: Archif

Wrth bori mewn papurau newydd o ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, fe welwch fod trafod o dro i dro ar ddiflaniad Cymry Cymraeg ‘brodorol’ Caerdydd.

Roedd gan y dref yr adeg honno ei ffurf ei hun ar y Wenhwyseg, y dafodiaith leol draddodiadol. Ond er bod niferoedd siaradwyr Cymraeg Caerdydd ar gynnydd, llai a llai a siaradai hen dafodiaith Gymraeg Caerdydd. Mae’n destun rhyfeddod, felly, ein bod ni heddiw yn gallu gwrando ar leisiau’r to olaf o unigolion a fagwyd yn siarad y Wenhwyseg leol yn y Gaerdydd bresennol neu’n agos iawn ati.

Mae gwrando arnynt yn brofiad sy’n gofyn am ychydig o ymdrech ar ein rhan. Ar adegau, waeth cyfaddef ddim, mae rhyw afrwyddineb yn nodweddu geiriau rhai o’r siaradwyr olaf hyn. Nid niwsans mo hynny, chwaith, ond rhywbeth sy’n gwbl, gwbl greiddiol i’r profiad. Hen bobl yw’r rhain ac mae olion y degawdau i’w clywed ar eu lleisiau.

Ac yn achos sawl un, nhw yw siaradwyr Cymraeg olaf y llinach. Mae eu perthynas â’r iaith wedi breuo o flwyddyn i flwyddyn ac o ddegawd i ddegawd.

Ond yn yr afrwyddineb hwnnw — ac yn wir yn eu Saesneg — y daw eu profiadau’n fyw.

Dyna lle clywn ôl addysg a anwybyddai’r Gymraeg; dyna lle clywn effaith diffyg trosglwyddo rhwng cenedlaethau; a dyna lle’r ymdeimlwn â realiti shifft ieithyddol. Ond er gwaethaf hynny oll, mae yma wir brydferthwch.

Enwau'r ddinas - o Blwyf Mair i Lanetarn

Y cynharaf ohonynt yw Edward Watts (1840–1935) o Landdunwyd ym Mro Morgannwg. Fe’i recordiwyd pan oedd yn hynafgwr dros ei ddeg a phedwar ugain.

Cofiai ymweld â Chaerdydd tua chanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac wrth sôn am safle hen neuadd y dref yn ‘Plwyf Mair’ mae’n cofnodi elfen o ddaearyddiaeth Gymraeg Caerdydd sydd bellach wedi ei cholli.   

A dyna chi Tom Lewis y ‘trychwr’ o ‘Rwbina’ (nid ‘o Riwbeina’ fel y dywedai llawer ohonom heddiw).

A’r Husbands — cynnyrch cymuned amaethyddol Llanishan, Llys-fæ̂n a Llanetarn, chwedl hwythau (ond Llanisien, Llys-faen a Llanedern i ni, debyg iawn).

Caerdydd wahanol iawn oedd Caerdydd llawer o’r lleisiau hyn. Ond hebddyn nhw a’u tebyg, gwahanol iawn fyddai ein Caerdydd ninnau.

The country craft of hedgelaying is being demonstrated at Fagans National History Museum during 2017. Hedgelaying creates a stronger, thicker barrier to keep animals within fields, and provides shelter and shade for them. This year it will be combined with opportunities to try out the craft and the museum provided its first hedge-laying training courses for the public.

Creating fields and hedges

From the sixteenth century onwards, vast areas of open land were enclosed and turned into fields for agricultural use. Hedges were planted to prevent sheep and cattle from straying, and to separate grassland from crops. Such hedges also provided shelter, a source of food such as berries, and habitat for wildlife and fauna. Hedges were also cheaper than building and maintaining dry-stone walls.

The craft of hedge laying

Hedges are maintained by laying. Once the trees had grown to a certain height, they were cut and laid horizontally to form a stock-proof barrier. The cut is not made through the branch in order to allow the tree to re-grow. What is created is effectively a living fence. The work is done during the less busy winter months when there is less foliage and the tree will re-grow.

Welsh hedging styles

Methods of laying hedges vary in different parts of Wales. Styles differ according to how the branches are positioned, the use of stakes, and whether binding is used. Hedging is often accompanied by building banks and digging ditches. The hedges being laid this year at St Fagans are in the stake and pleach style from Brecknockshire (Powys).

Stages in laying a hedge, stake and pleach style.

Photographs taken in Sennybridge and Cray, Brecknockshire, 1972-73.

Gareth Beech

Senior Curator: Rural Economy

Historic Properties Section

History and Archaeology Department