: Amgueddfa Lechi Cymru

Dychmygwch y gwaith glanhau sydd angen ei wneud pan fo 140,000 o bobl yn croesi rhiniog eich drws ffrynt bob blwyddyn. Dyma’r dasg sydd yn wynebu criw glanhau Amgueddfa Lechi Cymru wrth iddynt ofalu am Fron Haul.

Mae glanhau mewn amgueddfa yn wahanol i lanhau eich cartref. Yn y cartref rydym yn glanhau er mwyn sicrhau fod pethau yn edrych ar eu gorau. Rydym am i bethau edrych yn lân a sgleiniog, a hynny gan ddefnyddio technegau hwylus a chyflym. Mewn amgueddfa rydym wrth gwrs am i bopeth edrych ar eu gorau, ond yn ychwanegol mae amgueddfa yn glanhau er mwyn sicrhau dyfodol hir dymor y creiriau, sef gwaith cadwraeth ataliol.

Gyda cymaint o bobl yn ymweld, ynghyd â natur llychlyd y safle, mae angen glanhau yn ddwys – rhywbeth tebyg i ‘spring clean’ – bedair gwaith y flwyddyn. Mae hyn yn golygu cau bob tŷ yn ei dro, am wythnos gyfan, fel bod modd canolbwyntio ar y gwaith heb unrhyw ymwelwyr yn dod i fewn i’r tŷ. Rydym yn gweithio mewn dull systematig, gan weithio o un ystafell i’r llall yn eu tro. Mae tynnu lluniau cyn cychwyn y gwaith yn bwysig er mwyn sicrhau fod popeth yn mynd yn ôl i’w le unwaith mae’r gwaith wedi ei gwblhau.

Wrth lanhau rhaid bod yn ofalus iawn i beidio gwneud niwed, felly rydym yn defnyddio offer a thechnegau arbennig ar gyfer creiriau penodol.

Lloriau

Ar gyfer lloriau llechi a phren rydym yn defnyddio sugnwr llwch a brwsh. Rydym yn mopio lloriau llechi yn achlysurol gyda dŵr, ond gan beidio defnyddio cemegau modern. Mae’n bwysig osgoi coesau a gwaelod pob dodrefnyn rhag ofn i’r dŵr achosi niwed.

Dodrefn

Mae dodrefn mawr gydag wyneb llyfn, gwastad, yn cael eu glanhau gan ddefnyddio dwster ‘lint free’. Rydym yn defnyddio dwster o’r math yma gan nad oes unrhyw ronynnau ynddo a allai grafu wyneb y dodrefn. Mae dodrefn mwy cain gyda ‘mouldings’ yn cael eu glanhau gan ddefnyddio brwsh canllaw a sugnwr llwch. Rhaid defnyddio techneg ‘glanhau cysgodol’ sef dal y sugnwr llwch yn agos at y brwsh er mwyn sugno’r llwch yn syth o’r aer, ond gan gofio peidio cyffwrdd y crair gyda’r sugnwr. Gallai hyn achosi niwed drwy grafu’r crair.

Creiriau cerameg

Mae creiriau cerameg megis llestri angen ychydig mwy o sylw. Bedair gwaith y flwyddyn rydym yn eu glanhau gan ddefnyddio gwlân cotwm, ffyn cotwm, a mymryn lleiaf o ddŵr gyda hylif glanhau. Ni ddefnyddir Fairy Liquid neu rywbeth cyffelyb, ond hylif glanhau arbenigol, gan rolio’r gwlân cotwm yn ysgafn dros y cerameg.

Brasus a chopr

Efallai mai ‘Brasso’ ydi ffrind gorau sawl un ohonoch, ond dyma elyn pennaf brasys mewn amgueddfa. Cael gwared â baw a llwch ydi glanhau, tra bod polishio yn golygu cael gwared ag afliwiad (tarnish) a chreu arwyneb gloyw. Mae polishio yn golygu defnyddio sgraffinyddion (abrasives), felly bob tro mae rhywun yn polishio gwrthrych mae haenen o’r arwyneb gwreiddiol yn diflannu. Gall polishio cyson arwain yn y pendraw at golli marciau a manylion addurniadol ar grair.

Felly, mewn amgueddfa defnyddio brwsh ‘hogs hair’ a sugnwr llwch ydi’r dechneg i’w defnyddio, ond gellir rhoi ychydig o sglein drwy ddefnyddio clwt polishio arbennigol.

Plastig, fframiau, a llyfrau

Brwsh meddal sydd angen ei ddefnyddio ar gyfer y creiriau yma, sef ‘pony hair brush’. Unwaith eto gan ddefnyddio’r dechneg glanhau cysgodol. Gyda llyfrau rhaid glanhau'r cloriau a thudalennau cyntaf ac olaf y llyfrau - dipyn o waith!

Clociau

Unwaith y flwyddyn mae’r clociau yn mynd ar eu gwyliau i Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru am gyfnod o orffwys. Tra’u bod yno mae mecanwaith y clociau yn cael gofal arbennig gan gadwraethydd Amgueddfa Cymru.

Tecstilau

Mae’r broses o lanhau a golchi tecstiliau yn gallu bod yn niweidiol iawn. Pob tro mae tecstil megis cyrtens, lliain bwrdd, neu ddilledyn, yn cael ei olchi mae rywfaint o ddirywiad yn digwydd wrth i ffibrau rhydd gael eu golchi i ffwrdd. Er mwyn diogelu tecstilau rhaid ceisio osgoi eu golchi, felly’r gamp yw ceisio lleihau'r llwch ar yr wyneb. Y ffordd orau o lanhau tecstilau ydi drwy ddefnyddio sugnwr llwch. Rydym yn gosod darn o fwslin rhwng y tecstil a’r sugnwr llwch.

Creiriau haearn bwrw a thun

Ffefryn o’r garej neu’r gweithdy sydd yn cael ei ddefnyddio ar gyfer glanhau creiriau haearn bwrw a thuniau (megis tuniau pobi bara ), sef olew ‘3 in 1’. Dim ond rhwbio haenen denau fewn i’r crair gyda dwster ‘lint free’, a bydd yn edrych fel newydd.

Gratiau a simdde

Ydi mae’r lle tân, neu’r ‘range’, angen sylw hefyd. A beth well na haenen dda o’r polish ‘black lead’! Defnyddir dau gadach neu glwt, un ar gyfer rhwbio’r polish fewn i’r ‘range’ a’r llall i greu rywfaint o sglein. Rhaid peidio anghofio am y simdde. Unwaith y flwyddyn rhaid glanhau pob simdde. Mae hyn wrth gwrs yn ofynnol ar gyfer diogelwch, ond hefyd mae llawer o bryfetach yn casglu mewn simdde, a fyddai yn gallu niweidio creiriau. Weithiau ceir nythod adar mewn simdde, ac mae’r rhain yn gartref perffaith ar gyfer pryfetach. Mae’r glanhau yn cael ei wneud gan berson lleol, gan ddefnyddio brwsh traddodiadol a sugnwr llwch enfawr.

Ar ddiwedd cyfnod glanhau mae’n bwysig iawn rhoi popeth nol yn y lleoliad gwreiddiol drwy ddefnyddio’r ffotograffau a dynnwyd ar ddechrau’r gwaith fel cyfeirnod.

Gwelodd Eryri oes aur y llechi.
Trawsnewid y werin o gaib i gŷn.
Yn nyffryn ‘Stradau, rhesi o feini,
Ymlusga’r rhimyn â‘r graig gyferbyn.
Enfawr fu’r chwyldro, ergyd fu’r chwalfa,
Dirywiad diwydiant, mwy na’i dyfiant.
Tawelwch. Y baracs fu’n segura.
Difrod gan ddwylo diarth, llechfeddiant.
Cyflawni lladrad absen fel llwynog,
Sleifio’n llechwraidd a dwyn o’r Gorlan.
A glaw fu’n llifo o’r llechwedd creigiog,
Trueni mai hyn fu tranc y drigfan.
Rhaid gwarchod ein treftadaeth, mae’n drysor,
Neu diflannu wna, fel llong heb angor.

Daw cyfnod du i darfu – gwêl golau.
Geiriau gobeithiol gŵr gwydn; Elfyn.
Parhau i drigo’r tai mae eneidiau.
Drws llonydd ddaw a cartref i’w derfyn.
Datgymalwyd hwy, cymerwyd sawl dydd
A’u gweddnewid nes nad oedd hoel o draul.
Er yr ail-gartrefwyd yr aelwydydd,
Disgleiriau edefyn ar dîr Fron Haul.
Wrth feddwl am y teuluoedd hynny,
Mae cysylltiad wrth gyffwrdd y meini.
A nghefn at y drws, edrychaf fyny
Ar olygfa gyfarwydd o lechi.
Er fod pellter i gyrraedd Llyn Padarn,
Mi wn y saif y pedwar yn gadarn.

Pan oeddwn i’n yr ysgol gynradd, dwi’n cofio mynd ar drip i’r Amgueddfa Lechi. Dwi’n cofio tywyswr yn mynd a ni o amgylch y safle a chael ymweld â rhes o dai’r chwarelwyr. Dwi’n cofio Mam neu Nain yn sôn o’r blaen fod hen dy Taid wedi cael ei symud i amgueddfa – roeddwn i wedi cymeryd mai yn Sain Ffagan oedd hynny. Dim ond y flwyddyn yma wnes i ddarganfod mod i wedi bod yn nhŷ Taid yn barod, ar y trip hwnnw i’r Amgueddfa Lechi.

Cysylltodd Gwenlli â mi o BROcast Ffestiniog, menter gymunedol newydd, i sôn fod yr Amgueddfa Lechi yn cynnal digwyddiad ar-lein ‘Fron Haul 21’, i ddathlu 21 o flynyddoedd ers symud y tai. Roeddwn i’n awyddus iawn i fod yn rhan o’r dathliad ond yn cael trafferth meddwl beth fuaswn i’n gallu gynnig i’r prosiect mewn cyfnod yng nghanol pandemig gan mai theatr yw fy maes!

Yn ystod sgwrs ffôn ganol Mehefin hefo Lowri, swyddog digwyddiadau yr Amgueddfa Lechi, daethom i benderfyniad y buaswn i’n ysgrifennu cerdd. Roedd gan Lowri gofnod o gerdd ysgrifennodd y Parchedig T. R Jones am Abel Lloyd (gynt o 1 Fron Haul)yn 1998, pan oedd y prosiect datgymalu wedi cychwyn. Roedd ysgrifennu cerdd yn sialens i mi gan nad oeddwn yn nabod y bobl fu’n byw yno fel y Parchedig ond roedd gen i wir awydd dysgu mwy am ddatblygiad Tanygrisiau fel pentref chwarelyddol.

Yn fuan wedyn cawsom gyfarfod zoom hefo staff yr amgueddfa – Lowri, Cadi a Julie. Ymunodd Lleucu hefyd a oedd wedi cael comisiwn i greu darlun o dai Fron Haul. Yn ystod y sgwrs yma cefais wybod gan Cadi fod Taid wedi bod yn byw yn rhif 3 FronHaul rhwng 1927 a 1933! Doedd neb yn byw yn y tai am gyfnodau hir iawn yn y cyfnod hwnnw oherwydd gan amlaf, cyplau newydd briodi oeddynt heb gychwyn magu plant.

Dysgais am fardd lleol i Danygrisiau hefyd, Elfyn. Rydw i wedi cyfeirio at linell yr ysgrifennodd o tra roedd yn wael ac yn gaeth i’w gartref, “Hyderaf y câf fel cynt, weld yr haul wedi’r helynt”. I mi, mae’r linell yng nghyd-destun fy ngherdd yn golygu hyn: er na fydd y diwydiant llechi yn debygol o fod mor llewyrchus ag yr oedd dros y ddwyganrif ddwytha, rydw i’n hyderus o’r potensial sydd gan Cymru i oresgyn rhwystrau a llwyddo fel gwlad fychan. Wedi’r cyfarfod mi dderbynnais sawl dogfen dros ebost yn llawn gwybodaeth, megis ymchwil am Danygrisiau pan godwyd y tai, rhestr cyfrifiad, blog gwaithglanhau y tai a thrawsysgrifau o gyfweliadau gyda trigolion.

Mae mesur soned yn gyfarwydd i mi ac mae’r iambic pentameter, sef rhythm curiad calon yn braf i’w glywed ar lafar. Wedi gorffen un soned, sylweddolais na allai hi sefyll ar ei phen ei hun a theimlais y dylai hi ddilyn soned arall gan ei bod hi’n obeithiol ei chynnwys. Mae naws y gyntaf yn dywyllachna’r ail gan fy mod i’n trafod y chwareli yn cau ac y distryw gafodd adeiladau gan yr hinsawdd, a gan bobl yn anffodus.

Yn y 70au, darganfuwyd fod llechi wedi cael eu dwyn oddi ar do Capel Gorlan yng Nghwmorthin. Ym 1997 cafodd canolfan dwristiaid Gloddfa Ganol ei chau pan gafodd y chwarel ei gwerthu. Yn rhan o’r atyniad yn Ngloddfa Ganol oedd bythynnod gwreiddiola gafwyd eu codi ar gyfer y chwarelwyr. Mae rhes 1-4 Tai Gloddfa yn edrych yn ddigalon iawn erbyn heddiw. Ar ddechrau’r flwyddyn, rhoddodd ferch leol lun ar y we ar dudalen grwp cymunedol Blaenau Ffestiniog. Bu hi am dro yng Nghwmorthin a sylwi ar griw o blantifanc wedi dod ar drip i’r ardal, yn sefyll ger Tai’r Llyn. Roedden nhw’n gwthio’r waliau drosodd. Rydw i’n deall ei bod hi’n amhosib amddiffyn popeth ond mae addysgu yn hynod o bwysig er mwyn deall a pharchu ein hanes, a hynny’n golygu addysgu plant Cymrua thu hwnt. Nid yw ein hanes diwydiannol yn llai nodweddiadol na’r cestyll a’r plasdai crand.

Balch iawn ydw i i gael bod yn rhan o’r dathliad. Rydw i a thrigolion Ffestiniog yn ddiolchgar iawn fod tai Fron Haul wedi cael eu harbed rhag cael eu dymchwel. Dyma lwyddiant ysgubol o ddiogelu a dogfennu elfen o hanes Cymru. Dywedodd Cadiy curadur fod dros filiwn o bobl wedi ymweld â Fron Haul ers 1999. Pob dymuniad da i’r amgueddfa wrth groesawu’r miliwn nesaf dros y rhiniog.

Mae prosiectau wedi'u harwain gan bobl ifanc ar draws yr amgueddfa yn ran o gynllun Dwylo ar Dreftadaeth, a arianir gan Grant Tynnu'r Llwch Cronfa Treftadaeth y Loteri. Diolch yn fawr i'r Gronfa ac i holl chwaraewyr y Loteri Genedlaethol - dan ni'n croesi'n bysedd i chi! 

Wrth i’r gwaith o ddatgymalu’r tai nesáu – fe sylweddolais fod angen i ni gofnodi’r broses er mwyn i ni allu ei dangos i ymwelwyr yn yr amgueddfa yn ddiweddarach – roedd angen i ni ddatgelu’r broses ryfeddol a oedd ar fin digwydd ac adrodd hanes y tai hyn ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

Y cwmni a fu’n gyfrifol am y project ffilm oedd Llun y Felin, sef cwmni Angela a Dyfan Roberts a oedd yn byw yn Llanrug. Gyda’i gilydd fe wnaethon nhw greu’r ffilm hyfryd o’r enw ‘Straeon yn y Meini’. Fel y tai, mae’r ffilm yn un oesol ac yn dal i gael ei dangos yn ddyddiol yn yr amgueddfa – ac erbyn hyn, am y tro cyntaf, ar-lein! Yma mae Angela Roberts yn edrych yn ôl ar rai o’i hatgofion o’r broses o greu’r ffilm.

Wrth i’r gwaith o ddatgymalu’r tai nesáu – fe sylweddolais fod angen i ni gofnodi’r broses er mwyn i ni allu ei dangos i ymwelwyr yn yr amgueddfa yn ddiweddarach – roedd angen i ni ddatgelu’r broses ryfeddol a oedd ar fin digwydd ac adrodd hanes y tai hyn ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

 Y cwmni a fu’n gyfrifol am y project ffilm oedd Llun y Felin, sef cwmni Angela a Dyfan Roberts a oedd yn byw yn Llanrug. Gyda’i gilydd fe wnaethon nhw greu’r ffilm hyfryd o’r enw ‘Straeon yn y Meini’. Fel y tai, mae’r ffilm yn un oesol ac yn dal i gael ei dangos yn ddyddiol yn yr amgueddfa – ac erbyn hyn, am y tro cyntaf, ar-lein! Yma mae Angela Roberts yn edrych yn ôl ar rai o’i hatgofion o’r broses o greu’r ffilm.

Beth sy’n gwneud cartref? Brics a morter, ynteu pobl?

Pan ddewisodd Amgueddfa Lechi Cymru ein cwmni teledu bach ‘gŵr a gwraig’ i recordio’r gwaith o symud pedwar o dai chwarelwyr llechi o Danygrisiau i’r amgueddfa, yr hyn a berodd y cyffro mwyaf i mi oedd y cyfle i ddatgloi straeon y rhai oedd wedi byw yno o’r rwbel.

Yn anarferol iawn, roedd enwau a galwedigaethau’r holl deuluoedd a’r lojars wedi’u dogfennu’n ofalus – gan fynd yn ôl 150 mlynedd i breswylwyr cyntaf y tai.

Llechi, wrth gwrs, oedd hanfod eu bodolaeth. Mae ‘The Slate Quarries of North Wales’, a gyhoeddwyd ym 1873, yn disgrifio Blaenau a’r cylch fel ‘Dinas Lechi’ gyda pharapetau, cerrig palmant, simneiau a thoeau wedi’u torri o lechi, a phantrïoedd, byrddau cegin a silffoedd pen tân wedi’u creu o lechi.

Yn ôl llythyrau gan awdur anhysbys o’r cyfnod hwnnw:

Roeddwn i wedi mynd i chwarel cwmni’r Welsh Slate Company ac, wrth ddychwelyd heibio’r tomenni rwbel, deuthum ar draws bachgen trwsiadus yr olwg a oedd yn tynnu meini o grombil y gwastraff. Fe ddechreuais sgwrsio ag ef.

“Pam wyt ti’n casglu meini?”

“I wneud llechi, Syr.”

“Onid ydyn nhw’n rhy fychan i wneud llechi?”

“Ddim i wneud llechi bach, Syr!”

Roedd y bachgen yn deall ei bethau. Roedd pob llechen yn ddefnyddiol. Onid oedd wedi bod yn gweithio yn y chwareli llechi ers yn chwech oed?! Â’r awdur yn ei flaen:

“Cyrhaeddais y chwarel ganol dydd, a chefais y fraint o sychu fy nillad o flaen y tân mawn yn y cwt pwyso. Yn fuan daeth y dynion i mewn, pob un ohonynt yn cymryd tun o’r lle tân. Fe ddechreuais sgwrsio a gweld yn fuan iawn eu bod yn gwbl radical eu gwleidyddiaeth, eu bod yn cydymdeimlo’n rhadlon, a’u mor fyrbwyll â Cheltiaid.”

Ychydig yn nawddoglyd? Efallai. Ond radical, rhadlon a byrbwyll – wrth gwrs eu bod nhw! A buan y dois i wybod nad oedd llawer wedi newid yn yr holl flynyddoedd hynny.

Aeth Julie (swyddog marchnata’r amgueddfa), fi a’r gŵr, Dyfan, ati i ddod o hyd i bobl a’u ffonio. Roedd ein teithiau i gwrdd â chyn breswylwyr 1-4 Fron Haul a’u perthnasau yn fwynhad pur. A braint o’r mwyaf oedd eistedd a gwrando ar eu hanesion dros fisgedi a chacen gartref a chwpanau diddiwedd o de.

Roedd Aneurin Davies yn ei nawdegau ar y pryd, yn dal i redeg ei fferm ei hun ac yn dal i fod mor ddireidus ag y bu, mae’n siŵr, fel plentyn. Dan chwerthin, soniodd wrthym am y triciau roedd o a’i ffrindiau yn eu chwarae – gosod dimai ar y trac trên er mwyn i’r trên fynd heibio a’i gwasgu i faint ceiniog, ac yna’n syth i’r siop i geisio ei chyfnewid am losin (yn aflwyddiannus mae’n debyg)!

Roedd Marian Jones yn un arall a siaradai’n gynnes am blentyndod arbennig - gydag atgofion am feiciau, cylchoedd hwla a chaeau gwair, am gasglu penbyliaid a stwffio’u hunain â phys melys oedd wedi’u dwyn o’r ardd.

Cofiai Robin Lloyd Jones ymweld â’i daid yn Rhif 3 - portread o’r chwyldroadwr o’r Eidal, Garibaldi ar dop y grisiau, y Beibl a chetyn ar y bwrdd, gan gymryd ei dro i gael bath o flaen y tân mewn hen fath tun.

Roedd Doreen Davies yn hel atgofion gyda gwên o’i mam yn coginio gwleddoedd ar y popty haearn bwrw. “Sut ar y ddaear fyddai’n ‘neud, ond mi fydda’n ni’n ca’l digon o fwyd i f’yta... Fydda Mam yn cael hwyl ar ‘neud teisen afal, cacan gri, ychi Welsh Cake.”

Abel Lloyd fu’n byw yn Fron Haul hiraf - am dros 76 o flynyddoed, yn wir, er ei eni. Cofiai am lieiniau yn cael eu gosod ar y nenfydau i wneud y cartref yn gynhesach a bu’n sôn am gasglu dŵr glaw a dŵr o’r ffynnon i wneud te – gan fod blas drwg ar y dŵr o’r tap. Ond, yn hytrach na’r cyfnodau anodd, ei atgofion pennaf oedd am yr amseroedd da a’r llawenydd o fyw mewn cymuned glos.

Fel Marian ac Aneurin a Robin a Doreen, bu’n sôn am garnifalau a phawb yn dod at ei gilydd, y caredigrwydd a phentref llawn Modryb hon a hon ac Ewyrth hwn a hwn - er nad oedd y cymdogion yn perthyn drwy waed o gwbl. Fel y lleill, roedd ganddo oes o straeon i’w hadrodd am 1-4 Fron Haul.

Fel yr atebai Robin ei hun mewn ffordd mor huawdl i mi,

“Beth sy’n gwneud cartref? Nid y clustogau, y papur wal, na lliw’r paent yn y pen draw – ond straeon y bobl oedd yn byw yno, y straeon yn y meini.”

Abel Lloyd hefo Doreen Davies a’i brawd tu allan i Fron Haul ar ddiwrnod agoriadol y tai yn 1999

Ffilm Straeon yn y Meini - Crewyd y ffilm arbennig yma ar gyfer agoriad swyddogol tai Fron Haul, ac mae wedi bod ar ddangos yn y tai ers hynny. Dyma'r cyfle cyntaf i fwynhau'r ffilm yn ddigidol, 21 mlynedd yn ddiweddarach.

Mae ein curadur Cadi Iolen yn gyfrifol am ofal a chadwraeth miloedd o wrthrychau. Yma mae hi’n dweud mwy am ei hoff wrthrych yn y casgliad, ty 1861 Tanygrisiau.