Ym mis Mehefin 2019 daeth cyfle i’r Adran Addysg yn Sain Ffagan i weithio mewn partneriaeth gydag Access Base Cantonian High School, Caerdydd. Mae’r Access Base ar gyfer disgyblion rhwng 11 a 19 mlwydd oed sydd ag Awtistiaeth. Fel Hwylusydd Addysg dwi wedi ffeindio bod gweithio gyda grwpiau ag Awtistiaeth yn werth chweil, felly roedd y cyfle i raglennu gweithgareddau ar eu cyfer yn gyffrous. Roeddwn yn edrych ymlaen at ddod i nabod y grŵp wrth iddynt ymweld â’r Amgueddfa yn rheolaidd.

Yn ystod mis Mehefin a Gorffennaf daeth y grŵp i Sain Ffagan ar 3 ymweliad. Cyfle i ni brofi gweithgareddau gwahanol ac i ddod i nabod ein gilydd oedd y rhain. Aethom ni ar daith dywys o gwmpas y safle, buom yn gwneud potiau clai, a hefyd plannu planhigion gyda’r tîm Gerddi. Ar ôl y sesiynau profi, dyma ni’n penderfynu i’r grŵp ymweld bob pythefnos gyda phrosiect gwahanol bob tymor.

Y prosiect cyntaf i ni oedd crefftau Nadolig. Dechreuon ni trwy greu baubles a goleuadau Nadolig allan o wlân trwy ffeltio. Roedd y gweithgaredd cyffyrddol yma yn boblogaidd iawn gyda’r disgyblion wnaeth greu nifer o gyfuniadau lliw diddorol! Yn yr ymweliadau i ddilyn, bu’r disgyblion yn creu mwy o baubles yn ogystal â chardiau Nadolig trwy ddefnyddio inc a stampiau. Yn y sesiwn olaf cyn Nadolig, bu pawb yn addurno potiau planhigion a phlannu bylbiau cennin Pedr a chrocws i fynd adref.

Ar ôl Nadolig, y bwriad oedd i’r grŵp helpu ni i greu adnodd ar gyfer ymwelwyr gydag Awtistiaeth, i roi cyfle i’r ymwelwyr yma ddod yn gyfarwydd â’r safle cyn cyrraedd. Mae creu adnodd fel hyn yn rhywbeth dwi wedi bod eisiau neud ers sbel hir. Dyma’r grŵp yn ymweld â’r adeiladau a’r orielau yn Sain Ffagan cyn cymryd rhan mewn nifer o weithdai addysgol. Rydym wedi casglu llawer o adborth gan y grŵp fydd yn gallu cael ei ddefnyddio yn yr adnodd yn y dyfodol. Er enghraifft, mae llawer o eco yn yr Atriwm, ac mae golau yn gallu bod yn isel iawn yn rhai o’r adeiladau hanesyddol.

Yn anffodus, mae ein hamser yn gweithio gyda’n gilydd wedi dod i ben am nawr, ond mae nifer o adeiladau ar ôl i’r grŵp weld, a nifer o weithdai i gymryd rhan ynddynt. Rydym yn edrych ymlaen yn fawr at groesawu’r grŵp yn ôl i Sain Ffagan cyn gynted â phosib!

Miss Aimee Phillips – Cantonian High School - “Having a partnership with the St Fagans Learning team has given our pupils some amazing opportunities to learn outside of the classroom. Multisensory, hands on learning is vital to our pupils who are on the Autistic Spectrum. When working with the learning team, our pupils have been able to develop and refine their social skills which is a key area of learning. Some of our most memorable moments at St Fagans over the past year include, working in the Italian Garden, learning how to be a miller, the warrior workshop and most recently, watching lambs being born on the farm. As a teacher I would highly recommend the Learning team and their resources to anyone wanting a unique learning experience.”

Teclynnau Pren

Mae’n siwr y gallwch restri llawer o’r delweddau sydd o’n cwmpas mewn siopau ac yn y cyfryngau yn ystod adeg y Pasg:  wyau siocled lliwgar, cywion a chwningod bach fflwfflyd, y lili wen a theisennau simnel i enwi rhai ohonynt.

Ond tybed a ydych chi’n gwybod beth yw’r ddau declyn yn y lluniau ar y dde?

Arferion y Pasg

Yr wythnos hon bûm yn gwrando ar recordiadau yn yr Archif Sain yn ymwneud ag arferion y Pasg.  Ceir sôn am ystod eang o draddodiadau:  eisteddfota; “creu gwely Crist”; canu carol Basg; torri gwallt a thacluso’r barf ar ddydd Iau Cablyd er mwyn edrych yn daclus dros y Pasg; bwyta pysgod, hongian bwnen a cherdded i’r eglwys yn droednoeth ar ddydd Gwener y Groglith; yfed diod o ddŵr ffynnon a siwgr brown ar y Sadwrn cyn y Pasg; dringo i ben mynydd i weld yr haul yn “dawnsio” gyda’r wawr a gwisgo dillad newydd ar Sul y Pasg; chwarae gêm o gnapan ar Sul y Pasg Bach (sef y dydd Sul wedi’r Pasg).

Clapio Wyau

Ond y traddodiad a dynnodd fy sylw fwyaf oedd yr arfer ar Ynys Môn o fynd i glapio wyau.  Byddai mynd i glapio (neu glepio) cyn y Pasg yn arfer poblogaidd gan blant yr ynys flynyddoedd yn ôl, a dyna yw’r ddau declyn y gellir eu gweld ar y dde:  clapwyr pren.

Yn ôl Elen Parry a anwyd yn y Gaerwen yn 1895 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1965:

Fydda ni fel rheol yn câl awr neu ddwy dudwch o’r ysgol, ella rhyw ddwrnod neu ddau cyn cau’r ysgol er mwyn cael mynd i glapio cyn y Pasg.  Fydda chi bron a neud o ar hyd yr wsnos, ond odd na un dwrnod arbennig yn yr ysgol bydda chi’n câl rhyw awr neu ddwy i fynd i glapio.  Bydda bron pawb yn mynd i glapio.  A wedyn bydda’ch tad wedi gwneud beth fydda ni’n galw yn glapar.  A beth odd hwnnw?  Pishyn o bren a rhyw ddau bishyn bach bob ochor o bren wedyn, a hwnnw’n clapio, a dyna beth odd clapar.

Byddai’r plant yn mynd o amgylch y ffermydd lleol (neu unrhyw dyddyn lle cedwid ieir) yn curo ar ddrysau, yn ysgwyd y clapwyr ac yn adrodd rhigwm bach tebyg i hwn:

Clap, clap, os gwelwch chi’n dda ga’i wŷ

Geneth fychan (neu fachgen bychan) ar y plwy’

A dyma fersiwn arall o’r pennill gan Huw D. Jones o’r Gaerwen:

Clep, Clep dau wŷ

Bachgen bach ar y plwy’

Byddai’r drws yn cael ei agor a’r hwn y tu mewn i’r tŷ yn gofyn “A phlant bach pwy ’dach chi?”  Ar ôl cael ateb, byddai perchennog y tŷ yn rhoi wŷ yr un i’r plant.  Yn ôl Elen Parry:

Fe fydda gyda chi innau pisar bach, fel can bach, ne fasgiad a gwellt ne laswellt at waelod y fasgiad.  Ac wedyn dyna wŷ bob un i bawb.  Wel erbyn diwadd yr amsar fydda gyda chi ella fasgedad o wyau.

Fel arfer, byddai trigolion y tŷ yn adnabod y plant ac os byddai chwaer neu frawd ar goll, byddid yn rhoi wŷ i’r rhai absennol yn un o’r basgeidiau.  Dyma ddywedodd Mary Davies, o Fodorgan a anwyd yn 1894 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1974:

A wedyn, os bydda teulu’r tŷ yn gwbod am y plant bach ’ma, faint fydda ’na, a rheini ddim yno i gyd, fydda nhw'n rhoed wyau ar gyfer rheini hefyd iddyn nhw.

Wyau ar y Dresel

Ar ôl cyrraedd adref byddai’r plant yn rhoi’r wyau i’w mam a hithau yn eu rhoi ar y dresel gydag wyau’r plentyn hynaf ar y silff uchaf, wyau’r ail blentyn ar yr ail silff ac yn y blaen.

Gellid casglu cryn dipyn o wyau gyda digon o egni ac ymroddiad.  Yn ôl Joseph Hughes a anwyd ym Miwmaris yn 1880 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1959:

Bydda amball un wedi bod dipyn yn haerllug a wedi bod wrthi’n o galad ar hyd yr wythnos.  Fydda ganddo fo chwech ugian.  Dwi’n cofio gofyn i frawd fy ngwraig, “Fuost ti’n clapio Wil?”, “Wel do”, medda fo.  “Faint o hwyl ges ti?”, “O ches i mond cant a hannar”.

Math o Gardota?

Er bod pawb fel arfer yn rhoi wyau i’r plant, mae’n debyg y byddai rhai yn gwrthod ac yn ateb y drws gan ddweud “Mae’r ieir yn gori” neu “Dydy’r gath ddim wedi dodwy eto”.  Byddai rhai rhieni hefyd yn gyndyn i’w plant fynd i glapio gan eu bod yn gweld yr arfer fel math o gardota.  Dyma ddywedodd un siaradwr:

Fydda nhad fyth yn fodlon i ni fynd achos oedd pawb yn gwybod pwy oedd nhad.  Wel fydda nhad byth yn licio y byddan ni wedi bod yn y drws yn begio, ond mynd fydda ni.

Adfywiad

Mae’n fendigedig gweld fod yr arfer o glapio wedi ei adfywio bellach ar Ynys Môn ac felly, mae’n debyg am un wythnos o'r flwyddyn, unwaith eto yng Nghymru, mae’n ddiogel ac yn dderbyniol i roi eich holl wyau yn yr un fasged!

Yn 2020, byddwn yn dathlu 10 mlynedd o gydweithio rhwng Amgueddfa Genedlaethol y Glannau â disgyblion a staff Ysgol Pen-y-bryn

Mae Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn falch iawn o’i gwaith gyda’r gymuned leol ac ysgolion yn Abertawe. Mae’r cydweithio’n digwydd mewn llawer o ffyrdd gwahanol – o GRAFT, ein gardd gymunedol, i’n rhaglen arloesol ‘mae fy ysgol gynradd yn yr Amgueddfa’. Ein partneriaeth gydag Ysgol Pen-y-bryn yw ein hiraf, ac rydym mor falch ohoni.

Daeth yr Amgueddfa a’r ysgol at ei gilydd am y tro cyntaf yn 2010 ar gyfer project o’r enw ‘Tu ôl i’r Drysau Llwyd’ oedd â’r nod o roi cip tu ôl i’r llenni ar waith yr Amgueddfa. Datgelodd y project lawer am ein gwaith, o sut mae ein harddangosfeydd yn cael eu creu i gynnal siop yr Amgueddfa. Bu disgyblion Pen-y-bryn yn cyfweld â staff yr Amgueddfa i weld yn union sut beth yw rhedeg Amgueddfa. Roedd y project yn gymaint o hwyl, ac yn llesol i’r Amgueddfa a’r ysgol – nid yn unig oherwydd yr arddangosfa anhygoel oedd yn benllanw i’r project ond hefyd oherwydd y daith y bu pawb arni. Sylwodd athrawon a staff ar yr effaith a gafodd ar y disgyblion. Cafodd y rheini oedd ychydig yn fwy petrus i ddechrau eu trawsnewid, ac erbyn y diwedd roeddent yn gysurus ac yn gartrefol yng nghanol y cyhoedd a’r arddangosfeydd. Mae’r teimlad yma o berchnogaeth yn rhan ganolog o holl raglenni cymunedol yr Amgueddfa.

Mae disgyblion a staff Pen-y-bryn yn ein hysbrydoli ni yn yr Amgueddfa drwy’r amser. Rhoddodd ‘Tu ôl i’r Drysau Llwyd’ gip i ni ar eu creadigrwydd ac ymroddiad anhygoel. Roedd pawb yn yr Amgueddfa yn awyddus i weithio eto gyda’r ysgol ac maent yn dal i’n rhyfeddu, gyda’r creadigrwydd ac ysbrydoliaeth yn cynyddu â phob project. Ymhlith y projectau mae creu llyfrau ar wahanol bynciau, o Glwb Pêl-droed Abertawe i archarwyr. Mae cydweithio â chwmnïau anferth fel stiwdio gomics a chlwb pêl-droed yn dangos effaith bellgyrhaeddol brwdfrydedd y staff a’r disgyblion. Maen nhw hefyd wedi creu ffilmiau â phob math o leisiau enwog yn serennu ynddynt, o Joanna Lumley i Michael Sheen. Lansiwyd y ffilmiau hyn gyda gala yn yr Odeon yn Abertawe sydd wir yn ddathliad o’r holl waith caled sydd tu cefn i’r projectau hyn, gyda’r achlysuron mawreddog yn adlewyrchu talent hynod pawb ym Mhen-y-bryn. Mae holl elw gwerthiant y llyfrau a’r DVDs sy’n gysylltiedig â’r projectau wedi mynd at elusennau lleol, fel Tŷ Hafan.

Mae gweithio gyda’r ysgol wedi helpu’r Amgueddfa i wella’r gefnogaeth i unigolion ag anghenion addysgol arbennig. Rydym wedi creu ‘ystafell dawel’ yn yr Amgueddfa, gyda chyngor staff Pen-y-bryn. Mae’r ystafell sy’n debyg i gyfleusterau yn yr ysgol yn lle diogel i enaid gael llonydd.

I ddathlu degawd o’r bartneriaeth wych hon, mae staff yr Amgueddfa wedi creu arddangosfa sy’n dathlu holl brojectau’r deng mlynedd diwethaf ac arddangos rhai o’r gwrthrychau gwych sydd wedi’u creu yn eu sgil. Mae Dathlu Deg yn nodi deng mlynedd o weithio gydag Ysgol Pen-y-bryn, ac rydym ni oll yma yn yr Amgueddfa yn edrych ymlaen at y deg nesaf!

Stuck at home? Lots of us at the Museum are too, but although we may have temporarily shut our doors to visitors during the Covid-19 outbreak, we still have lots of fantastic goodies for you to savour from the comfort of your own home.

So, how are you feeling?

Feeling confined? Spare a thought for Tim Peake who was hauled up in the tiny Soyuz TMA-19M capsule with two of his crewmates Yuri Malenchenko and Tim Kopra as he descended back to Earth from the International Space Station back in 2015. Although the journey was just under three and a half hours, this little confined capsule saved his life. Remember: staying in your house right now can save lives too.

Feeling peckish? With Easter just around the corner, how about this 100-year-old Easter egg? Not your thing? How about this compilation of traditional Welsh recipes. I'll give the Oatmeal Gruel a miss, Eldeberry Wine however... now you're talking!

Feeling curious? Ever wondered why Jones is such a popular Welsh surname? Check it out now, in a minute.

Feeling arty? Why not try your hand at some botanical illustration.

Feeling adventurous? Take a trip underground at Big Pit National Coal Museum and experience life as a real miner.

Feeling nostalgic? Take this opportunity to snoop around some of the houses at St Fagans National Museum of History whilst no one’s watching!

Feeling crafty? Print out and make this paper calculator.

Feeling blue*? Mix things up with some natural colour inspiration from our mineral and crystal collection.

Feeling fabulous? Check out this spectacular, and very old, Bronze Age gold bling; some perfect pieces to compliment your work-from-home attire.

Feeling stiff from sitting at your home desk? Time to take a break and follow these simple stretching exercises. Plus, here are some tips on sitting correctly in front of your computer to prevent aches and pains.

Feeling active? How many times can you run up and down the stairs before your kettle boils? One, two, three, go!...

Feeling poorly? Then all of us here at the Museum wish you a hastly and speedy recovery. Get well soon! x

Not sure how you feel? Then we have over half a million other possibilities to whet your interest, fire your imagination and scratch that curiosity itch... go have a rummage!

* The meaning of this phrase may come from old deepwater sailing ships: if a captain or officers died at sea then a blue flag was flown, or a blue strip painted on the hull of the ship when returning to port. Find out more about the psychology of colour.

My name is James and I just want to sketch out a typical day as a part of the Volunteer Book Project in St Fagans.

We’re a small group, one of many in the museum, that has been running for over a year. Our group was set up to raise funds for St Fagans’ grounds by selling second hand books.

Usually, we go into the museum once a week. Communication with one another is straightforward, using a Whatsapp group. Someone from the group will decide a day to go in, the rest of us will say yay or nay. It’s very flexible. More often or not, there are a bunch of us in at any time and over the past year have developed a good working bond and friendship with one another.

We have two locations where we sell our books in the museum, Y Gegin, the main cafe, and Gweithdy, the crafts’ cafe and we’re very excited, too, because we’ve just found out that a space in the Buttery Cafe, which will be opening soon, is going to be available to us to sell books. Also, every cafe has its own particular subject, so if you are in the museum, try and visit them all if you can.

Our job is to keep the supply of good quality books for sale on display. Our generous donations from visitors keep the volume of turn over very fast, which has brought in a high amount of collection money. So far we have raised £3,000 from the project and the money is set to be spent on arches with integral seating for the Rose Garden and also to plant some extra trees nearby.

After picking up the stacks of books from the reception area, and checking what gaps there are to fill in the cafe, we make our way over to our little store room (in Tŷ Gwyrdd), walking and chatting as we pass along the path under the trees. You’ll hear the rumbling of our crate a long way off.

Sorting through the books is always interesting because we receive quite a diverse range of subjects, from popular fiction to highly specialist topics. Whatever we pick up, we price them, discuss them, keeping a close eye on what is selling well and what isn’t. The whole process is quite stimulating. We’re pretty much in charge of the whole running of the books project. It’s nice that St Fagans shows that level of trust in its volunteers.

Once we have gathered enough books to fill the empty spaces in the shelves, we rumble on over to the cafes to get the books out on display. We like to keep a check on how well books sell. For instance, we will photograph the shelves before and after a shift and also make a little pencilled note of the month the book goes on display. This information helps us to tailor our selections as much as possible to the tastes of the many varied people who visit St Fagans. Also, a few of our members have started selling some of our rarer books on eBay, so that we can maximize the funds we collect to be spent on adding more beautiful features to the museum.

A typical day lasts around three hours. At the end we all sign out at the reception desk with a satisfying feeling that there are a fresh load of low-priced and good quality books out for sale. It’s a rewarding role and we always feel appreciated by the museum for our work. There is a sense of belonging here and it’s really opened my eyes to new things.