, roedd gwaeth i ddod gyda’r pandemig yn 1918-9. Bu farw 112,329 o bobl ym Mhrydain o’r ffliw yn 1918 a 40 miliwn yn rhyngwladol – mwy na’r cyfanswm cyfan a fu farw ar faes y gad yn ystod y Rhyfel Mawr.

Mae’r casgliadau yma yn Sain Ffagan yn cynnwys nifer o wrthrychau ac archifau sy’n gysylltiedig â meddyginiaeth ac ymadfer. Gallwch weld rhai ohonynt ar dudalen Trydar @SF_Ystafelloedd (Mared McAleavey – Prif Guradur Ystafelloedd Hanesyddol). Un o fy hoff ddarganfyddiadau diweddar yw’r llyfryn a welir 

a oedd yn eiddo i Phryswith Matthews – merch saer olwynion pentre Sain Ffagan. Mae’r llyfryn yn llawn ryseitiau, gan gynnwys prydau bwyd addas i gleifion. Bu Phryswith mewn darlith ar ‘invalid cookery’ ar 6 Ionawr 1914 – mae’i nodiadau o’r ddarlith honno yn y llyfryn. Yn ystod y Rhyfel Mawr, roedd hi’n gweithio fel nyrs VAD yn Ysbyty’r Groes Goch ar dir Castell Sain Ffagan. Gallwch weld rhagor o wrthrychau a lluniau sy’n gysylltiedig â stori'r ysbyty ar ein gwefan.

 *Ystadegau: The Lancet, rhifyn 2, Chwefror 2002, tt. 111-3.

Ar y 5ed o Chwefror, 1915, mae Dyddiadur Kate yn sôn am y Mudiad Dirwest: “Mr E. H. Evans yn darlithio yng nghyfarfod Cymdeithas Ddirwestol.”

Cymdeithas Ddirwestol
Dechreuodd Y Mudiad Dirwest yn y 19eg ganrif gyda sefydlu’r Gymdeithas Ddirwestau. Yng Nghymru, roedd Dirwest yn boblogaidd mewn cymunedau anghydffurfiol yn enwedig. Roedd y Gymdeithas Ddirwestol yn annog ymatal yn llwyr rhag yfed alcohol. Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, daeth y neges ddirwest yn bwysig a phoblogaidd unwaith eto.

Alcohol a'r Rhyfel
Ar yr 28ain o Chwefror 1915, traddododd Lloyd George araith ym Mangor a soniodd am effaith ddinistriol alcohol ar yr ymdrech ryfel. Roedd y llywodraeth yn credu bod gormodedd o alcohol a meddwdod yn cadw pobl o’u gwaith yn y ffatrïoedd. Soniodd Lloyd George am ‘the lure of the drink’ a dweud bod y ddiod gadarn yn gwneud mwy o’r difrod i Brydain na holl longau tanfor yr Almaen. Gallwch ddarllen mwy am yr araith hon ar wefan Llyfrgell Genedlaethol Cymru (yn Saesneg).

Yn Awst 1914, cyflwynodd y Llywodraeth y ‘Defence of the Realm Act’ oedd yn ceisio atgyfnerthu ymdrech y Rhyfel. Cynhwyswyd ddeddf i leihau oriau agor tafarnau yn y ddeddf i geisio lleihau defnydd alcohol ymysg pobl. Yn 1915 penderfynodd y Llywodraeth nad oedd hynny’n ddigon felly sefydlwyd y ‘Central Control Board’ (CCB) er mwyn goruchwylio arferion yfed. Yn Hydref 1915 cyflwynwyd y ‘No Treating Order’ i atal pobl rhag prynu rownd o alcohol, neu brynu diod ar gredyd.

Mae dros fis wedi mynd heibio ers i @DyddiadurKate bostio cofnod cyntaf dyddiadur Kate Rowlands. Mi fyddwch chi wedi dysgu rhagor amdani, erbyn hyn, trwy flogiau a chyfweliadau, a thrydar yn ôl ac ymlaen ar gyfrifon fel @StFagansTextile, @archifSFarchive, @RhB1Addysg ac @sf_ystafelloedd.

Rydym ni wedi cael gor-olwg frithliw a diddorol o bob math o agweddau o hanes cyfnod y dyddiadur, sef 1915. Mae cofnodion cryno y dyddiadur wedi bod yn symbyliad i staff i archwilio eu cyd-destun, a rhannu rhagor o gasgliadau a ffynonellau, o Amgueddfa Cymru a thu hwnt. Mae ein cronfa ddata Casgliadau'r Rhyfel Byd Cyntaf yn llawn pob math o wrthrychau sy'n rhoi cip ar stori fwy personol, sy'n mynd â ni i fyd y pethau bychain, fel y gall Dyddiadur Kate.

Un peth sydd wedi dod yn amlwg o gychwyn cynta'r prosiect yw pa mor werthfawr yw casgliad Papurau Newydd Cymru y Llyfrgell Genedlaethol wrth i ni geisio darganfod mwy am gofnodion cryno'r dyddiadur - yn enwedig wrth i Kate sôn am ddigwyddiadau cymdeithasol neu bynciau llosg y cyfnod, fel ei chofnod am yr 'influenza' dros y penwythnos:

Hysbyseb difyr o ran argaeledd orennau #RhB1 @DyddiadurKate Cambrian Daily Leader http://t.co/EQWagw0duL

— Mared Wyn McAleavey (@SF_Ystafelloedd) February 8, 2015

Mae cronfa'r papurau newydd yn eisampl wych o sut i gyflwyno dogfennau mawrion, manwl - mae'r chwiliad yn hawdd iawn i'w lywio, sy'n golygu ei bod hi'n hawdd iawn dod o hyd i erthygl benodol, neu i ddilyn dy drwyn gan ddarllen am dy hoff bynciau (fues i'n darllen lot am gystadleuthau gweu dros y penwythnos, mwy cyffrous yn amlwg na phencampwriaeth y chwe gwlad).

Y tu cefn i'r hanes cymdeithasol a'r trafod a'r rhannu, erbyn hyn, 'mae'r dechnoleg sy'n ei gyflwyno. O safbwynt digidol, mae DyddiadurKate wedi bod yn ffordd wych imi weithio gyda thîm i roi tro ar dargedu cynnwys uniaith-gymraeg ar gyfryngau cymdeithasol. Mae hefyd wedi rhoi cyfle imi arbrofi a gwerthuso rhag-bostio (yn defnyddio tweetdeck), a phlatfform analytics mewnol twitter. Dwi'n gobeithio y bydd y teclynnau hyn yn dod yn ran o waith mwy o'n trydarwyr, fesul tipyn - ac felly o ran 'pethau bychain' fy mywyd bob dydd innau, gan mlynedd yn ddiweddarach, cofnodi data fydda i, tra'n gwylio dyddiau Kate yn pasio heibio.