Fel arfer Mis Hanes LGBT ym mis Chwefror yn frith o erthyglau a digwyddiadau yn ymwneud â chyfeiriadedd rhywiol, hunaniaeth, a’u hanes. Ond ddylai hanes byth gael ei gyfyngu i un mis, felly ar achlysur Pride Cymru yng Nghaerdydd, dyma gyfle da i ystyried hanes LGBT.

Stori ar Blât

Ystyriwch, er enghraifft, y plât yn nghasgliad Amgueddfa Cymru ag arno olygfa o ddwy fenyw yn marchogaeth. Mae’n un o filoedd o eitemau crochenwaith printio troslun glas a gwyn fu mor boblogaidd ers y 19eg ganrif. Ond mae’r llun hwn yn fwy nag addurn.

Plât, Crochendy Morgannwg, oddeutu 1813-1839

“Menywod Llangollen” yw teitl y gwaith, a ysbrydolwyd gan hanes dwy fenyw – y Fonesig Eleanor Butler a Miss Sarah Ponsonby.

Taniwyd fflam rhwng Eleanor a Sarah gartref yn Iwerddon, a chan ofni’r atyniad hwn rhwng dwy ferch, ceisiodd y ddau deulu eu gwahardd rhag gweld ei gilydd. Yn benderfynol o fod gyda’i gilydd, dihangodd y ddwy liw nos, ond cawsant eu dal ymhen fawr o dro. Brwydrodd Eleanor a Sarah yn ddiflino am yr hawl i fod gyda’i gilydd tan i’w teuluoedd ildio, a gadel iddynt fynd.

Teithiodd y ddwy i Gymru ac ymgartrefu ger Llangollen, gan fyw yno am dros 50 mlynedd.

Enwogrwydd 'Menywod Llangollen'

Lledodd yr hanes amdanynt yn gyflym, a byddent yn llythyra gydag enwogion megis Shelley, Byron, Syr Walter Scott, Dug Wellington, Josiah Wedgewood a Caroline Lamb, gyda nifer yn ymweld â’r ddwy yn Llangollen. Parhaodd y diddordeb yn y cwpl wedi eu marw ym 1829 a 1831 ac erbyn heddiw maent yn adnabyddus fel un o’r cyplau lesbiaidd enwocaf erioed.

Roedd y ddwy yn bendant yn ystod eu bywydau nad oedden nhw am gael llun neu bortread wedi’i dynnu.

Ond pan ymwelodd y Fonesig Parker ym 1829, perswadiodd ei mam i ddwyn sylw Eleanor a Sarah tra’i bod hithau’n creu brasluniau cyflym o dan y bwrdd. Erbyn hynny roedd Eleanor yn hollol ddall, felly llwyddodd y Fonesig Parker i fraslunio’i hwyneb yn llawn, tra bod Sarah mewn proffil. Wedi i’r cwpwl farw, datblygodd y brasluniau yn ddarlun llawn o’r ddwy yn eu llyfrgell a gwerthu copïau i godi arian at elusennau.

Portread o'r Foneddiges Eleanor Butler a Sarah Ponsonby, wedi'i ddarlunio ar sail sgets cyfrin a wnaethpwyd yn eu cartref yn Llangollen

Dwyn Portread 

Oddeutu 1830 copïwyd y darlun heb ganiatâd gan James Henry Lynch ac ef gynhyrchodd y darlun mwyaf adnabyddus o Eleanor a Sarah. Masgynhyrchwyd y darlun a’i ddefnyddio ar amryw o nwyddau megis cofroddion twristiaid, cardiau post a chloriau nifer o lyfrau.

Portread 'Lynch' o'r Foneddiges Eleanor Butler a Sarah Ponsoby, wedi'i gopïo yn helaeth o'r portread 'Llyfrgell'. Fe werthwyd nifer sylweddol o'r print hwn.

Mae darlun Lynch yn eu dangos yn sefyll yn yr awyr agored ac yn gwisgo’r clogynnau marchogaeth oedd yn gymaint o ffefryn gan y dwy. Ymddangosodd y gwaith tua diwedd y cyfnod o ddiddordeb cyhoeddus ym mywyd Eleanor a Sarah; erbyn troad y 19eg ganrif roedd hanes y menywod wedi lledu a nifer yn cyhoeddi eu stori.

Ysgrifennodd William Wordsworth gerdd ym 1824 ar ôl ymweld â’r ddwy. Ymddangosodd y crochenwaith felly mewn cyfnod pan oedd diddordeb mawr yn eu hanes.

Crochenwaith Morgannwg a Hanes 'Plât Llangollen'

Mae’r plât cyntaf yn dangos y ddwy ar eu ceffylau yn siarad â gwr yn cario pladur dros ei ysgwydd. Yn y cefndir mae gyrr o wartheg, tref Llangollen, afon Dyfrdwy a fersiwn hynod ramantus o gastell Dinas Brân.

Gwyddom ddyddiad cynhyrchu cynharaf y plât o stamp y gwneuthurwr ar y gwaelod – ‘BB&I’, sef Baker, Bevin and Irwin o Grochendy Morgannwg ac a ddefnyddiwyd oddeutu 1815-25. Daeth yn un o blatiau enwocaf y crochendy hwnnw. Er bod Eleanor a Sarah yn frwd dros gadw dyddiaduron, ac i’r gwaith gael ei gynhyrchu yn ystod bywydau’r ddwy, nid oes sôn amdano yn eu hysgrifau. Wyddon ni ddim os oeddent yn gwybod am fodolaeth y platiau neu wedi cytuno i gael eu portreadu yn y fath fodd.

Ym 1838 daeth Crochendy Morgannwg dan reolaeth y gwr busnes o Abertawe Lewis Llewelyn Dillwyn ac fe barhaodd i gynhyrchu’r platiau dan stampiau Morgannwg, Abertawe a Cambrian tan oddeutu 1840. Mae’n debygol ei fod yn defnyddio’r un dyluniad yng Nghrochendy Cambrian ym 1925; roedd cystadleuaeth gref rhwng y ddau grochendy a byddent yn aml yn copïo gwaith ei gilydd.[1]

Y cyswllt rhyfeddol yma yw taw un o aelodau enwocaf teulu Lewis oedd Amy Dillwyn. Menyw fusnes oedd Amy, ac yn ogystal a bod yn nofelydd blaenllaw, hi gymerodd yr awenau yng ngweithfeydd sinc ei thad wedi iddo farw.

Roedd Amy hefyd mewn perthynas hoyw. Braf yw breuddwydio bod Amy, wedi gweld plât Crochendy Morgannwg, wedi dwyn perswâd ar ei thad i’w gynhyrchu yng Nghrochendy Cambrian, ond nid oes unrhyw dystiolaeth o hyn.

Manylun o blât glas yn dangos darlun o Sarah Ponsonby ac Eleanor Butler © Norena Shopland

Manylun o blât glas yn dangos darlun o Sarah Ponsonby ac Eleanor Butler © Norena Shopland

Mae’n anodd dweud os taw plât Crochendy Morgannwg oedd y cyntaf i gael ei gynhyrchu, neu plât gan  William Adams o Stoke. Ladies of Llangollen yw enw’r dyluniad hwn hefyd, gyda dwy fenyw mewn clogynnau marchogaeth yn sefyll dros ŵr sydd yn dangos pysgodyn mawr i’r ddwy. Yn y cefndir mae’r ceffylau, ac yn y pellter mae dau ŵr mewn cwch ar afon gyda phont drosti a bwthyn gwerinol ar y lan. Ar y gorwel mae mynydd Cadair Bedwyr.

Cynhyrchodd Adams gyfres grochenwaith dan y teitl ‘Native’ yn y 1820au, ac roedd y plât hwn yn rhan o’r gyfres honno. Yn fuan caffaelwyd y dyluniad gan F. ac R. Pratt o Fenton, Swydd Stafford gan ailenwi’r gyfers yn ‘Pratt’s Native Scenery’ a’i hatgynhyrchu rhwng 1880 a 1920. Prynwyd y busnes gan Cauldon yn y 1920au a cynhyrchwyd yr un dyluniad tan y 1930au.

Mae diddordeb mawr o hyd ym mywydau Eleanor a Sarah, yn enwedig wrth i ni drafod y diffiniad o berthynas lesbiaid yn y gorffennol. Er gwaetha’r diddordeb, prin yw’r sylw a roddir i’r crochenwaith glas a gwyn yma, a peth da yw cofio bod y gweithiau yma yn rhan o gasgliad LGBT Amgueddfa Cymru.

NORENA SHOPLAND

Awdur Forbidden Lives: LGBT stories from Wales a gyhoeddir gan wasg Seren, 17eg o Hydref, 2017

Gwefan: http://www.rainbowdragon.org

Artist 'dwi, ac ar hyn o bryd dwi'n astudio gradd MA mewn dylunio a chrefft cyfoes. Fe ymwelais i â’r casgliad Molysga ar ôl darllen blog am strwythr mewnol cregyn ar wefan yr amgueddfa. Mi wnes gysylltiad rhwng strwythurau mewnol cregyn a sut y mae printwyr 3D yn gweithio ac yn creu siapiau. Ar y blog roedd rhif cyswllt ar gyfer Curadur Molysga, felly mi gysylltais â Harriet Wood, heb wybod beth i’w ddisgwyl.

Strwythr mewnol argraffiad 3D © Matthew Day 2017

Pan esboniais fy ngwaith yn gyda prosthetau wrth Harriet, a’r cysylltiadau rhwng strwythr cregyn ac argraffu 3D, mi wahoddodd fi i ymweld â’r casgliadau, ac i fy nghyflwyno i’r person sy’n gyfrifol am sganio ac argraffu 3D yn yr amgueddfa.

Mynd 'tu ôl i'r llen'

Fuaswn i fyth wedi gallu dychmygu ymweliad gystal. Fe gwrddais â Harriet wrth ddesg wybodaeth yr amgueddfa ac yna mynd ‘tu ôl i’r llen’, ble cedwir y casgliad. Roedd cerdded trwy’r amgueddfa i gyrraedd yr ardal ‘cefn tŷ’ yn braf a modern. Roedd yn f’atgoffa o bapur academaidd y darllenais cyn ymweld, o The International Journal of the Inclusive Museum: ‘How Digital Artist Engagement Can Function as and Open Innovation Model to Facilitate Audience Encounters with Museum Collections’ gan Sarah Younan a Haitham Eid. 

Hosan brosthetig wedi'i hargraffu mewn 3D a'i llifo, wedi'i ysbrydoli gan y casgliadau Molysga yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Mae gan ‘cefn tŷ’ yr amgueddfa naws arbennig – dyw’r cyhoedd ddim yn cael mentro yma heb drefnu o flaen llaw. Roedd yn fraint cael cerdded trwy stafelloedd yn llawn cregyn ‘mae pobl wedi eu casglu, ac wedi’u gwerthfawrogi am eu harddwch, dros y blynyddoedd. Beth oedd yn fwya diddorol imi oedd pa mor berffaith oedd y toriadau yn y cregyn. Roedd yn cregyn wedi’u torri yn edrych fel taw dyma oedd eu ffurf naturiol – roedd pob toriad yn gain iawn ac yn gweddu i siâp y gragen. Dyma beth oeddwn i eisiau ei weld.

Tafellau o gregyn yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Doedd gen i ddim geiriau i fynegi fy hun pan welais i’r casgliad yma o gregyn – yn enwedig gweld y darn o’r gragen na fyddwn ni’n cael ei weld fel arfer. Rodd yn gyffrous gweld y strwythr mewnol, am ei fod yn ychwanegu gwerth asthetig i’r cregyn. Roedden nhw’n fy atgoffa o waith cerflunio Barbara Hepworth, artist dwi’n ei hedmygu yn fawr.

© Matthew Day 2017

Rydym ni’n gweld cregyn ar y traeth drwy’r amser, a mae’n nhw’n fy nghyfareddu – yn enwedig cregyn wedi torri ble gellir gweld y tu fewn i’r gragen. Mae hwnnw fel arfer yn doriad amherffaith, yn wahanol iawn i’r toriadau bwriadol yn y casgliad, sydd wedi’u gwneud yn bwrpasol i ddangos ini beth sydd ar y tu fewn. Caf fy atynnu at ffurfiau naturiol sydd wedi eu siapio gan berson.  

Sganio 3D: Celf a Gwyddoniaeth

Cyn archwilio’r cregyn fy hyn, cynigiodd Harriet i fynd â fi i lawr i weld Jim Turner, a dyna ble buom ni’n trafod am rhan helaeth fy ymweliad, am fod ei waith mor ddiddorol.

Mae Jim yn gweithio mewn labordy sy’n defnyddio proses ffotograffig o’r enw ‘Stacio-z’ (neu EDF, ‘extended depth of field’), sy’n cael ei ddefnyddio yn aml mewn ffotograffeg facro a ffoto-microscopeg.

Ar hyn o bryd, mae'n creu archif o wrthrychau wedi’u sganio mewn 3D ar gyfer gwefan yr amgueddfa, ble all bobol ryngweithio gyda’r sganiau yn defnyddio cyfarpar VR – gan greu profiad hollol newydd i’r amgueddfa.

Gallais ddeall yn syth beth oedd Jim yn ei wneud o fy mhrofiad i. Esboniodd y broses a roedd nifer o elfennau technegol tebyg. Roedd yn bleser cael siarad gyda rhywun sy’n defnyddio sganio 3D mewn ffordd wahanol imi. Mae Jim yn defnyddio sganio 3D mewn ffordd dwi wedi ei weld mewn papurau academaidd. Er nad yw’n gwneud gwaith creadigol gyda’r cregyn, mae e dal yn rhoi gwrthrychau mewn cyd-destun newydd, ble all pobl ryngweithio â nhw yn defnyddio technoleg ddigidol fel cyfarpar VR neu ar y we trwy sketchfab.

'Fel bod ar y traeth...'

Pan ddes i ‘nôl at y casgliad molysga, mi ges i amser i ymchwilio’r casgliad ar fy liwt fy hun a doedd dim pwysau arna i i frysio – felly ces gyfle i edrych yn graff ac archwilio’r cregyn. Roedd fel bod ar draeth a chael oriau i archwilio’r holl wrthrychau naturiol.

© Matthew Day 2017

Cafodd yr ymweliad effaith wych ar fy mhrosiect MA – a mawr yw’r diolch i Harriet a Jim am eu hamser. Trwy’r ymweliad, fe fagais hyder i gysylltu ag amgueddfeydd eraill, fel Amgueddfa Feddygol Worcester, ‘ble bues i’n gweithio gyda soced prosthetig o’u casgliad. Mi sganiais y soced, ac wedi fy ysbrydoli gan gasgliad molysga Harriet, mi greais gyfres o socedi prosthetic cerfluniol, wedi’u hysbrydoli gan strwythurau mewnol cregyn, oedd yn darlunio croestoriadau rhai o’r cregyn mwya atyniadol yn y casgliad.

'Cerflun ynddo'i hun': fy nghasgliad o gerflunwaith brosthetig

Prototeip cysyniadol o hosan brosthetig wedi'i ysbrydoli gan y casgliadau molysga yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Prototeip o hosan brosthetig gerfluniadol wedi'i ysbrydoli gan gasgliad Molysga Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Hosan brosthetig wedi'i hargraffu mewn 3D a'i llifo, wedi'i ysbrydoli gan y casgliadau Molysga yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Hosan brosthetic wedi'i hargraffu mewn 3D a'i lifo, wedi'i ysbrydoli gan gasgliad Molysga Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Be’ Nesa?

Mae fy ngwrs MA nawr ar ei anterth, a dwi’n edrych ymlaen at ddechrau’r prif fodiwl dros yr haf.

Ar gyfer y rhan olaf o’r cwrs, hoffwn i gymryd yr hyn dw i wedi ei archwilio a’i ymchwilio hyd yn hyn, a’i ddefnyddio i greu darn prosthetig a allai fod yn rywbeth all rhywun ei wisgo, ond sydd yn gerflun ynddo'i hun – a mae’r gwaith yn mynd yn dda.

Darlun cysyniadol o goes brosthetig gerfluniadol, wedi'i ysbrydoli gan gasgliad Molysga Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Hoffwn i greu rhywbeth wirioneddol syfrdanol yn defnyddio argraffu 3D, gan ymgorffori asthetig wedi’i ysbrydoli gan y casgliad cregyn a’i uno gyda’r cerflunwaith prosthetig a welwch yma ar y blog.

Gallwch weld mwy o fy ngwaith ar fy ngwefan: Matthew Day Sculpture

Last week I wrote about some of the rare books in the Museum Library for the Day of Archaeology blog. One of those books was Mona Antiqua Restaurata: an Archaeological Discourse on the Antiquities, Natural and Historical, of the Isle of Anglesey, the Antient Seat of the British Druids.

Because the Eisteddfod begins in Anglesey this weekend, it seems fitting to take a closer look at the book. The author of Mona Antiqua Restaurata was the Reverend Henry Rowlands (1655–1723) of Llanidan on Anglesey. Rowlands never travelled far from home, but instead spent his time investigating the stone circles, cromlechs, and other prehistoric remains on Anglesey, leading him to conclude that Anglesey (or Mona) was the ancient centre of Druidic worship.

His work opens with a geographical account of the island, before giving an account of the history of the place, and its people. His findings were much stronger in terms of his field observations, than in his conclusions, many of which now, we know to be factual incorrect. However, his book did much to popularise interest in Druid culture, and may travellers followed in his footsteps to explore the artefacts of Anglesey for themselves, and his accurate drawings of the various ancient monuments still hold merit.

We have three copies of Mona Antiqua Restaurata in the Library at National Museum Cardiff. Two of the copies are versions of the first edition, published posthumously in Dublin in 1723, while the third copy is of the second, revised edition, issued in London in 1766. That version was edited by Dr Henry Owen (1716 - 1795).

Dr Owen, originally from Dolgellau and a member of the Honourable Society of Cymmrodorion, had a special interest in Welsh antiquities, and made a number of revisions to the book, one of which was the slight changes in appearance of the Druid. He removed the sandals, making the Druid barefoot, and he also added a book to the hand that was holding the oak leaves.

A similar illustration was produced in Stonehenge, a temple restor’d to the British Druids by William Stukeley (1687 - 1765), which was first published in 1740, just 17 years later than Mona Antiqua Restaurata. Although the Library doesn’t hold a copy of the first edition, we do have a copy that was produced in 1838, which depicts his Druid in a very similar manner, although instead of holding oak leaves, he is standing under an oak tree, and he has the addition of a small axe at his belt.

Perhaps both authors based their images on an even earlier depiction, that of Aylett Sammes (c.1636 - 1679), whose Britannia Antiqua illustrata: or, the antiquities of ancient Britain was published in 1676. From the copy we hold in the Library, we can see that his Druid has the flowing beard and hooded robes of both Rowlands and Stukeley’s versions, and his stance and the way he is holding his staff are also similar. However, there doesn’t seem to be any references to the significance of oaks in the illustration by Sammes.

Regular visitors might recognise Arnie the guide dog. He helped us to develop National Museum Cardiff's audio description tours, visited our Quentin Blake exhibition and even blogged about his Museum adventures! Arnie has recently retired from guiding duties and has handed his harness over to Uri, an enthusiastic young pup just out of training.

Ever the cultured canine, Arnie wanted to make sure Uri gets to sample the best of the National Museum but for a young pup the first visit can be scary. He has written so has written a few words to help Uri - and other guide dogs - take their first steps into the Museum.

Arnie's advice

"The National Museum Cardiff is a very old, impressive building that towers into the sky. It looks similar to other buildings in the area, but you'll know it because it has a big set of steps in front and a giant ball on top called the dome. The road outside is usually busy with traffic so your humans will need your help to cross. On either side of the front steps is some grass. You can 'spend' here but make sure you indicate to your humans that there's a step down to the grass. They might be safer letting you on a long lead and staying on the pavement.

You may feel overwhelmed as you stand at the bottom of the steps looking up at the building. I still get queasy. The stone ceiling looks like it's being held up by stilts (Mum calls them 'Grecian columns'), but I've been assured they're safe. The steps up to the Museum are in two flights, with brass rails zig-zagging across. You will need to guide your owner to the next rail between each flight. If you're feeling adventurous you might want to use the magic glass box that lifts you into the air instead. This is to the left of the steps, through a gate. Once inside, look out for the large silver button to the left - this opens the door.

Once you reach the top of the stairs you will need to guide your owner through the massive brass doorway. Then you will come to a set of glass doors that open automatically. They are much safer for us guide dogs than the old revolving type - less danger of getting squished! Be careful as you enter the Main Hall - your paws may slip on the marble-effect floor. You will hear lots of noises echoing and reverberating because the ceiling is so high. Guide your owner to the reception desk, which is straight ahead across the hall.

And then the best bit. You will soon be hit by a whiff of cakes and biscuits from the coffee shop to your left. Drooling is inevitable, but stay calm. This is the first of many temptations you will encounter. The Museum is full of animals you can't chase, bones you can't eat, and rocks you can't spend a penny on. Enjoy!"  

People have been hoarding objects for thousands of years.

People still do it today, but its origins lie in prehistory. This was very common in the Bronze Age (around 3000 years ago) when people collected items, such as weapons and tools, and buried them in pits and ditches. 

Hoards may contain only three or four objects, or up to fifty or more. The largest Bronze Age hoard currently known in Britain contains over 6500 objects! Many hoards have been found in Wales recently and reported through the Portable Antiquities Scheme Cymru. This greatly adds to our understanding of prehistoric Wales.

Most recently, the Trevethin hoard from Torfaen has caught media attention, containing three axes and two spearheads. Other hoards have recently been found in the Vale of Glamorgan, Carmarthenshire, and Monmouthshire.

Buried objects include swords, spears, axes, and ingots of raw metal. Sometimes these objects were buried complete and pristine, while others were deliberately broken, burnt and bent before being put in the ground.

Many questions surround this practice.

Why were so many objects buried?

Why were some objects broken, while others were left intact?

Were hoards for religious purposes (e.g. as an offering)? Or did they act as stores of raw material that were lost?

It’s unlikely we will ever truly know the answers to these questions, and there is no “one-size-fits-all” approach. However, archaeologists can speculate based on how and where the hoard was buried and by comparing it to known historical periods in which hoarding was also practiced.

For instance, many hoards in Roman and Medieval times were deposited for safe keeping, during times of unrest. Meanwhile, objects deposited on hilltops or in rivers may have been symbolic markers within the landscape.

We can also think about what people do with objects today.

Some people collect objects for a hobby, such as stamps, coins, or shot glasses. Sometimes it’s for a specific purpose, such as preserving heritage – museums are an excellent example of this.

Similarly, items might be destroyed or discarded for a variety of reasons, such as eliminating a memory, commemorating the death of a friend or family, or simply as waste. Of course we can’t forget that sometimes objects might simply be lost.

Whatever the reason, hoarding formed an important tradition in Bronze Age Wales. With every new discovery, archaeologists get one step closer to understanding prehistoric ideas and values.

The Trevethin hoard is one of several hoards that was responsibly reported through the Portable Antiquities Scheme Cymru. It is now proudly on display at Pontypool Museum where it can be enjoyed by all members of the public. It was acquired with funding from the Saving Treasures: Telling Stories Project. More details on how the hoard was investigated, as well as a conversation with the finder, Gareth Wileman, can be found here.