"Mae Re-engage yn cynnig cyswllt cymdeithasol allweddol i bobl hŷn ar adeg yn eu bywyd pan fydd eu cylchoedd cymdeithasol yn mynd yn llai."

https://www.reengage.org.uk/ 

Ym mis Mehefin eleni fe deithiais i, Ulrike Smalley ac Aled Williams i Drawsfynydd i helpu gyda'r gwaith o osod arddangosfa Geiriau Diflanedig yn yr Ysgwrn. ⁠Mae'r arddangosfa yn ffrwyth partneriaeth rhwng Amgueddfa Cymru, Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Sir Benfro ac Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri. Dyma leoliad perffaith ar gyfer arddangosfa o waith ar bapur a chasgliad bychan o eitemau yn dathlu'r berthynas rhwng iaith a natur all danio dychymyg. ⁠Saif canolfan ddiwylliannol yr Ysgwrn, gyda'i horiel, ei chaffi a'i gofod addysg, yn nhirlun prydferth Eryri. Mae'r hen sgubor yn rhan o'r tyddyn lle magwyd Ellis Humphrey Evans – y bardd enwog, Hedd Wyn. 

Ffermwyr oedd y teulu, ond roedd ei rieni yn cefnogi ei grefft fel bardd. Enillodd ei gadair gyntaf yn 20 oed, a byddai'n ennill pedair arall cyn iddo farw, naw mlynedd yn ddiweddarach ar Ffrynt y Gorllewin. Bu farw heb wybod iddo wireddu ei uchelgais o ennill Cadair yr Eisteddfod Genedlaethol. Cafodd y gadair dderw gain ei chludo ar y trên, ac yna ar gefn ceffyl a chart i'r cartref lle'i magwyd, lle mae ar gael i'w gweld gan y cyhoedd hyd heddiw. Mae Hedd Wyn yn parhau yn symbol o'r genedl goll o ddynion ifanc a aeth i ryfel ond ddaeth fyth yn ôl. Tyfodd ei gartref dros y blynyddoedd yn fan i ddarganfod a dysgu, ac yn bererindod i bobl sydd am ddysgu mwy am ei fywyd a'r hyn â garai.

Byddai prydferthwch ei filltir sgwâr yn aml yn ysbrydoli Hedd Wyn. Mae darluniau Jackie Morris yn Geiriau Diflanedig yn tynnu ar yr un prydferthwch, yn dathlu'i fodolaeth a galaru ei ddiflaniad. Gwrthrychau a chreaduriaid byd natur yw testun ei darluniau dyfrlliw ac eurddalen – y bioden a'r castan, y dwrgi a'r drudwy – ac maen nhw'n wirioneddol hardd. Yn ategu'r darluniau mae cerddi yn Saesneg gan Robert MacFarlane ac yn Gymraeg gan Mererid Hopwood. 

Cyn i'r tîm ddechrau gosod y 25 gwaith yn yr arddangosfa, roedd yn rhaid gorchuddio waliau carreg gwreiddiol yr oriel â byrddau MDF. Wrth i Aled ac Ulli drafod y dylunio, dyma fi'n cael golwg ar y gwrthrychau. Gyda chymorth Naomi a Kevin yn yr Ysgwrn gosodwyd y gweithiau a'r paneli barddoniaeth, trefnwyd y gwrthrychau byd natur mewn hen ddesgiau ysgol wedi'u selio, addaswyd y goleuadau, gludwyd yr arwyddion vinyl, brwsiwyd y llawr, sgleiniwyd y gwydr, a gosodwyd gweision y neidr gwiail i hongian o'r to. ⁠ ⁠

Dyma ni'n ailadrodd y broses yn Oriel y Parc yn Nhyddewi, lle mae ail hanner yr arddangosfa i'w gweld, gan gynnwys sbesimenau o gasgliadau hanes natur Amgueddfa Cymru.

Cofiwch alw draw os fyddwch chi'n teithio i Wynedd neu Sir Benfro dros y naw mis nesaf. Bydd y profiad yn hudol.

Everyone has that favorite Christmas from their childhood, I bet you can picture yours now. Mine was when I was about eight years old. I woke up to find a small rectangular present underneath my pillow, not then realizing the butterfly effect this present would have on my life. Most kids that age would be wishing for Lego or superhero figures, and I did love Lego at that age, yet this present was none other than BBC’s Walking with Dinosaurs series. I was hooked like a bee is to pollen, getting more and more lost in the land before time, the animals of today paling in comparison to the monsters that used to stalk our planet, wondering if one day I’d be able to discover and name my own.

Unfortunately, this dream was put on hold as I dealt with my terrible teenage years.  Impressing my peers became the centre of my life and being the dinosaur/science kid was not going to cut it. Once I had left school for college and grown up, considerably, I went back to my original passion, studying Biology at A level and then moving to a biology undergraduate degree at Cardiff University. 

Though I have studied biology for many years, I still had no actual experience in doing real scientific work. So, when the opportunity to partake in a professional training year (PTY) arose, I reached out with both arms. I applied for a placement at Amgueddfa Cymru-Museum Wales in Cardiff, and after a few weeks I embarked on a project with the Natural Sciences staff in the museum. This is where my journey into the scientific world begins, working on animals that perished over 450 million years ago.

The day I started my project in the museum felt a bit like a first swimming lesson, nervous but excited at the same time. Luckily for me I was put under the tutelage of the wonderful Lucy McCobb, a paleontology curator who had a vast knowledge and understanding of the time and fossils I would be working on. My first few weeks of the project were spent organizing nearly a thousand fossils by species, so that they could be transferred into drawers for easier access. The collection of fossils I had been assigned to work on was called the Sholeshook Limestone collection. These fossils were collected in South-west Wales by an amateur collector called Patrick McDermott, who graciously donated them to the museum so they could be further studied. 

My project over the year would be to curate the collection, organizing and documenting it, as well as to help identify a possible new species. The animals I would be focusing on from this collection are a group of archaic, marine arthropods known as trilobites. These creatures are some of the earliest known fossils, first appearing around 520 million years ago in the Cambrian period and lasting almost 300 million years, before going extinct with 90% of all other life in the end Permian mass extinction. 

But why trilobites? Most people overlook the arthropods of today in favour of more impressive animals. Trilobites, however, have proved vitally important to scientists in the study of evolution. Firstly, trilobite fossils are one of, if not the most, abundant fossils of their age. This is due to trilobites being amazingly successful as a class, having a hardened exoskeleton which they moulted off regularly and many species living in shallow coastal environments, both features that increase chances of fossilization massively. In fact, they have been so useful that entire evolutionary studies have been conducted on them, such as Peter Sheldon's important study of over 15000 trilobites from mid Wales in the 1980s, which resulted in an eye-opening paper shedding light on evolutionary trends based on trilobites. Excited by my prior reading, and especially the prospect of helping discover a novel species, I was eager to begin my project. 

Once all the fossils were sorted, my first task was to select the best specimens from each species to photograph. Photographing the specimens is very important as this will eventually allow them to be uploaded online and in turn, become accessible to many more people, including scientists and the public alike. 

Once this was all completed, it was time for my favourite part of my project so far, helping discover a new species! This has always been a lifelong dream of mine, although when younger I did hope I’d discover the biggest dinosaur ever, and I couldn’t wait to get started. I gathered all the fossils of the suspected new species; each specimen, over 250 in total, needed to be worked on in a number of ways. First, they had to be sorted according to which part of the body it represented.  Luckily trilobite exoskeletons tend to break into consistent parts (head, thoracic segments, tail) so this part was not too difficult. Second came the most time-consuming part, examining their features in detail under the microscope, making observations and taking multiple measurements of each specimen - like the initial sorting, this process took a few weeks but was vital, as these measurements are used to distinguish our species from others in the genus.

Once all the raw data were collected, along with Lucy, we compared our species with every other known species in the genus. This was not as easy as it first seemed.  The well-known species were rather quick to distinguish based on their different features, however, some species are not even given full species names, as only one poorly preserved fossil has been found. Comparing these fragmentary fossils to our species was taxing, especially when the papers some of these species were figured in are from the 1800’s or written in Russian! 

I am hopeful that this paper will be finished and submitted to a scientific journal before I begin my third year of my university degree. I believe this will be a huge help to make me more desirable to future employers. As well as curating and writing this paper, the museum has also given me other opportunities to help develop my scientific skills. This September, in fact, I will be presenting a poster on the project at the Paleontological Association annual conference, which I am beyond excited to do. 

Another area the museum has helped me develop is science communication. I was given the opportunity to produce trilobite spotter sheets to help the Welsh public in their fossil hunting. This involved me finding local and well-preserved fossils in the museum’s collections to photograph, laying these images out on the sheets, and working with Lucy to draft text about them. I was then able to present these sheets at a public outreach event, After Dark: Science on Show, where Lucy and I ran a stand, promoting the museum’s spotter sheets and inviting people to play a board game, which showed them how difficult it is for fossils to form. 

Having the opportunity to work in the museum has further solidified my passion for natural science, as well as giving me the tools to progress in the field post degree. I feel I have finally taken my first steps into the scientific world, rather than simply learning about other peoples’ discoveries. Being able to say that I have published scientific work before even graduating from university and knowing I can work with fellow peers in my workplace who have said they have appreciated me being here (they could be lying), has given me great self-confidence. I cannot stress how important doing a year in industry has been for me and would recommend it to any other student. The insight and experience it will give you will in my opinion completely influence your future decision making. I implore any student with the opportunity to take a training year to ask yourself, do you actually know what it will be like or have any experience working in your field? If the answer is no, then a training year should be a MUST!

Finally, I would like to thank Lucy, Caroline and Jana, as well as all the staff in Natural Sciences that have helped me this year. I feel prepared to take my next steps into science and that’s all because of the help everyone has given me. 

Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model o Gaerfyrddin oedd enillwyr Cymru ar gyfer Ymchwiliad Bylbiau’r Gwanwyn i Ysgolion eleni. Gwnaeth yr ysgolion oedd yn cymryd rhan yn y project blannu eu bylbiau ym mis Hydref, cadw cofnodion tywydd rhwng Tachwedd a Mawrth, monitro eu planhigion a chofnodi dyddiadau blodeuo a thaldra'r planhigion, ac uwchlwytho'r holl ddata hwn i wefan Amgueddfa Cymru.

Y wobr ar gyfer yr ysgol sy'n ennill yng Nghymru bob blwyddyn yw trip i un o saith amgueddfa Amgueddfa Cymru, gyda bws am ddim a gweithgareddau. Eleni, dewisodd Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model ymweld â Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru. Roedd y diwrnod yn cynnwys Llwybr Cynaliadwyedd yn edrych ar rai o adeiladu hanesyddol yr amgueddfa a Helfa Drychfilod Feddylgar, lle buom yn chwilota yn rhai o erddi hardd yr amgueddfa.

Roedden ni'n lwcus iawn ar ein Helfa Drychfilod Feddylgar, a oedd yn cynnwys bod yn ymwybodol o'r ardal o'n cwmpas ac edrych yn graff, gwrando'n astud ac arogli'n ddwfn. Gwelsom fursennod emrallt a saffir yn dawnsio uwchben y dŵr yn y pyllau pysgod, a llawer o bysgod bach yn nofio'n chwim o dan y dŵr. Roedd rhai yn ddigon ffodus i gael cip ar neidr y gwair wrth iddo lithro i'r dŵr ac i ffwrdd.

Gwelsom wenyn prysur a gloÿnnod byw lliwgar yn peillio planhigion ag aroglau pêr arnynt fel lafant. Gwelsom a chlywsom sioncod y gwair ym mhrysgwydd y gwelyau blodau, yn ogystal â buchod coch cwta, pryfed gleision, morgrug, chwilod, nadroedd cantroed, malwod, chwilod clust, a phryfed lludw. Roedd rhaid i ni blygu i osgoi gwas y neidr a oedd yn bwydo ar bryfed uwch ein pennau, yn plymio tuag atom sawl gwaith.

Buom yn gwylio a gwrando wrth i wenyn suo o amgylch twmpath yn y lawnt, gan dyrchu cartrefi newydd yn y pridd. Gwelsom gannoedd o bryfed cop ifanc yn byrstio allan o'u coden ac yn gwasgaru dros wrych.

Gwylion ni gychwyr yn nofio'n hamddenol heibio'r bont garreg, a malwod dŵr oddi tani yn bwydo'n araf ar algâu. Gwylion ni'r hwyaid gwyllt cyfarwydd, gwyddau Canada urddasol a'u holl gywion ifanc wrth iddynt barhau â'u diwrnod ar hyd glan y dŵr.

Gwnaethom adnabod gwahanol blanhigion a choed a gweld faint ohonom oedd ei angen i amgylchynu’r dderwen 400 oed. Roedden ni gyd wedi ymgolli'n llwyr yno.

Mae Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model wedi rhannu'r lluniau canlynol gyda ni i ddarlunio eu diwrnod yn yr amgueddfa. 

Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru

Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru

Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru

Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru

Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru

Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru

Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru

Ysgol Wirfoddol Eglwysig y Model yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru

Eleni, ar 1 Gorffennaf nid dim ond dathlu Diwrnod Cenedlaethol y Ddôl y byddwn ni, ond hefyd byddwn yn dathlu deng mlynedd ers sefydlu  ein Dôl Drefol yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. Rydym yn nodi’r diwrnod gyda digwyddiad Dathlu Natur yn Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan.

Yn sgil y cyllid cychwynnol gan Gronfa Gymunedol Cemex, mae’r ddôl wedi gallu newid o fod yn ardal o “laswelltir amwynder sy’n brin o rywogaethau” (Arolwg Bioamrywiaeth, AC-MW, 2009) i fod yn ddôl drefol gyda dros 56 o rywogaethau o blanhigion wedi’u cofnodi yn yr arolwg diwethaf (Arolwg Bioamrywiaeth, AC-MW, 2021). 

Ar y Ddôl Drefol bob haf, bydd planhigion fel Pysen y Ceirw (Lotus corniculatus), Llygad Llo Mawr (Leucanthemum vulgare), Briwydden Felen (Galium verum) a’r Feillionen Goch (Trifolium pratense) yn ychwanegu lliw i’r rhan hon o’r ddinas. Yn ystod y deng mlynedd mae hwyaid gwyllt wedi bod yno yn cysgodi, ac mae neidr wair wedi cael ei gweld yno hefyd. Bydd Tegeirian y Gwenyn (Ophrys apifera) yn blodeuo ddiwedd Mai/dechrau Mehefin bob blwyddyn hefyd i ychwanegu elfen egsotig i’r ddôl. Pan ddaw Gorffennaf, mae’r ddôl yn fwrlwm o bryfed ac adar sy’n chwilio am hadau a phryfed i’w bwyta. Mae gwenyn mêl (Apis mellifera) yn byw gerllaw mewn cychod gwenyn ar do’r Amgueddfa. Mewn byr o dro mae modd iddyn nhw gasglu neithdar a phaill o’r Ddôl Drefol yn ystod misoedd yr haf.

Yn ystod cyfnodau clo Covid 19, chafodd y ddôl fawr o sylw gan ymwelwyr na chwaith gan staff a gwirfoddolwyr yn helpu i’w chynnal. Felly, mae rhai o’r rhywogaethau o laswellt wedi gormesu’r planhigion eraill. All blodau bach ddim cystadlu â glaswelltau cryf. Er mai glaswellt cynhenid yw Cynffonwellt y Maes (Alopecurus pratensis), Troed y Ceiliog/Byswellt (Dactylis glomerata) a Rhonwellt (Phleum pratense), nid peth da yw cael gormod ar y ddôl. Mae un gornel o’r ddôl yn fwy llaith na’r tair cornel arall ac mae’r ardal yn gyforiog o Faswellt penwyn (Holcus lanatus). Nid yw hwn yn un o’r rhywogaethau glaswellt talach (fel rheol dim ond hyd at fetr o uchder y bydd Maswellt penwyn yn cyrraedd}, ond gall y rhywogaethau glaswellt eraill fod mor dal â 150cm.

Bydd glaswelltau fel arfer yn cael eu peillio gan y gwynt, felly nid oes angen blodau lliwgar i ddenu pryfed i’w peillio. Er mwyn gadael i’r planhigion blodeuol gael rhywfaint o le i dyfu, rydyn ni am hau hadau Cribell Felen (Rhinanthus leiaf) yr hydref hwn. Mae’r planhigyn blynyddol hwn yn barasit ar Laswellt (Poeaceae) sy’n golygu ei fod yn cael maetholion wrth dreiddio trwy wreiddiau’r glaswellt. Efallai y bydd angen hadau Cribell Felen ar lawer o ddolydd yr hydref hwn oherwydd bod y glaswellt wedi ymdopi’n well â’r tywydd poeth na’r planhigion llai sy’n llachar eu lliw. Mae’r hadau’n cael eu hau yn yr hydref oherwydd bod angen iddyn nhw aros yn y pridd drwy’r gaeaf a phrofi’r oerfel er mwyn egino. Mae’r blodau melyn yn ymddangos yn y gwanwyn, ac yna daw y codennau hadau swnllyd.

Mae’r Ddôl Drefol wedi bod yn gyfle da i gynyddu bioamrywiaeth ym Mharc Cathays trwy wneud cynefin braf i blanhigion ac anifeiliaid, ond mae wedi bod o gymorth i bobl hefyd. Mae staff a gwirfoddolwyr ynghyd ag ysgolion a grwpiau cymunedol wedi ymweld â’r ddôl i ddysgu am gynefin y ddinas hon. Maen nhw wedi ein helpu ni i hau hadau a phlannu planhigion bach, lladd gwair a thacluso’n gyffredinol. Fe wnaeth un grŵp ddarganfod pedol hyd yn oed! Lwcus i’r person ddaeth o hyd iddi, ond nid i’r ceffyl a’i collodd efallai!