: Amgueddfa Lechi Cymru

Wrth i’r gwaith o ddatgymalu’r tai nesáu – fe sylweddolais fod angen i ni gofnodi’r broses er mwyn i ni allu ei dangos i ymwelwyr yn yr amgueddfa yn ddiweddarach – roedd angen i ni ddatgelu’r broses ryfeddol a oedd ar fin digwydd ac adrodd hanes y tai hyn ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

Y cwmni a fu’n gyfrifol am y project ffilm oedd Llun y Felin, sef cwmni Angela a Dyfan Roberts a oedd yn byw yn Llanrug. Gyda’i gilydd fe wnaethon nhw greu’r ffilm hyfryd o’r enw ‘Straeon yn y Meini’. Fel y tai, mae’r ffilm yn un oesol ac yn dal i gael ei dangos yn ddyddiol yn yr amgueddfa – ac erbyn hyn, am y tro cyntaf, ar-lein! Yma mae Angela Roberts yn edrych yn ôl ar rai o’i hatgofion o’r broses o greu’r ffilm.

Wrth i’r gwaith o ddatgymalu’r tai nesáu – fe sylweddolais fod angen i ni gofnodi’r broses er mwyn i ni allu ei dangos i ymwelwyr yn yr amgueddfa yn ddiweddarach – roedd angen i ni ddatgelu’r broses ryfeddol a oedd ar fin digwydd ac adrodd hanes y tai hyn ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

 Y cwmni a fu’n gyfrifol am y project ffilm oedd Llun y Felin, sef cwmni Angela a Dyfan Roberts a oedd yn byw yn Llanrug. Gyda’i gilydd fe wnaethon nhw greu’r ffilm hyfryd o’r enw ‘Straeon yn y Meini’. Fel y tai, mae’r ffilm yn un oesol ac yn dal i gael ei dangos yn ddyddiol yn yr amgueddfa – ac erbyn hyn, am y tro cyntaf, ar-lein! Yma mae Angela Roberts yn edrych yn ôl ar rai o’i hatgofion o’r broses o greu’r ffilm.

Beth sy’n gwneud cartref? Brics a morter, ynteu pobl?

Pan ddewisodd Amgueddfa Lechi Cymru ein cwmni teledu bach ‘gŵr a gwraig’ i recordio’r gwaith o symud pedwar o dai chwarelwyr llechi o Danygrisiau i’r amgueddfa, yr hyn a berodd y cyffro mwyaf i mi oedd y cyfle i ddatgloi straeon y rhai oedd wedi byw yno o’r rwbel.

Yn anarferol iawn, roedd enwau a galwedigaethau’r holl deuluoedd a’r lojars wedi’u dogfennu’n ofalus – gan fynd yn ôl 150 mlynedd i breswylwyr cyntaf y tai.

Llechi, wrth gwrs, oedd hanfod eu bodolaeth. Mae ‘The Slate Quarries of North Wales’, a gyhoeddwyd ym 1873, yn disgrifio Blaenau a’r cylch fel ‘Dinas Lechi’ gyda pharapetau, cerrig palmant, simneiau a thoeau wedi’u torri o lechi, a phantrïoedd, byrddau cegin a silffoedd pen tân wedi’u creu o lechi.

Yn ôl llythyrau gan awdur anhysbys o’r cyfnod hwnnw:

Roeddwn i wedi mynd i chwarel cwmni’r Welsh Slate Company ac, wrth ddychwelyd heibio’r tomenni rwbel, deuthum ar draws bachgen trwsiadus yr olwg a oedd yn tynnu meini o grombil y gwastraff. Fe ddechreuais sgwrsio ag ef.

“Pam wyt ti’n casglu meini?”

“I wneud llechi, Syr.”

“Onid ydyn nhw’n rhy fychan i wneud llechi?”

“Ddim i wneud llechi bach, Syr!”

Roedd y bachgen yn deall ei bethau. Roedd pob llechen yn ddefnyddiol. Onid oedd wedi bod yn gweithio yn y chwareli llechi ers yn chwech oed?! Â’r awdur yn ei flaen:

“Cyrhaeddais y chwarel ganol dydd, a chefais y fraint o sychu fy nillad o flaen y tân mawn yn y cwt pwyso. Yn fuan daeth y dynion i mewn, pob un ohonynt yn cymryd tun o’r lle tân. Fe ddechreuais sgwrsio a gweld yn fuan iawn eu bod yn gwbl radical eu gwleidyddiaeth, eu bod yn cydymdeimlo’n rhadlon, a’u mor fyrbwyll â Cheltiaid.”

Ychydig yn nawddoglyd? Efallai. Ond radical, rhadlon a byrbwyll – wrth gwrs eu bod nhw! A buan y dois i wybod nad oedd llawer wedi newid yn yr holl flynyddoedd hynny.

Aeth Julie (swyddog marchnata’r amgueddfa), fi a’r gŵr, Dyfan, ati i ddod o hyd i bobl a’u ffonio. Roedd ein teithiau i gwrdd â chyn breswylwyr 1-4 Fron Haul a’u perthnasau yn fwynhad pur. A braint o’r mwyaf oedd eistedd a gwrando ar eu hanesion dros fisgedi a chacen gartref a chwpanau diddiwedd o de.

Roedd Aneurin Davies yn ei nawdegau ar y pryd, yn dal i redeg ei fferm ei hun ac yn dal i fod mor ddireidus ag y bu, mae’n siŵr, fel plentyn. Dan chwerthin, soniodd wrthym am y triciau roedd o a’i ffrindiau yn eu chwarae – gosod dimai ar y trac trên er mwyn i’r trên fynd heibio a’i gwasgu i faint ceiniog, ac yna’n syth i’r siop i geisio ei chyfnewid am losin (yn aflwyddiannus mae’n debyg)!

Roedd Marian Jones yn un arall a siaradai’n gynnes am blentyndod arbennig - gydag atgofion am feiciau, cylchoedd hwla a chaeau gwair, am gasglu penbyliaid a stwffio’u hunain â phys melys oedd wedi’u dwyn o’r ardd.

Cofiai Robin Lloyd Jones ymweld â’i daid yn Rhif 3 - portread o’r chwyldroadwr o’r Eidal, Garibaldi ar dop y grisiau, y Beibl a chetyn ar y bwrdd, gan gymryd ei dro i gael bath o flaen y tân mewn hen fath tun.

Roedd Doreen Davies yn hel atgofion gyda gwên o’i mam yn coginio gwleddoedd ar y popty haearn bwrw. “Sut ar y ddaear fyddai’n ‘neud, ond mi fydda’n ni’n ca’l digon o fwyd i f’yta... Fydda Mam yn cael hwyl ar ‘neud teisen afal, cacan gri, ychi Welsh Cake.”

Abel Lloyd fu’n byw yn Fron Haul hiraf - am dros 76 o flynyddoed, yn wir, er ei eni. Cofiai am lieiniau yn cael eu gosod ar y nenfydau i wneud y cartref yn gynhesach a bu’n sôn am gasglu dŵr glaw a dŵr o’r ffynnon i wneud te – gan fod blas drwg ar y dŵr o’r tap. Ond, yn hytrach na’r cyfnodau anodd, ei atgofion pennaf oedd am yr amseroedd da a’r llawenydd o fyw mewn cymuned glos.

Fel Marian ac Aneurin a Robin a Doreen, bu’n sôn am garnifalau a phawb yn dod at ei gilydd, y caredigrwydd a phentref llawn Modryb hon a hon ac Ewyrth hwn a hwn - er nad oedd y cymdogion yn perthyn drwy waed o gwbl. Fel y lleill, roedd ganddo oes o straeon i’w hadrodd am 1-4 Fron Haul.

Fel yr atebai Robin ei hun mewn ffordd mor huawdl i mi,

“Beth sy’n gwneud cartref? Nid y clustogau, y papur wal, na lliw’r paent yn y pen draw – ond straeon y bobl oedd yn byw yno, y straeon yn y meini.”

Abel Lloyd hefo Doreen Davies a’i brawd tu allan i Fron Haul ar ddiwrnod agoriadol y tai yn 1999

Ffilm Straeon yn y Meini - Crewyd y ffilm arbennig yma ar gyfer agoriad swyddogol tai Fron Haul, ac mae wedi bod ar ddangos yn y tai ers hynny. Dyma'r cyfle cyntaf i fwynhau'r ffilm yn ddigidol, 21 mlynedd yn ddiweddarach.

Mae ein curadur Cadi Iolen yn gyfrifol am ofal a chadwraeth miloedd o wrthrychau. Yma mae hi’n dweud mwy am ei hoff wrthrych yn y casgliad, ty 1861 Tanygrisiau.

Mae gerddi Tai’r Chwarelwyr yn Amgueddfa Lechi Cymru yn rhan boblogaidd o brofiad ymwelwyr â’r safle – ond nid edrych yn hardd yw unig bwrpas y planhigion, maen nhw yno hefyd i roi ychydig o hanes y chwarelwyr a’u teuluoedd.

Mae’r ardd yn cael ei thrin gan dîm gweithgar o Gyngor Gwynedd, sy’n ymweld o’u canolfan ym Melin Glanrafon, Glynllifon. Mae’r tîm yn rhan o adran Oedolion, Iechyd a Llesiant y Cyngor, ac mae’n cynnig hyfforddiant a phrofiadau i oedolion ag anghenion dysgu. Mae’r tîm yn gofalu am yr ardd drwy gydol y flwyddyn, i sicrhau ei bod mewn cyflwr da ar gyfer yr ymwelwyr.

Dyma Cadi Iolen, Curadur Amgueddfa Lechi Cymru yn egluro mwy am hanes y bythynod a'u gerddi:

“Symudwyd Tai’r Chwarelwyr o Danygrisiau i’r Amgueddfa Lechi 21 mlynedd yn ôl. Mae pob tŷ yn adlewyrchu cyfnod gwahanol yn hanes y diwydiant llechi – o 1861 yn Nhanygrisiau tua dechrau oes aur y chwareli, i dŷ yn ystod Streic Fawr y Penrhyn ym 1901, a Llanberis ym 1969, pan gaewyd Chwarel Dinorwig am y tro olaf.

Cawsom gyngor gan y prif arddwr yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru, wnaeth amlinellu beth ddylen ni ei blannu ymhob gardd i adlewyrchu amodau byw’r cyfnod. Wedi hynny, bu’r garddwyr wrthi’n brysur yn plannu.

Mae gan dŷ 1861 ardd berlysiau yn cynnwys ffenigl, mint ac eurinllys. Mae gardd 1901 yn fwy ymarferol, gyda gardd lysiau yn y tu blaen a’r cefn gan y byddai teuluoedd angen plannu eu bwyd eu hunain mewn adeg o dlodi. Erbyn 1969, mae’r gerddi’n fwy addurniadol gyda blodau fel begonias a phlanhigion lliwgar eraill, yn debyg i’n gerddi ni heddiw. Rydyn ni hefyd yn tyfu tatws a riwbob yng nghefn y tŷ addysg. Mae’r actorion preswyl yn defnyddio’r rhain, a chânt eu coginio yn y caffi o bryd i’w gilydd.”

'Dach chi'n dysgu Cymraeg? Dyma sgwrs fer yn cyflwyno hanes tai Fron Haul. Mae'r sgwrs yn addas i ddysgwyr lefel Uwch.