Gair bach clou i sôn am y map dwi wedi ei greu, i geisio mapio tirlun Llangynhafal a thu hwnt, yn y 1500au.

Fe welwch arno adeiladau sy'n debygol o fod wedi bod yn sefyll yn y cyfnod hwnnw. Anghyflawn yw'r map ond mi fydd yn esblygu, gobeithio. I'w greu, dwi wedi cyfuno data cyhoeddus Coflein, Ordnance Survey, Archif Sain Ffagan, google a Phrosiect Dendrocronoleg Gogledd Cymru*.

Dwi'n gobeithio ychwanegu mwy o wybodaeth am ddyddiadau'r adeiladau, lluniau ohonynt ac ati, fel mae'r gwaith yn mynd yn ei flaen. Gallwch ddefnyddio'r zoom i deithio ymhellach o filltir sgwar y tŷ:

* Dendrocronoleg=term ffansi am ddyddio boncyff.

Dwi’n teimlo’n gartrefol, braidd, yn Hendre’r Ywydd Uchaf erbyn hyn. Mae na hogle tân coed yn y swyddfeydd a mae’n gwneud i mi deimlo’n anidding, yn edrych ymlaen at y Gwanwyn, pan gâi dreulio mwy o amser yno. Efallai eich bod wedi ymweld â Sain Ffagan droeon, ond heb dreulio llawer o amser yn yr adeilad dan sylw. Mae’n aelwyd weddol wag, yn bennaf am fod dodrefn o’r cyfnod addas yn rhy fregus i’w harddangos yn yr awyr agored. Fe ddowch o hyd i’r rheiny yn yr oriel. Yn ogystal â hyn, does dim simne ar y tŷ, sy’n ei wneud yn le anodd i weithio ynddo, ac i ymweld ag e, hyd yn oed, os nad yw’r tân yn bihafio.

Adeilad ffram-bren yw Hendre’r Ywydd, a symudwyd i'r amgueddfa yn y 1960au. Er i rywun fyw ynddo tan 1954, dwi’n gobeithio dysgu mwy am yr adeilad, a sut y defnyddiwyd ef, yn oes y Tuduriaid, gan ddefnyddio amrywiaeth o ffynonellau a sgiliau. Fe fues i’n cael modd i fyw yn coginio a dehongli yno dros yr haf and dwi’n edrych ymlaen at gael torchi llewys a phrofi sut le yw e i weithio ynddo o ddydd-i-ddydd.

Mi fydde ymroi i’r hen ffordd Duduraidd o fyw, ar yr adeg hon o’r flwyddyn o leia, yn beth annoeth i’w wneud, felly dwi am dreulio’r misoedd llwm yn archwilio cyd-destun a hanes yr adeilad.

A mae llwyth ohono. Mae ysgolheigion a haneswyr lleol wedi sgrifennu torreithiau o erthyglau am deuluoedd, adeiladau, diwydiannau a digwyddiadau Sir Ddinbych yn y cyfnod Modern Cynnar. Mae pentwr o erthyglau yn gwegian ar fy nesg, yn aros imi eu marcio â stribedi pinc a melyn. Ond rhaid dechre yn rywle. Fe benderfynais i ddod o hyd i safle gwreiddiol yr adeilad yn gyntaf oll.

Adeiladwyd Hendre’r Ywydd ym mhlwyf Llangynhafal, ger Rhuthun. Dwi’n weddol gyfarwydd â’r ardal, ond dwi erioed di gallu dweud yn sicr o ble daeth y tŷ. Dwi’n cofio gwrychoedd uchel a ffyrdd cul Dyffryn Clwyd, yn hytrach na’r hyn oedd ar yr ochr arall iddyn nhw. Yn lwcus, pan fydd yr amgueddfa’n symud adeilad, fe fyddwn ni’n creu archif am ei leoliad gwreiddiol, llawn mesuriadau, ffynonellau a mapiau. Fel arfer, maent yn gasgliadau arbennig:

Yn anffodus, yn achos Hendre’r Ywydd, gallwn weld bod mwy o ddiddordeb gan y curadur ar y pryd yn hanes a ffurf yr adeilad, yn hytrach na’r ardal a’r bobl fuodd yn byw ynddo. Roedd y ffeil yn llawn ffotograffau manwl o fframiau pren, cytiau lloi a drysau. Dim ond dau gliw oedd yno allai fy helpu’r tro hwn: copi o gopi o gopi o fap o 1830, a dargopi o fap heb allwedd arno. Nodwedd gyffredin rhwng y ddau fap oedd y stribed o dir oedd yn culhau tua un pen. Dyma ble, ym 1508, yr adeiladwyd Hendre’r Ywydd.

Yn reddfol, mi deipiais y manylion i mewn i google maps, i chwilio am stribed debyg yn ardal Llangynhafal. Roedd hynny’n gam gwag, fel y gwelwch chi:

Fe benderfynais i ailymweld â google ar ôl i mi wneud chydig mwy o waith ymchwil. Roedd yn demtasiwn i ddibynnu ar wybodaeth y wefan honno – ond mae’n tirwedd ni wedi newid cyn gymaint ers y 1500au, ac yn ogystal enwau ein tai, ffyrdd a thafarndai, ei bod yn ffynhonnell annibynadwy yn yr achos yma. Mi es yn ôl at y dargopi, a chanobwyntio ar y siapiau – lleoliadau nentydd a thraciau, a nodweddion anarferol yn y tirwedd.

Yng nghanol haniaeth hyn i gyd, daeth Coflein i’r adwy. Rwyf wedi bod yn defnyddio’r gronfa ddata i edrych ar hanes tai eraill o ardal Llangynhafal, yn y gobaith y gallaf greu pictiwr ehangach o gyd-destun bywyd y 1500au yn Nyffryn Clwyd. Mae’r gronfa ddata, sy’n cael ei rheoli gan y Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, yn cyflenwi cyfeirnod GPS ac Ordnance Survey ar gyfer pob heneb a hen adeilad sydd wedi’i gofrestru ganddynt. Gallwch weld cofnod coflein am Hendre’r Ywydd yma.

Mae casgliad o fapiau Ordnance Survey mawr yma yn llyfrgell Sain Ffagan, felly es ati i groesgyfeirio’r wybodaeth oedd yn fy meddiant. Mae manylder mapiau OS yn wefreiddiol, ac ar ôl chwilio'n fanwl (a chael help gan Guradur Adeiladau Hanesyddol Sain Ffagan) fe ddaethom ni o hyd i rywbeth oedd yn canu cloch. Croesffordd gam; nant gyfarwydd...

Wrth i ni edrych eto, sylwais bod rhywun wedi bod yno o'n blaen, ac yn groes i eticet archifol, wedi marcio'r map ag inc coch yn agos at leoliad y tŷ (mater o bwys dirfawr i nerd fatha fi). Ar ôl deffro o fy llewyg, dychwelais at awyrluniau google a chyn pen dim, roeddwn i wedi gosod pin yn y map. Gallwn weld yn glir bod y stribed o dir yn dal i fodoli, mwy neu lai, fel y gwelwn hi ar fap 1830. Mae'r heol gyfagos yn cordeddu fel honno ar y dargopi:

Roedd yn naturiol fy mod yn ysu i ymweld â'r lle. A diolch i google, dwi nawr yn gwybod bod safle'r tŷ yn gae o gorn melys. Er fod hynna'n swnio bach yn rhy debyg i un o ganeuon Arfon Wyn, dwi'n hapus iawn i ddechrau fy nhaith i oes Harri Tudur yn fan hyn:

Rho glic isod i ymweld dy hun:

View Llangynhafal 1510 in a larger map

Nadolig Llawen oddi wrth Yr Athro Ardd a Bwlb Bychan!

Diolch i'r holl ysgolion sydd wedi  cofnodi ac anfon eu data dros y misoedd diwethaf. Rwy'n edrych ymlaen at glywed am pan fydd y blodau yn dechrau tyfu yn y Gwanwyn!

 Mae rhai ohonoch wedi adrodd am genllysg neu hyd yn oed eira! Ewch i weld eich sylwadau isod. Wythnos ddiwethaf yng Nghaerdydd, roedd gennym gryn dipyn o genllysg. Hyn wedi gwneud i mi ryfeddu, sut yn union mae cerrig cenllysg ffurfio? Roedd yr atebion gyda Derek (The Weatherman). Cliciwch yma i weld ei flog a llun o garreg genllysg mawr a oedd wedi gwmpo ger Caerdydd yn 1968. http://www.bbc.co.uk/blogs/walesnature/2011/12/how_hailstones_are_formed.html

Mwynhewch eich gwyliau!

Yr Athro'r Ardd

Saturday 19 November

Today began grey, overcast and cold, with light snow falling on the ship. We’ve now been breaking our way through the pack ice of the Ross Sea for three days, picking our way south through whatever open leads or thin ice present themselves.

On the southern horizon, in places, open water shows up as dark reflections on the underside of the cloud - a ‘water sky’. In other places, we see ice blink, where the clouds are brightened by the presence of the sea ice beneath. Our navigation through the pack is aided by satellite positioning; Scott relied upon dead reckoning and the sun to chart his progress.

This afternoon we sighted land for the first time in five days. Away to the west we’ve had our first glimpse of the continent of Antarctica. The faint, white, distant mountains rise to over 3500 metres. Appropriately, one of the first we see, Mount Murchison, is named after a geologist who worked in Wales 180 years ago.

We set course for the mainland, a point called Cape Washington, but the pack ice is too thick, even for our icebreaker. Instead, we’re continuing south, deeper into the Ross Sea, in the hope of breaking out of the pack and into a polynya, which satellite pictures show lies to the south of us.

Sunday 20 November

It’s been slow getting through the pack ice, but we’ve finally made it to Franklin Island, at 76o south.

The ice is thick around the island, but we got within 5 miles of it, so we took the helicopters and landed on the sea ice at the foot of steep black cliffs. From there we hiked about a mile and half south across the ice to a large colony of Emperor penguins at the southeastern end of the island. These are the stars of the movies March of the Penguins and Happy Feet. They walk long distances across the ice to breed, and after the egg is laid it is transferred to the male who then stands on the ice through the severe Antarctic winter holding it on his feet.

The males in the colony huddle together against the cold. The march of the penguins was first observed by Captain Scott on his first expedition. Their chicks are some of the cutest things on the planet and infitinely photogenic. We have a couple of examples of Emperor penguins in our collections in Cardiff, including one presented to us by Lt Teddy Evans of Scott’s last expedition, and that will be in January.

This morning I presented my last talk to the Fisheries Department which was about the methods of collecting and identifying polychaetes. It seemed to go down reasonably well and then I handed back my key and left for the last time.

My samples are now officially with the Post Office hopefully to be on their way back to the UK shortly. As for me my journey back starts at 5am tomorrow morning. It will already be daylight then and will be the last time I see daylight at that time of the morning for a few months to come. Arrival back in the UK is likely to be a bit of a shock for me I think as there is currently around 8 or 9 hours less daylight there each day than here and the weather is now decidedly wetter and colder. Shortest day is fast approaching in the UK with longest day due here next week. Ah well.

Several weeks ago I pointed out that my challenge would be to still be finding new animals on Day 28. By my calculations that would actually be today so I failed there as there has been no new sampling since Friday which was Day 25. However, as I did have a new worm that day, from my final site, I think that’s pretty good going!

My sampling here has gone well and I’m really pleased with the variety of animals I have been able to collect. I’m looking forward to being able to spend some time looking at them in more detail in the New Year. I’ve enjoyed my time here and had an amazing opportunity to visit a place and see things that many others won’t get a chance to and I appreciate how lucky I’ve been.

I know that some of the people I’ve meet here have also been reading this blog and I’d like to take the opportunity to thank everyone involved for all of the help I’ve had getting out here and during my stay, from loaning me cars to get around to coming out on the shores with me or taking me diving to get more samples. This trip wouldn’t have been nearly as successful without all of your help.  

 
The Shallow Marine Surveys Group, whose survey work I piggy-backed to go diving, do a fantastic job out here with their dive surveys, mostly as volunteers with a few grants to help with costs and the Fisheries Department allowed me free run of their lab at all hours.

Not least of course I must thank the Shackleton Scholarship Fund and National Museum Wales who have funded and supported this visit.

Thank you all!