‘What a vista of possibilities is opened up in this wonderful discovery … Surely it marks the dawn of a new era – with what results, who can tell?’

Gyda’r geiriau hyn, agorodd Arglwydd Faer Caerdydd, yr Henadur Dr J. J. E. Biggs, Orsaf Caerdydd y Cwmni Darlledu Prydeinig am 5.00pm ar 13 Chwefror 1923. Ychydig fisoedd ar ôl i’r BBC ddechrau darlledu o’i orsaf yn Llundain gyda’r arwydd 2LO, roedd gan Gymru ei gorsaf ei hun – 5WA – a oedd yn dod ag arlwy o gerddoriaeth, sgyrsiau, a gwasanaethau crefyddol i wrandawyr yng Nghaerdydd, cymoedd de Cymru, a thros Fôr Hafren mewn rhannau o orllewin Lloegr.

Dechreuadau di-nod

O’r dechreuadau di-nod mewn stiwdio fechan uwchben sinema yn Stryd y Castell, tyfodd y BBC yng Nghymru i chwarae rhan bwysig ym mywyd y genedl. Er gwaethaf cael ei gosod yn yr hyn a elwir yn ‘Rhanbarth y Gorllewin’ yng Nghynllun Rhanbarthol y BBC yn y 1930au, arweiniodd pwysau gan sefydliadau, grwpiau ac unigolion o bob rhan o Gymru at sefydlu’r Rhanbarth Cymreig yn 1937, gan roi ymdeimlad clir o hunaniaeth i’r genedl. Yn wir, dadleuodd yr hanesydd, John Davies, unwaith fod Cymru yn endid gafodd ei chreu gan ddarlledu.

Roedd dyfodiad teledu ac agor trosglwyddydd yng Ngwenfô ym mis Awst 1952 yn dechrau ar gyfnod newydd yn hanes y BBC yng Nghymru. Fodd bynnag, gan nad oedd trosglwyddyddion yn parchu ffiniau cenedlaethol, roedd Cymru unwaith eto wedi’i ‘chlymu’ â gorllewin Lloegr, a arweiniodd at gwynion ar ddwy ochr y sianel. Roedd y penderfyniad i greu gwasanaeth BBC Cymru Wales ym mis Chwefror 1964 yn gam i geisio datrys y sefyllfa. Roedd yn ofynnol i'r BBC gynhyrchu 7 awr o raglenni Cymraeg a 5 awr o raglenni Saesneg i Gymru. Arweiniodd pwysau cyhoeddus pellach a dealltwriaeth gynyddol o anghenion Cymru ar ran rheolwyr y BBC yn Llundain at sefydlu gorsafoedd radio cenedlaethol Radio Cymru a Radio Wales ar ddiwedd y 1970au. Newidiodd sefydlu S4C yn 1982 dirwedd darlledu Cymru ac mae’r BBC yn parhau i chwarae rhan fawr yn llwyddiant y sianel.

Dyfodol y BBC

A beth am ddyfodol y BBC yng Nghymru? Wel, mae radio yn dal ei dir yn dda yn yr oes aml-lwyfan. Roedd gan Gymru’r gyfran fwyaf o wrandawyr radio nag unrhyw wlad arall yn y DU ac mae teyrngarwch i orsafoedd y BBC yn amlwg. Mae teledu, ddaeth i Gymru ychydig dros 70 mlynedd yn ôl, yn wynebu heriau gan wasanaethau ffrydio ond mae’n parhau i hysbysu, addysgu a diddanu. Mae bygythiadau gan lywodraeth y DU sy’n cwestiynu holl raison d’etre darlledu gwasanaeth cyhoeddus ac mae’r ffî drwydded wedi’i gwestiynu (er ei bod yn ymddangos bod y ddadl benodol honno wedi tawelu … am y tro).

Beth bynnag yw eich barn am y BBC, does dim dwywaith bod y Gorfforaeth wedi chwarae rhan ganolog ym mywyd Cymru ers canrif.

Penblwydd Hapus BBC Cymru Wales – a hir oes!

Jamie Medhurst

Athro’r Cyfryngau a Chyfathrebu

Prifysgol Aberystwyth

Mae arddangosfa BBC 100 yng Nghymru yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd nes 16 Ebrill 2023.

Mae’r Swyddfa Dywydd wedi cyhoeddi rhybuddion tywydd am niwl ar gyfer rhannau mawr o Brydain heddiw. Mae niwl yn beryglus i deithwyr gan ei bod yn anodd gweld. Ydych chi wedi cerdded drwy niwl trwchus erioed? Rydw i wedi cerdded i mewn i niwl lle gallwn ond gweld rhyw droedfedd bob ochr i fi. Roedd yn gyffrous, ond ro’n i ar draeth hir, gwastad, a gwag mwy neu lai, ar y pryd. Fydden i ddim wedi hoffi croesi ffordd neu gael fy amgylchynu gan rwystrau allwn i ddim o’u gweld. 

Caiff niwl ei greu o ddiferion dŵr sy’n llai na diferion glaw. Mae rhai rhannau o’r byd yn defnyddio rhwydi sydd wedi’u cynllunio i gasglu diferion dŵr y niwl, sy’n darparu cyflenwad dŵr mewn ardaloedd nad ydyn nhw’n cael llawer o law. Mae rhai llefydd yn galw hyn yn ‘bysgota awyr’ neu ‘ddwyn gan yr awyr’. Faint o ddŵr ydych chi’n meddwl y gellir ei gasglu gan niwl? Mae gwefan y Swyddfa Dywydd yn datgan ‘pe baech chi’n llenwi pwll nofio maint Olympaidd gyda niwl, ac yna’n ei gyddwyso rywsut, byddai gennych tua 1.25 litr o ddŵr (neu ychydig dros ddau beint).’ 

Ydych chi'n gwybod beth yw’r gwahaniaeth rhwng niwl (fog) a niwlen (mist)? Gwelededd yw’r gwahaniaeth! Mae’r Swyddfa Dywydd yn datgan ‘Os gallwch weld mwy na 1,000 metr, caiff ei alw’n niwlen, ond os yw’n fwy trwchus a bod y gwelededd yn cwympo o dan 1,000 metr, rydyn ni’n ei alw’n niwl.’ Mae niwlen a niwl yn cael eu ffurfio gan ddiferion dŵr yn casglu yn yr aer, ond mae niwlen yn llai dwys (gan olygu y byddai pwll maint Olympaidd yn llawn o niwlen yn darparu llai o ddŵr fyth ar ôl cael ei chyddwyso). Mae hyn yn golygu ei bod hi’n haws gweld drwyddi, ac mae’n llai tebygol o aros o gwmpas am amser hir. 

Gellir hefyd disgrifio niwl fel cwmwl sy’n ffurfio ar lefel y tir. Mae hyn gan fod niwl a chymylau yn ffurfio yn yr un ffordd. Maen nhw’n ffurfio o ganlyniad i aer cynnes a llaith yn cael ei oeri. Mae anwedd dŵr yn yr aer yn oeri i ffurfio diferion dŵr. Er enghraifft, meddyliwch am sut mae anwedd dŵr o gawod boeth yn dal ymlaen i wydr oer y drych fel cyddwysiad. Neu, ar ddiwrnod oer, sut mae eich anadl yn ffurfio niwlen pan fyddwch chi’n anadlu allan, wrth i’ch anadl cynnes gymysgu gyda’r aer oer.  Mae cymylau’n ffurfio pan fydd aer cynnes a llaith yn cwrdd â llif aer oerach. Mae niwl yn aml yn ffurfio pan fydd aer cynnes a llaith yn cael ei oeri gan arwynebau oer. Am y rheswm hwn, mae niwl yn fwy cyffredin yn yr hydref a’r gaeaf, pan fydd y ddaear ar ei oeraf. Heblaw am niwl arfordirol, sy’n fwy cyffredin pan fydd aer cynnes a llaith yr haf yn cwrdd ag arwyneb oer y môr. 

Mae diferion dŵr mewn niwl yn ei gwneud hi’n anodd gweld gan eu bod yn adlewyrchu golau, a all aflunio siapiau a’i gwneud yn anodd barnu pellter. Mae’r Swyddfa Dywydd yn ei alw’n niwl trwchus pan fydd gwelededd yn llai na 180m, a niwl dwys pan mae’n llai na 50m (dyna hyd y pwll nofio Olympaidd rydyn ni wedi bod yn cyfeirio ato!) Mae’n ddiddorol nodi bod niwl mwy trwchus yn aml yn ffurfio mewn ardaloedd diwydiannol. Mae hyn gan fod diferion dŵr yn glynu i ronynnau bach yn yr aer. Ar yr arfordir, mae’r dŵr fel arfer yn glynu i ronynnau halen yn yr aer. Mewn ardaloedd diwydiannol, mae’r dŵr yn casglu o gwmpas gronynnau llygredd aer yn aml. Mae hyn yn golygu bod ardaloedd diwydiannol (sef yr ardaloedd â’r llygredd aer uchaf fel arfer) yn fwy tebygol o weld niwl mwy trwchus, gan fod mwy o ronynnau yn yr aer i’r dŵr lynu atyn nhw. 

Mae niwl sy’n cymysgu gyda llygredd aer yn aml yn cael ei alw’n fwrllwch. Mae mwrllwch yn gallu troi’r awyr yn wyrdd, melyn, coch, brown, du neu lwyd. Mae wedi bod yn broblem ers dechrau’r Chwyldro Diwydiannol ddiwedd y 1700au, lle gwelwyd cynnydd mewn llosgi glo ar gyfer y diwydiant (er enghraifft i bweru ffatrïoedd a threnau stêm). Ym mis Rhagfyr 1952, gwelodd Llundain yr hyn gafodd ei adnabod fel ‘Y Mwrllwch Mawr’, lle daliodd yr amodau tywydd y mwg o danau glo, a chreu’r amodau perffaith ar gyfer ffurfio niwl trwchus. Gyda’i gilydd, achosodd hyn ansawdd aer gwael a oedd yn hynod beryglus. Daeth Deddfau Aer Glân 1956 a 1968 o ganlyniad uniongyrchol i hyn, gan leihau allyriadau mwg du. O ganlyniad, roedd llai o adroddiadau am fwrllwch ym Mhrydain yn y degawdau canlynol. 

Fodd bynnag, ers hynny mae rhywbeth o’r enw Mwrllwch ffotocemegol (neu fwrllwch yr haf) wedi dod yn fwy cyffredin, yn enwedig mewn dinasoedd diwydiannol â phoblogaethau mawr a hinsawdd gynnes. Mae hyn yn ffurfio pan fydd golau’r haul yn adweithio gyda gronynnau llygredd yn yr aer (nitrogen ocsid o bibellau mwg ceir neu losgi glo a chyfansoddion organig anweddol o gasolin, cynhyrchion glanhau ac erosolau cartref). Mae Mwrllwch ffotocemegol yn wael i’n hiechyd ac yn niweidiol i gnydau a phlanhigion. Mae’n ffurfio heb fwg na niwl, a’r unig reswm rydyn ni’n defnyddio’r un enw (mwrllwch) yw gan fod yn edrych yn debyg. 

Felly, beth allwn ni ei wneud? Wel, mae codi ymwybyddiaeth drwy siarad gydag eraill am yr hyn rydych chi’n ei ddysgu yn allweddol. Dyna pam rydw i’n ysgrifennu’r blog yma ac yn dweud wrthoch chi! Gallwn ni feddwl hefyd am sut gallwn ni leihau cemegau yn yr atmosffer. Efallai y byddwn ni’n dewis cerdded, beicio neu ddal y bws yn lle teithio gyda’r car. Efallai y byddwn ni’n dewis glanedyddion naturiol gartref yn lle rhai cemegol. Gall fod mor syml â dewis diaroglydd rolio yn lle un chwistrell (aerosol). Efallai y byddwn ni’n llofnodi deisebau sy’n codi ymwybyddiaeth o faterion fel ansawdd aer ac yn rhoi pleidlais i wleidyddion sy’n dangos drwy eu hanes pleidleisio eu bod nhw’n cymryd materion sy’n ymwneud â’r hinsawdd o ddifri. Mae llawer o bethau y gallwn eu gwneud, a meithrin dealltwriaeth o’r problemau a’u hachosion yw’r cam cyntaf. 

Beth am edrych ar yr arsylwadau tywydd yr anfonodd ysgolion i mewn yr wythnos yma? Tybed os oes rhywun wedi crybwyll y niwl!

Sylwadau ysgolion:

Stanford in the Vale Primary School: It’s been a windy week and we have finally got to see two digit numbers with the temperatures finally. We can see spring is just around the corner with buds on the trees and snowdrops around the school grounds. We are checking our bulbs every day at the moment. 

Livingston Village Primary School: We noticed that all the bulbs have started to grow which are the daffodils. Last year’s daffodils have started growing too.

Irvinestown Primary School: We had snow this week!

Logan Primary School: We have some little green shoots in our plantpots

Sacred Heart Primary School – Omagh: Our bulbs are shooting in both the pots and the ground

St Mary's Primary School (Newry): Still no sight of flowers but the shoots are up for the leaves. 

Gavinburn Primary School: After all the rain last week the has been none at all this week and it has felt really cold.

Roseacre Primary Academy: WE can't wait for the flowers.

St Anne's Catholic Primary School – Knowsley: Other days not recorded as ground frozen and path slippery

Fleet Wood Lane Primary School: We are starting to take pictures of the bulbs because we can see the start of the daffodil flowers.

Helo gyfeillion y gwanwyn,

Mae’n amser diddorol i astudio ac arsylwi ar y tywydd! Bydd y rhan fwyaf ohonoch wedi gweld rhew a gwyntoedd uchel yr wythnos ddiwethaf. Rwy'n deall oedd rhaid i rai ysgolion  cau, a hyd yn oed os oedd eich ysgol ar agor efallai ei bod hi’n rhy beryglus i gymryd darlleniadau tywydd.

Mae'n debyg byddwch chi wedi clywed pobl yn sôn am rybuddion tywydd dros yr wythnos ddiwethaf. Caiff rhybuddion tywydd eu rhyddhau gan swyddfa’r MET (gwasanaeth tywydd swyddogol y DU) gyda chod lliw (gwyrdd, melyn, ambr a choch) i ddangos pa mor eithafol fydd y tywydd mewn gwahanol ardaloedd.

Gwyrdd: dim tywydd garw.

Melyn: posibilrwydd o dywydd eithafol, gofalwch.

Ambr (oren): posibilrwydd cryf y bydd y tywydd yn effeithio arnoch chi mewn rhyw fodd, paratowch.

Coch: yn disgwyl tywydd eithafol, cynllunio ymlaen llaw a dilyn cyngor y gwasanaethau brys ac awdurdodau lleol.

Mae’r Swyddfa Dywydd hefyd yn defnyddio symbolau i ddangos pa fath o dywydd i’w ddisgwyl. Dyma symbolau yn dangos rhybudd coch am law, rhybudd gwyrdd am wynt ac eira, rhybudd ambr am iâ a rhybudd gwyrdd am niwl. Mae hyn yn golygu bydd hi'n bwrw glaw yn drwm a dylech chi baratoi am iâ. Beth am edrych ar y tywydd lleol ar wefan y Swyddfa Dywydd?

Mae swyddfa’r MET yn ein rhybuddio er mwyn i ni baratoi am dywydd garw. Gall tywydd garw (fel gwynt cryf a rhew) achosi problemau a’i gwneud hi’n anodd teithio. Weithiau bydd ffyrdd, rheilffyrdd a hyd yn oed ysgolion yn cau oherwydd tywydd gwael.

Pa fath o dywydd weloch chi'r wythnos diwethaf? Os nad oeddech allu casglu cofnodion tywydd, nodwch 'dim cofnod' ar y ffurflen, a dweud yn yr adran sylwadau pa fath o dywydd weloch chi! Gallwch hefyd diweddaru ar eich planhigion, ydyn nhw wedi cychwyn tyfu eto?

Daliwch ati gyda'r gwaith da gyfeillion,

Athro’r Ardd

A sad fact is that this disappearance is mirroring what is happening in the outside world. Birds are suffering a pandemic of their own, the worst outbreak of avian flu ever known in the northern hemisphere. A new strain of bird flu has been attacking bird populations since the autumn of 2021, spreading from intensively farmed poultry in China. By late spring of 2022 there were increasing reports of the disease in seabird colonies in the north of the UK, and this has now spread across the whole of the country.

Avian flu is a virus that affects a range of birds but as with other viruses there are many different strains, most of which cause few or moderate symptoms. The difference is that this current strain, HPAI H5N1, is transmitted easily and causes symptoms that can be fatal to birds.

The effect on wild bird populations has been devastating, particularly on sea birds who live in large dense colonies along cliffs and islands where the virus is easily transmitted. It is estimated that tens of thousands of birds have died - you may well have seen some of the footage of dead or dying birds or even seen dead birds along our coasts.

In the UK we are privileged to host internationally important breeding populations of seabirds, a whopping 25% of Europe’s breeding seabirds. Worst affected species are the Great Skua and Northern Gannet populations. Up to 11% (over 2,200 birds) of the UK population of Great Skuas have been lost and scientists have recorded such high numbers of Gannet deaths that they think some populations are near collapse. 

The situation is continuing to be monitored, particularly with waterfowl, like geese, who overwinter in the UK. The hope is that populations will eventually develop an immunity to the disease, and there have been some encouraging signs in some birds, like Puffins, who seem to have had a good breeding year in 2022.

We hope to see the return of our seabirds both in the galleries and along our coasts soon!

You can find more information and recent updates on the situation in Wales here: Avian influenza (bird flu): latest update | GOV.WALES. You can also read a more detailed blog about it on The Wildlife Trust blog pages: Avian flu – the latest symptom of our ailing ecosystems | The Wildlife Trusts.

If you want to help, there are several organizations appealing for support to help monitor the situation and help seabirds recover: The British Trust for Ornithology (BTO): BTO Avian Influenza Appeal | BTO - British Trust for Ornithology and RSPB: Bird Flu Emergency Appeal Donation Form | The RSPB.

If you find dead wild birds, you should follow the latest guidance on GOV.WALES (Report and dispose of dead birds | GOV.WALES) or GOV.UK (Report dead wild birds - GOV.UK (www.gov.uk)) or  webpages. Remember not to touch or handle any dead or sick birds.

For a handy guide to identifying Welsh coastal birds, download our Nature On Your Doorstep spotters guide: Spotter's Guide | Museum Wales

Ar ôl degawdau mewn casgliad preifat, wedi’i orchuddio â baw a farnais melyn, cafodd y portread tyner hwn ei ychwanegu i gasgliad Amgueddfa Cymru yn lle treth yn 2020. Roedden ni’n ddigon ffodus i dderbyn nawdd gan TEFAF, Sefydliad Finnis Scott, a Chyfeillion Amgueddfa Cymru i wneud gwaith cadwraeth ar y paentiad a’r ffrâm.

Cafodd y gwaith glanhau a chadwraeth ar y paentiad ei wneud yn ein stiwdio ni, a’r ffrâm mewn stiwdio breifat. Wrth i’r baw gael ei lanhau, cafodd y llun ei drawsnewid, gan raddol ddatgelu’r lliwiau a’r brwshwaith cain. Rydyn ni hefyd wedi trwsio a chryfhau’r ymylon gwan ac wedi tynhau’r cynfas lle’r oedd wedi chwyddo.

Cafodd y broses ei dogfennu yn broffesiynol, ond hefyd fe wnaethom fideo o’r driniaeth a recordio cyfweliadau gyda’r cadwraethydd a’r curadur ar gamau allweddol. Bydd y rhain yn cael eu harddangos yn yr Amgueddfa wrth ymyl y paentiad o ddechrau 2023, a byddant hefyd ar gael ar-lein. Gobeithio y byddant yn helpu ein hymwelwyr i ddeall mwy am y broses, ac yn helpu pobl i ymlacio rhywfaint!

Adam

Adam Webster a Rhodri Viney yn creu ffilm am y gwaith o adfer portread Manet o Jules Dejouy.

Cymerodd fisoedd i ni adfer y paentiad, ac roedden ni eisiau dogfennu cymaint â phosib o’r gwaith. Fe wnaethon ni recordio’r fideo cyntaf am y portread nôl ym mis Mehefin 2021, felly mae hwn wedi bod yn broject hir.

Ym mis Mehefin 2022, dechreuodd y gwaith o ddifri. Fe wnaethon ni osod camera ‘treigl amser’ i gofnodi gweddnewidiad y llun dros fisoedd, a bues i’n ymweld â’r stiwdio gadwraeth yn rheolaidd i gyfweld Adam am y gwaith. Roedd yn fraint ac yn bleser cael gweld y portread yn newid gyda phob ymweliad. Fe wnes i hefyd yfed galwyni o de – mae croeso i gael bob amser gan y tîm cadwraeth!

Roedd angen golygu gwerth bron i 3 awr a hanner o ffilm, ac mae’r canlyniad i’w weld yn y fideo uchod. Gobeithio ei fod yn gwneud cyfiawnder â gwaith cadwraeth gwych Adam..

Rhodri