Yn ystod y gwanwyn a’r haf, mae gerddi a dolydd Sain Ffagan yn llenwi â lliw wrth i flodau gwyllt flodeuo ar draws y dirwedd. Mae’r blodau hyn nid yn unig yn hardd, ond maent wedi chwarae rhan bwysig ym mywyd gwledig Cymru ers canrifoedd. O’r dolydd gwyllt yn yr amgueddfa i’r perlysiau a dyfwyd mewn gerddi bwthyn, mae’r planhigion hyn yn ein cysylltu â’r tir a hanes Cymru. 

Mae Sain Ffagan yn gartref i sawl dôl flodau gwyllt, pob un yn cael ei edrych ar ôl yn ofalus i gefnogi bioamrywiaeth. Ar flaen yr amgueddfa, mae dôl yn croesawu ymwelwyr gyda chymysgedd o flodau brodorol, yn llawn pryfed peillio yn ystod yr haf. Dôl arbennig arall yw’r Dôl Coroni, sydd wedi’i lleoli yn y berllan afalau ger y castell, rhan o fenter ar draws y DU i adfer dolydd traddodiadol. Rhai o’r blodau gwyllt sy’n tyfu yma yw cribell felen (yellow rattle), planhigyn a elwir yn "wneuthurwr dôl" am ei allu i wanhau glaswellt a helpu blodau eraill flodeuo, a dant y llew (dandelion), gyda'u dail wedi eu siapio fel dannedd llew. Llygad y dydd (daisy), mae’r blodau yn agor gyda’r haul ac yn cau gyda’r nos. O dan y coed, mae clychau’r gog (Blue bell) yn gorchuddio’r llawr mewn carped glas, gyda’u henw’n gysylltiedig ag galwad y gog yn y gwanwyn. 

Mae blodau gwyllt wedi bod yn rhan o erddi Cymru ers cenedlaethau hefyd. Mae sawl tŷ hanesyddol yn Sain Ffagan, gan gynnwys Nantwallter, Abernodwydd a Hendre’r-ywydd Uchaf yn cynnwys gerddi perlysiau, lle byddai teuluoedd yn tyfu planhigion ar gyfer coginio a meddyginiaeth. Mae’r gerddi hyn wedi’u hail-greu gan ddefnyddio dulliau traddodiadol a phlanhigion addas i ddangos ffordd o fyw trigolion gwreiddiol y tai. 

Mae gardd Nantwallter wedi’i dylunio i adlewyrchu gardd gwas fferm yn Sir Gaerfyrddin ar ddiwedd y 18fed ganrif, pan oedd teuluoedd yn dibynnu ar eu gerddi ar gyfer bwyd, meddyginiaeth ac anghenion dyddiol. Buasai'r teulu gan mwyaf yn hunangynhaliol gan dyfu llysiau a pherlysiau. Yn ogystal â thyfu llysiau, byddent wedi casglu planhigion gwyllt ar gyfer eu defnydd ymarferol a meddyginiaethol. Roedd planhigyn Craith Unnos (Self heal) yn cael ei ddefnyddio’n gyffredin i drin clwyfau. Byddai Tanclys (Tansy), sydd ag arogl aromatig, yn cael ei ddefnyddio i gadw pryfed mas o’r tŷ, a Chribau San Ffraid (Betony) a ddefnyddiwyd yn draddodiadol ar gyfer cur pen a phryder. 

Defnyddiwyd llawer o’r planhigion meddyginiaethol hyn gan Feddygon Myddfai, grŵp o feddygon chwedlonol o Sir Gaerfyrddin y cofnodwyd eu gwybodaeth am berlysiau mewn llawysgrifau canoloesol. Mae’r ardd perlysiau yn Nantwallter yn cynnwys planhigion traddodiadol sy’n gysylltiedig â Meddygon Myddfai, gan gynnwys Fenigl (Fennel), Wermwd Lwyd (wormwood) a Briallu Mair (Cowslip). Roedd y perlysiau hyn yn trin llawer o bethau gwahanol, ac mae eu defnydd wedi cael ei drosglwyddo drwy’r cenedlaethau. 

Nid yw blodau gwyllt yn unig yn gyswllt a’r gorffennol, maent hefyd yn bwysig i gefnogi bywyd gwyllt. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae mentrau fel Mai Di Dor wedi annog pobl i beidio â thorri’r lawnt am fis gan roi lloches a bwyd i bryfed fel gwenyn, pili-palod ac anifeiliaid bach. 

Yn ystod yr haf, gallwch weld blodau gwyllt yn blodeuo yn Sain Ffagan. Roeddent yn rhan bwysig o fywyd pob dydd yn y gorffennol, yn cael eu gwerthfawrogi am eu defnyddiau ymarferol. Heddiw, maent yr un mor bwysig gan gynnal bywyd gwyllt ac yn atgoffa ni o’r cysylltiad rhwng pobl a natur drwy’r oesoedd.
 

Rydym yn gyffrous i rannu REACH Cymru (Trigolion yn Ymgysylltu â'r Celfyddydau, Diwylliant a Threftadaeth): cydweithrediad creadigol newydd rhwng Amgueddfa Cymru a’r Brifysgol Agored. Mae’r prosiect hwn yn ymwneud â dathlu treftadaeth, creadigrwydd, a straeon cudd cymunedau ledled Cymru.

Mae REACH Cymru yn gweithio gyda phum cymuned:

• Butetown, Caerdydd
• Dyffryn Nantlle, Gwynedd
• Traethmelyn, Port Talbot
• Pobl ag anableddau dysgu yn Rhondda Cynon Taf a Bro Morgannwg
• Cymunedau gwledig yn Sir Benfro

Ym mhob cymuned, byddwn yn cydweithio i ddatgelu straeon cudd, tynnu sylw at dalent leol ac archwilio casgliadau Amgueddfa Cymru. Bydd yn arwain at amrywiaeth o arddangosfeydd ar-lein ac arddangosfa ar safle.

Gweithgareddau

Yn ganolog i REACH Cymru mae gweithdai treftadaeth a chreadigol, wedi’u cynllunio nid yn unig i archwilio’r gorffennol, ond i ddod â phobl at ei gilydd, dysgu sgiliau newydd, a datblygu perthnasoedd parhaol.

Mae REACH yn cynnal llawer o ddigwyddiadau a gweithdai am ddim yn ein pum cymuned sy’n cymryd rhan. Mae’r rhain yn gyfleoedd i aelodau’r gymuned i fod yn rhan o bob math o hwyl artistig a chreadigol wedi’i ysbrydoli gan hanes a threftadaeth leol. Nid oes angen profiad blaenorol, ac mae croeso i bawb.

Cymerwch Ran!

Ydych chi'n byw yn un o'r cymunedau hyn? Byddem wrth ein bodd yn clywed gennych! Gyrrwch neges atom ar Wales.REACH@open.ac.uk i ddarganfod sut y gallwch gymryd rhan.

Eisiau gwybod mwy? Ewch i wefan REACH Cymru i gael y wybodaeth ddiweddaraf am ddigwyddiadau a gweithgareddau sydd ar y gweill, straeon lleol a llawer mwy.

Mae REACH Cymru yn bosibl diolch i gymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol.

Mae REACH Cymru yn bartneriaeth rhwng tri ar ddeg o sefydliadau ac yn cael ei arwain gan y Brifysgol Agored ac Amgueddfa Cymru. Mae’n cael ei ariannu gyda grant gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Dechreuodd y cyfnod presennol yn hydref 2024 ac mae disgwyl iddo barhau tan hydref 2026.

Helo Helen, dwed ychydig wrthon ni amdanat ti a dy rôl yn Amgueddfa Cymru.

Dw i efo Amgueddfa Cymru ers 12 mis ac mae wedi bod yn wych. Dw i ar secondiad o Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy lle dw i fel arfer yn gofalu am wasanaethau’r amgueddfa, y llyfrgell, y celfyddydau a’r archifau. Cyn symud i ogledd Cymru 14 blynedd yn ôl, ro’n i’n gweithio ar draws ynysoedd yr Alban fel archaeolegydd a gweithiwr datblygu cymunedol.

Un o ogledd Cymru ydi fy mam, ac roeddwn i wastad eisiau dysgu Cymraeg. Mae wedi cymryd 14 blynedd i mi lwyddo, ond mi faswn i’n dweud bod blwyddyn yn Llanberis yn sicr wedi bod yn hwb enfawr i ’mhrofiad dysgu!

Yn fy rôl fel Cyfarwyddwr Project dw i’n gyfrifol am reoli a chyflawni project Ailddatblygu Amgueddfa Lechi Cymru. Dw i’n arwain nifer o dimau project ehangach ac yn adrodd ar eu gwaith i Fwrdd y Project. Fi sy’n gyfrifol am sicrhau bod y project yn cadw i’w amserlen ac o fewn y gyllideb a’n bod ni’n bodloni disgwyliadau ein cyllidwyr a’n rhanddeiliaid. Fy ngwaith i hefyd ydi gwneud yn siŵr ein bod ni i gyd yn rhannu ac yn gwthio’r un weledigaeth i gyflawni’r project ar y cyd â’n cymunedau mewn ffordd sy’n ateb eu hanghenion a’u dyheadau nhw.

Mae project Llanberis yn wirioneddol gyffrous. Beth alli di ei rannu amdano, wrth iddo fynd yn ei flaen?

Rydan ni’n sôn amdano fel cyfle unwaith-mewn-oes ac mae hynny’n wir go iawn. Ers i Dirwedd Llechi Gogledd-orllewin Cymru gael ei dynodi’n Safle Treftadaeth Byd yn ôl yn 2021, mae cyfleon ariannu strategol wedi’n galluogi ni i ddatblygu cynllun gwirioneddol uchelgeisiol. Byddwn ni’n gallu creu siop, caffi a gofod dysgu newydd sbon i weddnewid profiad yr ymwelwyr. Ac rydan ni am osod lifft i’r llofft patrwm ar y llawr cyntaf am y tro cyntaf, yn ogystal â gwneud pob man yn fwy hygyrch a chael toiledau gwell (yn cynnwys toiled Newid Lle).

Rydan ni’n ceisio creu cydbwysedd ystyriol rhwng parchu sensitifrwydd Gilfach Ddu a darparu profiad cyfoes. Mae ymwelwyr, pobl leol a staff fel ei gilydd yn dweud wrthon ni eu bod nhw wrth eu bodd efo’r safle yn union fel y mae – fel petai’r gweithwyr newydd adael eu hoffer a mynd adref am y dydd. Dyna ysbryd y gweithdai hanesyddol rydan ni’n ceisio’i barchu, tra’n gwneud gwelliannau mwy sylweddol ar yr un pryd i fannau sydd yn hanesyddol wedi gweld llawer o newid yn barod. Er enghraifft, yn ein horielau newydd, byddwn ni’n gallu arddangos mwy o’n casgliad cenedlaethol, ond hefyd datblygu ein rôl fel porth i Safle Treftadaeth Byd y dirwedd lechi ehangach.

Rydan ni newydd gwblhau cam RIBA4, sef y cam dylunio technegol lle cytunir yn fanwl ar bob manyleb a’r deunyddiau i gyd. Rydan ni wedi tendro ar gyfer y prif waith a’r gobaith ydi dechrau ar y safle ym mis Ebrill.

Beth sydd wedi digwydd i’r casgliad tra bod y gwaith adnewyddu’n digwydd, ac allwn ni ymweld o hyd?

Mae’r casgliad cyfan, bron – tua 10,000 o wrthrychau – wedi cael ei symud o’r safle i ganolfan gasgliadau hygyrch newydd yn Llandygái ger Bangor. Mae unrhyw beth sy’n gallu symud, wedi symud! Hynny er mwyn diogelu’r casgliad, ond hefyd i sicrhau ei fod yn dal ar gael tra bod yr amgueddfa ar gau dros dro. Bydd ein rhaglen weithgareddau eleni’n cynnig digonedd o gyfleon i bobl weld, profi a gweithio gyda’r casgliadau yn eu lleoliad dros dro a helpu i ddewis gwrthrychau i’w harddangos a phenderfynu sut y caiff eu straeon eu hadrodd.

Fydd safle Llanberis ar agor tra bod y gwaith wrthi? Byddai’n cŵl cael taith o amgylch yr amgueddfa wag!

Mae’r amgueddfa wedi cau dros dro, yn rhannol er mwyn cadw staff ac ymwelwyr yn ddiogel oherwydd maint y gwaith, ond hefyd am ein bod ni’n gweithio i amserlen dynn iawn! Rydan ni’n cynnig teithiau ‘Gofodau Distaw’ ar hyn o bryd i’r gymuned leol wrth i ni baratoi i drosglwyddo i’r contractwr, a’r gobaith ydi y byddwn ni’n gallu cynnig mwy o deithiau am gipolwg y tu ôl i’r llenni dros y misoedd nesaf.

Mae Tîm Datblygu Llanberis wedi bod yn gweithio’n galed i sicrhau cyllid, sy’n gyfraniad arbennig o werthfawr at y project ac yn haeddu pob clod!

Argol fawr, mae ’na gymaint o bobl yn gwneud gwaith anhygoel. Yn sicr yn y chwe mis diwethaf rydw i wedi cael fy llorio gan Cadi, ein curadur, a staff y safle ehangach am y gwaith maen nhw wedi’i wneud i baratoi’r amgueddfa ar gyfer cau. Mae Kerry Vicker yn arwr imi. Hi wnaeth fy arwain i drwy ein cais ni am Gam 2 Cronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol, sef ychydig dan £10m.

Pa gamau cynaliadwyedd sy’n cael eu hystyried, i ddiogelu dyfodol yr amgueddfa a’r casgliad?

Mae gennon ni Victoria Smallman yn gweithio ar dîm y project fel rhan o’r ailddatblygu er mwyn gallu cadw llygad manwl ar gynaliadwyedd a’r amgylchedd. Mae cymaint o elfennau i hyn, yn gyfuniad o fesurau ataliol a mentrau newydd.

O ran y casgliad, rydan ni’n bod yn bragmatig ac yn ymatebol i’r mathau o gasgliadau diwydiannol sydd gennon ni. Rydan ni’n cadw rhai elfennau – fel Una yr injan – fydd yn cael ei rhoi ar waith eto fel rhan o’r project. Bydd yr amgylcheddau rydyn ni am eu creu ar gyfer y prif orielau yn sicrhau lefel newydd o aerdymheru, a fydd yn ein helpu i arddangos gwrthrychau mwy sensitif am y tro cyntaf.

Rydan ni wedi bod yn gweithio hefyd gyda phrifysgol Met Caerdydd ar gamau ymaddasu i’r hinsawdd ac wedi cynnwys hyn yn y fanyleb ar gyfer pethau fel deunyddiau tirlunio, rheoli dŵr ffo, gallu adeiladau i anadlu, a dyluniad cafnau dŵr glaw ac ati. Dyma amcanion eraill sydd gennym:

• Marc BREEAM ardderchog i’r adeiladau newydd
• Blychau newydd i ystlumod a gwenoliaid duon
• Trawsleoli cennau a mwsoglau
• Plannu rhywogaethau brodorol a phrin
• Cynaeafu dŵr glaw
• Cynllun goleuo sensitif iawn
• Sefydlu addysg am gynaliadwyedd a’r amgylchedd ym mhob deunydd dehongli

Mae’r rhestr yn mynd ymlaen!

Beth wyt ti’n edrych ymlaen ato fwyaf am yr ailddatblygu?

Fedra i ddim aros i weld fy nau blentyn ifanc yn chwarae yn y mannau rydan ni’n eu creu. Dw i’n gobeithio gweld dim byd ond cyffro a rhyfeddod ar eu hwynebau wrth iddyn nhw grwydro’r lle.

Yn olaf, mae hwn yn hoff gwestiwn ganddon ni – beth ydi dy hoff ddarn yng nghasgliad Amgueddfa Cymru?

Wel, dw i heb fod yma’n hir iawn, ond mi faswn i’n dweud mai fy hoff wrthrych hyd yma ydi Cadair Eisteddfod Caban Mills yng nghasgliad yr Amgueddfa Lechi. Am fynegiant syml, hardd o fywyd yng nghymunedau’r chwareli a phrofiad byw y rhai fu’n cydeistedd yn y Caban!

I am a history MA student, and since April 2024 I have been a volunteer for the museums second-hand book sale. 

A typical session volunteering includes categorising and pricing donated books stored in the volunteer hub. Once we have chosen which books to keep (which is most of them) we place and organise them at the front of the museum. You can choose how long you want to volunteer for and if you want to be alone or work with someone else. Sometimes there are a lot of books to sort and sometimes all you need to do is put out more on the shelves to sell.

I started volunteering because I took a year off university in between my undergrad and postgrad, and I wanted to do something that would give me an insight into how the heritage sector worked. I find organising and arranging the books calming and the staff and volunteers are always really friendly! 

Maia – Book Sale Volunteer