Amgueddfa Blog: Amgueddfa Lechi Cymru

Mae Amgueddfa Cymru wedi bod yn gweithio gyda Ffoaduriaid a Cheiswyr Lloches, gan gefnogi pobl i integreiddio i’w cymunedau newydd, ers blynyddoedd lawer. 

Fel rhan o’r gwaith hwn, rydyn ni wedi datblygu partneriaethau gyda chyrff allweddol fel Addysg Oedolion Cymru. Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda ni dros y flwyddyn ddiwethaf, ochr yn ochr â’u myfyrwyr ESOL (Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill), i ddatblygu adnoddau newydd i ddysgwyr ESOL er mwyn cefnogi dysgwyr Saesneg i archwilio ein hamgueddfeydd a’n horielau. 

Mae’r adnoddau newydd yn cwmpasu Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe, Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis ac Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru yng Nghaerllion. 

Mae’r adnoddau wedi’u creu gan diwtoriaid Saesneg i ddysgwyr ac wedi eu profi gan ddysgwyr ESOL. Maen nhw’n dilyn cwricwlwm ESOL ac yn addas ar gyfer gwahanol lefelau, o Lefel Mynediad i Lefel 2. 

Erbyn hyn mae’r adnoddau newydd wedi’u profi, eu mireinio a’u treialu, ac maen nhw’n barod i’w lawrlwytho o’n gwefan i unrhyw ddysgwr neu grŵp ESOL sy’n ymweld ag un o’r amgueddfeydd (gweler y dolenni uchod). 

Mae gennym set o adnoddau ESOL hefyd ar gyfer Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru a gafodd eu datblygu mewn ffordd debyg fel rhan o Broject Creu Hanes a ariannwyd gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri yn 2014. 

Rydyn ni’n parhau i weithio gyda’n partneriaid ac aelodau o’r gymuned i ddarparu cyfleoedd ystyrlon i bobl sy’n wynebu rhwystrau i gymryd rhan yn y celfyddydau a threftadaeth ddiwylliannol.

Rydyn ni’n dysgu cymaint gan y bobl sy’n ymweld â’n safleoedd ac sy’n derbyn y cyfleoedd dysgu rydyn ni’n eu cynnig. 

Mae helpu pobl sydd newydd gyrraedd Cymru i ymgartrefu ac integreiddio i’w cymunedau newydd yn faes pwysig iawn o’n gwaith a gobeithio y bydd yr adnoddau newydd hyn i ddysgwyr yn gymorth i lawer o bobl ar y daith honno. 

Diolch yn fawr i Addysg Oedolion Cymru a’r tiwtoriaid a dysgwyr Saesneg sydd wedi cyfrannu at greu’r adnoddau newydd hyn i ddysgwyr. 

Mae’n anodd gen i gredu fod 21 mlynedd wedi hedfan heibio ers agor Fron Haul yn Amgueddfa Lechi Cymru. Dyma oedd fy mhrosiect cyntaf yn yr Amgueddfa, ac fel un sy’n hanu o’r ardal, mae gen i atgofion melys iawn o’r cyfnod. Dyma ddarn nes i ysgrifennu ar y pryd er mwyn rhoi ychydig o gyd-destun i’r rhes.

Pam Fron Haul?

Yn wreiddiol wedi eu lleoli ar fin ffordd yn Nhanygrisiau, yng nghysgod y graig; dewiswyd y rhes gan eu bod yn nodweddiadol o’r tai teras a welir ar hyd a lled ardaloedd y chwareli. 

O ran ail-godi a dehongli’r tai hyn, penderfynwyd dilyn esiampl lwyddiannus a phoblogaidd rhes Rhyd-y-car. Ond yn hytrach na chyfyngu’r stori i Danygrisiau’n unig, mae’r tai yn darlunio gwahanol gyfnodau hanesyddol yn ogystal â’r amrywiol ardaloedd chwarelyddol.

‘Oes Aur’

Ceir y cofnod cyntaf o’r tai yng Nghyfrifiad 1861. Erbyn hyn roedd y diwydiant llechi ar ei ffordd i fod yn un o’r diwydiannau pwysicaf yng Nghymru a’r prif gyflogwr yng Ngwynedd. Wrth i’r galw am lechi gynyddu, symudodd llawer o ddynion o ardaloedd amaethyddol cyfagos i weithio yn y chwareli. Mewn amryw o achosion byddai’r chwarelwyr yn aros yr wythnos mewn barics gerllaw'r chwarel ac yn teithio nôl i’w cartrefi i fwrw’r Sul. Ond yn sgil adeiladu tai gerllaw'r chwareli, symudodd amryw o’r teuluoedd er mwyn ymuno â’r penteulu, gan ffurfio cymunedau newydd ac unigryw. Fel y gellir disgwyl, chwarelwyr oedd trigolion cyntaf Fron Haul, yn hanu o blwyfi tu hwnt i Ffestiniog.

Fodd bynnag, nid oedd digon o dai i gartrefu pawb, ac yn aml iawn cydrannai dau deulu’r un tŷ, neu cafwyd perthynas neu gyfaill yn lojio â’r teulu.  Tystia Cyfrifiad 1871 fod saith o bobl yn trigo yn un o dai Fron Haul. Yn ogystal â’r fam a’r tad, cafwyd merch 13 mlwydd oed, dau fab, chwech ac un mlwydd oed, morwyn 27 mlwydd oed a lojwr 29 mlwydd oed. O ystyried mai un ystafell wely oedd yn y tŷ yn wreiddiol, anodd yw amgyffred maint y gorboblogi. Yn ogystal â’r gorlenwi, roedd lleithder yn broblem, y dŵr yn amhur a’r system garthffosiaeth yn gyntefig.  Does ryfedd fod afiechydon megis typhoid a’r diciâu yn fwrn ar y gymdeithas.

Y ‘Streic Fawr’

Er i’r chwarelwr dderbyn cyflog eithaf da am flynyddoedd lawer, doedd dim i’w hamddiffyn rhag colli eu swyddi neu dderbyn cwtogiadau cyflog mewn cyfnod o ddirwasgiad. Cafwyd streiciau a chloi allan yn y chwareli o dro i dro, yr amlycaf wrth reswm oedd ‘Streic Fawr’ y Penrhyn. Dyma’r anghydfod mwyaf hynod a hir hoedl yn hanes diwydiannol Prydain - y ‘Streic Fawr’ fel y’i gelwir yn aml, ac a fu ymestyn o Dachwedd 1900 hyd Tachwedd 1903.

Tasg anodd fu adlewyrchu’r tlodi a’r caledi wrth ddodrefnu tŷ streic, yn arbennig gan fod llygaid yr ymwelydd yn cael ei dynnu’n syth ar y dresel derw â’i llestri gleision a’r jygiau lustre; y trugareddau uwch y silff ben tân a’r lluniau ar y pared. Bydd yr ymwelydd craff yn sylwi ar y cerdyn printiedig â'r geiriau 'Nid oes Bradwr yn y tŷ hwn' yn ffenestr y tŷ.  Gosodwyd y rhain yn ffenestri'r streicwyr gan rannu'r gymuned yn ddwy garfan. Mae cragen glan-y-môr ar y silff ffenestr - arferai gwragedd a phlant y streicwyr weiddi a hwtian ar y ‘Bradwyr’, drwy chwythu drwy gregyn glan-y-môr. Roedd y cregyn hyn i'w clywed trwy'r ardal pan ddôi'r amser i'r 'Bradwyr' ddychwel yn ôl o'r chwarel. Yn ystafell wely’r rhieni gwelir fod tad y tŷ’n hel ei baciau a cheisio ei lwc yn Y Tymbl, sir Gaerfyrddin. Amcangyfrif fod rhwng 1,400 a 1,600 o chwarelwyr Dyffryn Ogwen wedi ymfudo i lofeydd de Cymru yn ystod y Streic Fawr er mwyn cynnal eu teuluoedd.

Diwedd Cyfnod

Methodd y Streic yn ei hamcan, ac fe ddadfeiliodd y diwydiant yn fuan wedi hyn. Bu cau chwarel mor ddylanwadol â’r Penrhyn am dair blynedd lwgu’r farchnad o’u cyflenwad llechi, a bu’r masnachwyr droi eu golygon tuag at farchnadoedd tramor am eu deunydd toi. Dechreuodd y chwareli gau o un i un ar droad y ganrif, a daeth y broses i’w lawn dwf rhwng 1969 a 1971 pan orffennwyd gweithio chwareli Dinorwig, Dorothea ac Oakeley, tair o’r cewri cynt.

Mewn llai na chanrif felly, bu’r diwydiant llechi ddatblygu, llwyddo, yna edwino ac mae Fron Haul wedi cael eu dodrefnu i adlewyrchu’r newid hyn.

Dychmygwch y gwaith glanhau sydd angen ei wneud pan fo 140,000 o bobl yn croesi rhiniog eich drws ffrynt bob blwyddyn. Dyma’r dasg sydd yn wynebu criw glanhau Amgueddfa Lechi Cymru wrth iddynt ofalu am Fron Haul.

Mae glanhau mewn amgueddfa yn wahanol i lanhau eich cartref. Yn y cartref rydym yn glanhau er mwyn sicrhau fod pethau yn edrych ar eu gorau. Rydym am i bethau edrych yn lân a sgleiniog, a hynny gan ddefnyddio technegau hwylus a chyflym. Mewn amgueddfa rydym wrth gwrs am i bopeth edrych ar eu gorau, ond yn ychwanegol mae amgueddfa yn glanhau er mwyn sicrhau dyfodol hir dymor y creiriau, sef gwaith cadwraeth ataliol.

Gyda cymaint o bobl yn ymweld, ynghyd â natur llychlyd y safle, mae angen glanhau yn ddwys – rhywbeth tebyg i ‘spring clean’ – bedair gwaith y flwyddyn. Mae hyn yn golygu cau bob tŷ yn ei dro, am wythnos gyfan, fel bod modd canolbwyntio ar y gwaith heb unrhyw ymwelwyr yn dod i fewn i’r tŷ. Rydym yn gweithio mewn dull systematig, gan weithio o un ystafell i’r llall yn eu tro. Mae tynnu lluniau cyn cychwyn y gwaith yn bwysig er mwyn sicrhau fod popeth yn mynd yn ôl i’w le unwaith mae’r gwaith wedi ei gwblhau.

Wrth lanhau rhaid bod yn ofalus iawn i beidio gwneud niwed, felly rydym yn defnyddio offer a thechnegau arbennig ar gyfer creiriau penodol.

Lloriau

Ar gyfer lloriau llechi a phren rydym yn defnyddio sugnwr llwch a brwsh. Rydym yn mopio lloriau llechi yn achlysurol gyda dŵr, ond gan beidio defnyddio cemegau modern. Mae’n bwysig osgoi coesau a gwaelod pob dodrefnyn rhag ofn i’r dŵr achosi niwed.

Dodrefn

Mae dodrefn mawr gydag wyneb llyfn, gwastad, yn cael eu glanhau gan ddefnyddio dwster ‘lint free’. Rydym yn defnyddio dwster o’r math yma gan nad oes unrhyw ronynnau ynddo a allai grafu wyneb y dodrefn. Mae dodrefn mwy cain gyda ‘mouldings’ yn cael eu glanhau gan ddefnyddio brwsh canllaw a sugnwr llwch. Rhaid defnyddio techneg ‘glanhau cysgodol’ sef dal y sugnwr llwch yn agos at y brwsh er mwyn sugno’r llwch yn syth o’r aer, ond gan gofio peidio cyffwrdd y crair gyda’r sugnwr. Gallai hyn achosi niwed drwy grafu’r crair.

Creiriau cerameg

Mae creiriau cerameg megis llestri angen ychydig mwy o sylw. Bedair gwaith y flwyddyn rydym yn eu glanhau gan ddefnyddio gwlân cotwm, ffyn cotwm, a mymryn lleiaf o ddŵr gyda hylif glanhau. Ni ddefnyddir Fairy Liquid neu rywbeth cyffelyb, ond hylif glanhau arbenigol, gan rolio’r gwlân cotwm yn ysgafn dros y cerameg.

Brasus a chopr

Efallai mai ‘Brasso’ ydi ffrind gorau sawl un ohonoch, ond dyma elyn pennaf brasys mewn amgueddfa. Cael gwared â baw a llwch ydi glanhau, tra bod polishio yn golygu cael gwared ag afliwiad (tarnish) a chreu arwyneb gloyw. Mae polishio yn golygu defnyddio sgraffinyddion (abrasives), felly bob tro mae rhywun yn polishio gwrthrych mae haenen o’r arwyneb gwreiddiol yn diflannu. Gall polishio cyson arwain yn y pendraw at golli marciau a manylion addurniadol ar grair.

Felly, mewn amgueddfa defnyddio brwsh ‘hogs hair’ a sugnwr llwch ydi’r dechneg i’w defnyddio, ond gellir rhoi ychydig o sglein drwy ddefnyddio clwt polishio arbennigol.

Plastig, fframiau, a llyfrau

Brwsh meddal sydd angen ei ddefnyddio ar gyfer y creiriau yma, sef ‘pony hair brush’. Unwaith eto gan ddefnyddio’r dechneg glanhau cysgodol. Gyda llyfrau rhaid glanhau'r cloriau a thudalennau cyntaf ac olaf y llyfrau - dipyn o waith!

Clociau

Unwaith y flwyddyn mae’r clociau yn mynd ar eu gwyliau i Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru am gyfnod o orffwys. Tra’u bod yno mae mecanwaith y clociau yn cael gofal arbennig gan gadwraethydd Amgueddfa Cymru.

Tecstilau

Mae’r broses o lanhau a golchi tecstiliau yn gallu bod yn niweidiol iawn. Pob tro mae tecstil megis cyrtens, lliain bwrdd, neu ddilledyn, yn cael ei olchi mae rywfaint o ddirywiad yn digwydd wrth i ffibrau rhydd gael eu golchi i ffwrdd. Er mwyn diogelu tecstilau rhaid ceisio osgoi eu golchi, felly’r gamp yw ceisio lleihau'r llwch ar yr wyneb. Y ffordd orau o lanhau tecstilau ydi drwy ddefnyddio sugnwr llwch. Rydym yn gosod darn o fwslin rhwng y tecstil a’r sugnwr llwch.

Creiriau haearn bwrw a thun

Ffefryn o’r garej neu’r gweithdy sydd yn cael ei ddefnyddio ar gyfer glanhau creiriau haearn bwrw a thuniau (megis tuniau pobi bara ), sef olew ‘3 in 1’. Dim ond rhwbio haenen denau fewn i’r crair gyda dwster ‘lint free’, a bydd yn edrych fel newydd.

Gratiau a simdde

Ydi mae’r lle tân, neu’r ‘range’, angen sylw hefyd. A beth well na haenen dda o’r polish ‘black lead’! Defnyddir dau gadach neu glwt, un ar gyfer rhwbio’r polish fewn i’r ‘range’ a’r llall i greu rywfaint o sglein. Rhaid peidio anghofio am y simdde. Unwaith y flwyddyn rhaid glanhau pob simdde. Mae hyn wrth gwrs yn ofynnol ar gyfer diogelwch, ond hefyd mae llawer o bryfetach yn casglu mewn simdde, a fyddai yn gallu niweidio creiriau. Weithiau ceir nythod adar mewn simdde, ac mae’r rhain yn gartref perffaith ar gyfer pryfetach. Mae’r glanhau yn cael ei wneud gan berson lleol, gan ddefnyddio brwsh traddodiadol a sugnwr llwch enfawr.

Ar ddiwedd cyfnod glanhau mae’n bwysig iawn rhoi popeth nol yn y lleoliad gwreiddiol drwy ddefnyddio’r ffotograffau a dynnwyd ar ddechrau’r gwaith fel cyfeirnod.

Gwelodd Eryri oes aur y llechi.
Trawsnewid y werin o gaib i gŷn.
Yn nyffryn ‘Stradau, rhesi o feini,
Ymlusga’r rhimyn â‘r graig gyferbyn.
Enfawr fu’r chwyldro, ergyd fu’r chwalfa,
Dirywiad diwydiant, mwy na’i dyfiant.
Tawelwch. Y baracs fu’n segura.
Difrod gan ddwylo diarth, llechfeddiant.
Cyflawni lladrad absen fel llwynog,
Sleifio’n llechwraidd a dwyn o’r Gorlan.
A glaw fu’n llifo o’r llechwedd creigiog,
Trueni mai hyn fu tranc y drigfan.
Rhaid gwarchod ein treftadaeth, mae’n drysor,
Neu diflannu wna, fel llong heb angor.

Daw cyfnod du i darfu – gwêl golau.
Geiriau gobeithiol gŵr gwydn; Elfyn.
Parhau i drigo’r tai mae eneidiau.
Drws llonydd ddaw a cartref i’w derfyn.
Datgymalwyd hwy, cymerwyd sawl dydd
A’u gweddnewid nes nad oedd hoel o draul.
Er yr ail-gartrefwyd yr aelwydydd,
Disgleiriau edefyn ar dîr Fron Haul.
Wrth feddwl am y teuluoedd hynny,
Mae cysylltiad wrth gyffwrdd y meini.
A nghefn at y drws, edrychaf fyny
Ar olygfa gyfarwydd o lechi.
Er fod pellter i gyrraedd Llyn Padarn,
Mi wn y saif y pedwar yn gadarn.

Pan oeddwn i’n yr ysgol gynradd, dwi’n cofio mynd ar drip i’r Amgueddfa Lechi. Dwi’n cofio tywyswr yn mynd a ni o amgylch y safle a chael ymweld â rhes o dai’r chwarelwyr. Dwi’n cofio Mam neu Nain yn sôn o’r blaen fod hen dy Taid wedi cael ei symud i amgueddfa – roeddwn i wedi cymeryd mai yn Sain Ffagan oedd hynny. Dim ond y flwyddyn yma wnes i ddarganfod mod i wedi bod yn nhŷ Taid yn barod, ar y trip hwnnw i’r Amgueddfa Lechi.

Cysylltodd Gwenlli â mi o BROcast Ffestiniog, menter gymunedol newydd, i sôn fod yr Amgueddfa Lechi yn cynnal digwyddiad ar-lein ‘Fron Haul 21’, i ddathlu 21 o flynyddoedd ers symud y tai. Roeddwn i’n awyddus iawn i fod yn rhan o’r dathliad ond yn cael trafferth meddwl beth fuaswn i’n gallu gynnig i’r prosiect mewn cyfnod yng nghanol pandemig gan mai theatr yw fy maes!

Yn ystod sgwrs ffôn ganol Mehefin hefo Lowri, swyddog digwyddiadau yr Amgueddfa Lechi, daethom i benderfyniad y buaswn i’n ysgrifennu cerdd. Roedd gan Lowri gofnod o gerdd ysgrifennodd y Parchedig T. R Jones am Abel Lloyd (gynt o 1 Fron Haul)yn 1998, pan oedd y prosiect datgymalu wedi cychwyn. Roedd ysgrifennu cerdd yn sialens i mi gan nad oeddwn yn nabod y bobl fu’n byw yno fel y Parchedig ond roedd gen i wir awydd dysgu mwy am ddatblygiad Tanygrisiau fel pentref chwarelyddol.

Yn fuan wedyn cawsom gyfarfod zoom hefo staff yr amgueddfa – Lowri, Cadi a Julie. Ymunodd Lleucu hefyd a oedd wedi cael comisiwn i greu darlun o dai Fron Haul. Yn ystod y sgwrs yma cefais wybod gan Cadi fod Taid wedi bod yn byw yn rhif 3 FronHaul rhwng 1927 a 1933! Doedd neb yn byw yn y tai am gyfnodau hir iawn yn y cyfnod hwnnw oherwydd gan amlaf, cyplau newydd briodi oeddynt heb gychwyn magu plant.

Dysgais am fardd lleol i Danygrisiau hefyd, Elfyn. Rydw i wedi cyfeirio at linell yr ysgrifennodd o tra roedd yn wael ac yn gaeth i’w gartref, “Hyderaf y câf fel cynt, weld yr haul wedi’r helynt”. I mi, mae’r linell yng nghyd-destun fy ngherdd yn golygu hyn: er na fydd y diwydiant llechi yn debygol o fod mor llewyrchus ag yr oedd dros y ddwyganrif ddwytha, rydw i’n hyderus o’r potensial sydd gan Cymru i oresgyn rhwystrau a llwyddo fel gwlad fychan. Wedi’r cyfarfod mi dderbynnais sawl dogfen dros ebost yn llawn gwybodaeth, megis ymchwil am Danygrisiau pan godwyd y tai, rhestr cyfrifiad, blog gwaithglanhau y tai a thrawsysgrifau o gyfweliadau gyda trigolion.

Mae mesur soned yn gyfarwydd i mi ac mae’r iambic pentameter, sef rhythm curiad calon yn braf i’w glywed ar lafar. Wedi gorffen un soned, sylweddolais na allai hi sefyll ar ei phen ei hun a theimlais y dylai hi ddilyn soned arall gan ei bod hi’n obeithiol ei chynnwys. Mae naws y gyntaf yn dywyllachna’r ail gan fy mod i’n trafod y chwareli yn cau ac y distryw gafodd adeiladau gan yr hinsawdd, a gan bobl yn anffodus.

Yn y 70au, darganfuwyd fod llechi wedi cael eu dwyn oddi ar do Capel Gorlan yng Nghwmorthin. Ym 1997 cafodd canolfan dwristiaid Gloddfa Ganol ei chau pan gafodd y chwarel ei gwerthu. Yn rhan o’r atyniad yn Ngloddfa Ganol oedd bythynnod gwreiddiola gafwyd eu codi ar gyfer y chwarelwyr. Mae rhes 1-4 Tai Gloddfa yn edrych yn ddigalon iawn erbyn heddiw. Ar ddechrau’r flwyddyn, rhoddodd ferch leol lun ar y we ar dudalen grwp cymunedol Blaenau Ffestiniog. Bu hi am dro yng Nghwmorthin a sylwi ar griw o blantifanc wedi dod ar drip i’r ardal, yn sefyll ger Tai’r Llyn. Roedden nhw’n gwthio’r waliau drosodd. Rydw i’n deall ei bod hi’n amhosib amddiffyn popeth ond mae addysgu yn hynod o bwysig er mwyn deall a pharchu ein hanes, a hynny’n golygu addysgu plant Cymrua thu hwnt. Nid yw ein hanes diwydiannol yn llai nodweddiadol na’r cestyll a’r plasdai crand.

Balch iawn ydw i i gael bod yn rhan o’r dathliad. Rydw i a thrigolion Ffestiniog yn ddiolchgar iawn fod tai Fron Haul wedi cael eu harbed rhag cael eu dymchwel. Dyma lwyddiant ysgubol o ddiogelu a dogfennu elfen o hanes Cymru. Dywedodd Cadiy curadur fod dros filiwn o bobl wedi ymweld â Fron Haul ers 1999. Pob dymuniad da i’r amgueddfa wrth groesawu’r miliwn nesaf dros y rhiniog.

Mae prosiectau wedi'u harwain gan bobl ifanc ar draws yr amgueddfa yn ran o gynllun Dwylo ar Dreftadaeth, a arianir gan Grant Tynnu'r Llwch Cronfa Treftadaeth y Loteri. Diolch yn fawr i'r Gronfa ac i holl chwaraewyr y Loteri Genedlaethol - dan ni'n croesi'n bysedd i chi!