A few months ago, I was given the opportunity of a lifetime. I was invited to work at Amgueddfa Cymru as an artist in residence and asked to organise a project to celebrate 10 years of the volunteer programme. The project has consisted of a series of creative workshops with volunteers at sites across the country, which have fed into the creation of a celebratory artwork.

My name’s Robin Bonar-Law, I’m a self-taught artist and graphic design graduate of Falmouth University. From the time of my graduation up until my residency, I have been working in the catering industry so my artistic outlet has been primarily restricted to latte art. The creative industries are incredibly competitive and coming from a low-income family I have often felt stifled by a lack of social mobility. I take portrait commissions and enter competitions when I can but over the coming years, I would like to make the rewarding leap into self-employment by becoming a freelance mural artist.

Early this year I applied to an artist opportunity based at St Fagan’s. After a thoroughly exciting interview process, I was asked to join the team and given an open brief, ‘Create an artwork that is inspired by the volunteers and showcases the amazing contribution they have given to the museum. The process should also include a series of creative workshops with volunteers.’ With over 900 volunteers this year alone this was no small task, nonetheless, overflowing with unbounded enthusiasm and a sense of freedom (from the coffee shop) I got to work planning.

The project is split into two main components; the workshops and the final artwork. I love drawing and wanted to run a series of ‘mark-making’ workshops that help re-introduce the volunteers to the idea of drawing as something that’s fun and relaxing. By normalising and simplifying drawing through a series of games and activities, I hoped to make it less daunting and something relaxing that they may enjoy doing brief moments of spare time.

As well as allowing me to teach the volunteers new drawing techniques the workshops served as a time for the volunteers to teach me about their roles and experiences at the museum. From the beginning of the project, I have wanted to create an authentic artwork that represents the true collaborative spirit of the volunteer workforce and the best way to do that is to meet them and get their personal input. Visiting the sites and talking to members of staff was another valuable resource.

I have met such a large number of enthusiastic and happy volunteers, they are all equally passionate and have truly enriched my experience. The workshops have been far more rewarding than I could ever have expected, I hope the volunteers enjoyed them as much as I did.

My favourite part of any project like this is the final, hands-on crafting of a design, but there’s no point rushing into it without a strong design process as a foundation. Alongside the workshops, I started amassing a large pool of research to help shape the direction of the artwork. I gathered inspiration from celebratory imagery such as friendly society banners, religious artworks, Flags, political/social murals etc. I also furthered my knowledge of Welsh craft and traditions by meeting with curators, visiting volunteers outside of workshops and making use of the information on display to the public. I wanted to create a final piece with mulitple layers of complexity; representing the wildly diverse range of roles, having that celebratory feel and being reminiscent of the traditional craft that imbues each site.

I am in the final stages of the design process and putting the finishing touches to my artwork. Once complete, the modular, hanging banner inspired artwork will be transformed into a majestic, megalithic and meaningful mural adorning the walls of Tŷ Gwyrdd (the new volunteer hub) and made into a digital print for each of the 7 museums around Wales. It will also be made into tote bags and given to each of the volunteers. From the very beginning, I have wanted to create a purposeful artwork that rejuvenates and enriches the volunteer spaces, fostering an environment that helps individuals find a sense of well-being, pride and identity. I can’t wait to show you all the finished product.

I am incredibly grateful for the museum and all the staff that have given me this once-in-a-lifetime opportunity.

Robin's placement was funded by the Hands on Heritage youth project at Amgueddfa Cymru, which is supported through the National Lottery Heritage Funds ‘Kick the Dust’

Am wythnos fer, bu disgyblion Cyfnod Allweddol Dau yn mwynhau Cerdded Gyda'r Rhufeiniaid yn Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru.

Dan lygad barcud eu harweinydd Rhufeining newydd, dyma nhw'n dysgu martsio yng nghanol yr amffitheatr. Ar ôl perffeithio eu cerdded, cafodd rhai o'r disgyblion roi cynnig ar fod yn gladiator a diddanu gweddill y dosbarth.

Moment fwyaf poblogaidd y sesiwn bob blwyddyn yw pan fydd y plant yn dysgu sut i ymosod fel uned, gyda'i hathrawon fel y gelyn!

Mae lleoliad awyr agored yr Amffitheatr a'r Barics a'u hanes hynafol, yn parhau i ddal dychymyg plant yn llawer gwell na sesiwn arferol yn y dosbarth. Mae'n gyfle gwych i'r disgyblion weld a phrofi'r hanes gyda'u llygaid eu hunain.

Mewn astudiaeth ddiweddar gan HAPPEN Wales canfuwyd bod sesiynau dysgu awyr agored fel y rhain yn cynnig ystod o fuddiannau i'r plentyn a'r athro ac yn gwella iechyd, llesiant, addysg ac ymgysylltiad yn yr ysgol. Felly, os oes ysgolion wedi siomi o golli allan ar wythnos Cerdded gyda'r Rhufeiniaid mae sesiwn arall ar y gorwel.

Gall ysgolion archebu sesiwn Hyfforddiant Milwr o ddydd Llun 1 Gorffennaf tan ddiwedd y tymor. Bydd y disgyblion yn dod i ddeall beth oedd yn gwneud milwr Rhufeinig da, cael cyfle i brofi eu hunain fel milwyr, a chystadlu mewn timau ar y sgwâr martsio!

Cysylltwch ag addysg.rhufeinig@amgueddfacymru.ac.uk am ragor o wybodaeth.

Er bod Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru ar gau ar gyfer gwaith cynnal a chadw hanfodol, mae'r rhaglen addysg yn parhau.

Gan ganolbwyntio ar addysg Cyfnod Allweddol Dau, mae'n cynnig diwrnod llawn o weithgareddau i bob ysgol – o grwydro adfeilion hynafol yr Amffitheatr y Baddondai a'r Barics, i wisgo lifrau yn ein hail-gread o Ystafell y Barics a dysgu Lladin gydag e-lyfr.

Bydd Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru yn ailagor i'r cyhoedd yn hydref 2019.

Hi this is the Museum Cardiff youth forum. On Tuesday the 11/06/2019 we are taking over the museum’s twitter account to remember a 100 years since the Cardiff Race Riots.

By bringing attention to the 1919 Cardiff Race Riots, we want to look at different aspects of society 100 years ago and compare it with today. The Race Riots help us to understand the history and development of segregation, the effects of war and disorders such as Post-Traumatic Stress Disorder (PTSD), and media bias. The consequences of the riots, including the casualties and deaths caused by the targeted violence affected the residents of Cardiff for two generations and scarred the families of those directly impacted.

Why is this important to remember negative history? Although it is a tough subject to talk about, reflecting on the Race Riots helps to bring light the effect of war, colonialism and prejudice on both society and the lives on individuals, and lets us reflect on what has changed, and what hasn’t.

Have the last 100 years since the riots seen racism be completely wiped out from society? Well, unfortunately not. Racism is still a very real problem that occurs daily and effects many different people from many different backgrounds. However, it is important to note that by looking at census data around the ethnic diversity of Cardiff, society is becoming more and more racially mixed and accepting of other cultures. As a nation, we are hopefully learning to redefine what it means to be Welsh.

What was the role of the press in 1919? During the days that the race riots took place within Cardiff, the aggression was fuelled by racist and biased newspapers headlines which targeted those of ethnic minorities as the culprits of violence and destruction, rather than the victims of racist, targeted attacks that they in fact were. As well as this, it has been documented that the Police dealing with the riots were also acting unfairly towards ethnic minorities. This unfair treatment is highlighted by the records of arrests during the riots; predominantly black men were taken into custody. Some were held for their own protection, but sentencing of suspects after the riots showed even more bias and harsher sentencing for people from a minority ethnic background.

Although society still has a long way to go in terms of ending racism, prejudice and media bias, remembering events such as the 1919 Cardiff Race Riots helps to bring recognition to the ongoing importance of campaigns which aim to end racism and hate crimes, such as Black Lives Matter. Society is not free from racial bias and institutional racism, but we hope that things truly are changing for the better.

The 1919 Cardiff Race Riots also highlights the horror of war and the state of society following the end of the First World War. Many returning soldiers had not only suffered physically from the disastrous effects of the war, but also mentally. Many suffered from shellshock and struggled to reintegrate into society, they were jealous of ‘foreign’ men who they felt had taken over their jobs, homes and women, which contributed towards the rioting in 1919. This is not to say that the actions of these soldiers and others is excused by shellshock but is to highlight the effects of war and importance of mental health services. When we compare it with what we have today, we can see that there have been many developments and we now have a more stable and supporting system of mental health, which recognises PTSD as an actual disorder and offers appropriate treatment for those who have fought in wars.

For Cardiff the result of the 1919 racial tensions was the creation of a deep scar on the city’s history with the mass rioting which began on the 11th of June 1919 and lasted for 3 subsequent days. However, it is hard, even today, to physically trace impact of these events which involved crowds of up to 2,000 people since no permanent markers point out any of the sites to have witnessed rioting during the summer of 1919. There is little official documentation around the riots. We think it is important to remember the Cardiff Race Riots of the 11th – 14th of June 1919 not just in the memories of the affected community but also in school lessons, through public monuments and by heritage institutions. We hope to contribute a small part with our youth forum Twitter Takeover on 11/06/19, a hundred years after the riots. To see our tweets follow @AmgueddfaCymru on Twitter or look for the hashtag #1919CardiffRaceRiots .

 Youth work at Amgueddfa Cymru is supported through the National Lottery Heritage Funds ‘Kick the Dust’ funding. Our youth forum are young people aged 14-25 who care about social justice, heritage and dinosaurs. If you want to join the youth forum get in touch at youth.forum@museumwales.ac.uk

Hands on Heritage - putting heritage into the hands of young people.

“Codi i’r Wyneb - Brought to the Surface” is a project on freshwater snails led by the Museum’s Department of Natural Sciences, supported by the National Lottery through the Heritage Lottery Fund. Since our last blog in January, our project has grown from its wellspring in the collections to spill over into the outside world.

This, being midsummer, is pond-dipping season. Fieldcraft is so important to being a good naturalist, and also a good curator. No matter how good the collections, ID guides or apps, there is no substitute for finding things in their natural environment first-hand. So far we have identified and recorded snails from over 50 water bodies in South Wales alone, often with the help of local people and volunteers. As well as being good education for us, this has helped provide data and specimens from less well-studied areas, such as the lakes at Blaengarw, and the Neath Canal at Tonna, and the River Ely. We’ve also followed up a number of historical records to see whether species are still present. In a neat symbiosis, Alice Jones from Cardiff University has also been helping us out as part of her search for snail parasites and their microscopic predators. Lest anyone fear this is a Cymrocentric project, we’ve also been collecting in South-west England, and are heading East soon!

Back at National Museum Cardiff and with the help of the Exhibitions team, we installed our display in the Insight Gallery in time for the Easter school holidays. (In fact, all the displays in Insight have recently been refreshed, so it’s well worth visiting if you haven’t for a while). It features a variety of showcasing the diversity and importance of freshwater snails. To help bring the small shells of the Welsh species to life, we made magnified models of the living animals, approximately 1000 times actual size. These are shown alongside some grapefruit-sized tropical Apple Snails (the world’s largest freshwater snails), and their eye-catching bright pink eggs. The display also includes a mini-diorama of a British river, and a slideshow of images of the project’s progress. One thing which proved surprisingly hard to obtain (in Cardiff!) was an authentic-looking miniature of a sheep, so we made our own. The sheep is there to illustrate the life-cycle of the liver fluke - a big problem for British agriculture, yet one that hinges on tiny freshwater snails.

Since our last update we’ve taken part in public events including “Museums After Dark” and “Fossils from the Swamp”, and even appeared on the Radio Wales Science Café programme. The big one for us was our first Snail Day training course in late April, where we put our draft identification keys to the test. Held at Gwent Wildlife Trust’s Magor Marsh reserve, we are very grateful to the 8 members of the public prepared to be our guinea pigs, while learning as much about the 40 species as we could fit into a day. Our second Snail Day, at the “Aqualab” of the National Botanical Gardens in Carmarthenshire, was also a fully-booked success with thanks to the infectiously enthusiastic Paul Smith and our stalwart volunteer Mike Tynen, who helped amaze some visiting cub scouts by juggling a leech. The fish-free lakes at the Gardens have a huge biomass of snails!

Keen to join in? Our third Snail Day is on the 29^th June, at the RSPB’s Ynys Hir reserve near Machynlleth, once used as the base for the BBC’s Springwatch. If you’d like to take part, please email harry.powell@museumwales.ac.uk. On Twitter, follow @CardiffCurator for the latest updates.

Gwen John

 ‘Hoffwn fynd i fyw yn rhywle lle na fydda i'n cwrdd â neb rwy'n ei nabod tan fy mod mor gryf fel na all pobl na phethau effeithio arna i y tu hwnt i reswm.'

 Ganwyd Gwen ar 22 Mehefin 1876 yn Hwlffordd, yn ferch i Edward ac Augusta John. Roedd ganddi frawd hŷn, chwaer iau, a brawd iau, sef yr artist Augustus John. Pan fu farw eu mam yn ifanc, symudodd y teulu i Ddinbych-y-Pysgod, lle rhoddwyd addysg Gwen yn nwylo'r athrawes gartref. Nid ymddengys i'w blynyddoedd cynnar wneud llawer o argraff arni; dywedodd yn ddiweddarach na ddigwyddodd dim o bwys iddi cyn ei bod yn 27 oed.

 Mae Gwen yn adnabyddus am ei pherthynas â'r cerflunydd Auguste Rodin, ond cafodd berthnasau rhywiol gyda dynion a menywod yn ystod ei bywyd. Pan fu'n mynychu Ysgol Celf Gain Slade yn Llundain yn y 1890au, datblygodd deimladau angerddol tuag at fenyw anhysbys, a drodd ei chefn ar gariad Gwen yn y pen draw pan ddechreuodd berthynas gyda dyn arall. Bygythiodd Gwen y byddai'n lladd ei hun pe na bai'n dod â'r berthynas arall i ben. Dychwelodd y dyn at ei wraig yn y pen draw, ond roedd y cariad rhwng Gwen a gwrthrych ei serch wedi troi'n gasineb.

 Ym 1898, teithiodd Gwen gyda grŵp o ffrindiau i ganolbwynt diwylliant artistig y Byd Gorllewinol ar y pryd: Paris. Cafodd y cyfnod lawer o ddylanwad ar ei chelf, ac ar ddiwedd y cyfnod hwn y paentiodd ei hunanbortread cyntaf.

 Drwy gydol ei hoes, bu'n herio ac yn gwthio confensiynau. Ym 1902, penderfynodd hi a'i ffrind, Dorelia McNeil, gerdded i Rufain i astudio yno. Buont yn cysgu ar y strydoedd, ac yn canu a phaentio am eu bwyd. Os yw hyn yn swnio'n fentrus heddiw, roedd yn hollol anhygoel ar adeg pan fyddai menywod fel arfer yn cael eu tywys i bobman gan berthnasau hŷn. Roedd Gwen yn adnabyddus am ganolbwyntio'n ddwys ar ei gwaith hefyd. Roedd hi'n casáu ymyrraeth, ac yn aml roedd yn well ganddi weithio ar ei phen ei hun yn ei hystafell, lle byddai'n canolbwyntio cymaint y byddai'n anghofio bwyta a gorffwys. Roedd hyn oll yn cyfrannu at enw Gwen fel merch unig, a meudwy. Mae'r llythyrau ganddi sydd wedi goroesi hyd heddiw yn datgelu ei bod yn mwynhau cwmni, ond mae'n anodd osgoi'r argraff y byddai Gwen, pe bai'n fyw heddiw, wedi cael diagnosis o syndrom Asperger neu rywbeth tebyg.

 Cyfarfu Gwen â Rodin pan oedd ym Mharis unwaith eto ym 1904, a dechreuodd y ddau berthynas a barodd tua 14 mlynedd. Yn ystod yr amser hwn, ysgrifennodd Gwen tua 2000 o lythyrau at Rodin, a byddai'n trefnu ei dyddiau o gwmpas ei ymweliadau, ac weithiau'n sefyll y tu allan i'w dŷ yn edrych amdano. Byddai Rodin yn archwilio rhywioldeb benywaidd yn aml yn ei waith, gan fraslunio Gwen gydag un o'i gynorthwywyr mewn safleoedd erotig. Er bod diddordeb gan Gwen, dywedodd wrth Rodin yn ddiweddarach fod hyn yn ddibwys o gymharu â bod gydag ef.

 Yn ddiweddarach, trodd Gwen at Gatholigiaeth. Cwympodd mewn cariad am y tro olaf gyda menyw hŷn o'r enw Véra Oumançoff. Roedd sylwadau obsesiynol Gwen yn mynd dan ei chroen yn gynyddol, ac roedd hi wedi'i dychryn o weld ei bod yn arlunio yn ystod yr Offeren. Yn ystod ei blynyddoedd olaf, daeth hi'n fwyfwy unig, ac ym 1939 gadawodd Baris gyda'i hewyllys a'i chyfarwyddiadau claddu. Claddwyd hi mewn bedd heb garreg pan fu farw, ac aeth trigain mlynedd heibio cyn i fan gorffwys un o artistiaid benywaidd gorau Cymru gael ei ganfod, diolch i raglen deledu ddogfen ITV yn 2015.

 'Mae'n anodd i beintwyr fynegi eu hunain â geiriau, yn dydy?'

Sarah Jane Rees//Cranogwen

'...Ymhongarwch ym mhawb, meibion a merched yn ogystal â'i gilydd, ydyw ceisio bod yr hyn nad ydynt; a cholled ydyw i un beidio bod yr hyn ydyw.'

 Ganwyd Sarah ar 9 Ionawr 1839 yn Llangrannog, Sir Aberteifi, y pentref a ysbrydolodd ei henw barddol yn ddiweddarach. Yn ei hysgrifau hunangofiannol diweddarach, honnai y bu gobeithio mawr am enedigaeth merch ar ôl dau fab, ac enwyd hi ar ôl ei nain ar ochr ei thad a oedd yn byw gyda nhw. Yn 15 mlwydd oed, dechreuodd Sarah fynd allan ar y môr gyda'i thad. Nid oedd hyn ynddo'i hun yn anarferol ar y pryd, ond aeth Sarah ymlaen i ysgolion yng Nghei Newydd, Aberteifi, ac yna Llundain, lle cafodd Dystysgrif Meistr mewn Morwriaeth, a ganiatâi iddi fod yn gapten ar long yn unrhyw le yn y byd pe bai'n dymuno.

 Yn Eisteddfod 1865 daeth sylw mawr i Sarah pan enillodd wobr fawr am 'gân' gyda'i cherdd 'Y Fodrwy Briodasol'. Mae'r gerdd yn trafod pedair gwraig o'r dosbarth gweithiol yn myfyrio am eu priodasau, ac fe ddaeth i'r brig yn erbyn llenorion gwrywaidd adnabyddus, a oedd yn gwaradwyddo yn ôl y papur newydd lleol. Megis dechrau oedd ei llwyddiant Eisteddfodol, ac aeth ymlaen i ennill gwobr yng Nghaer y flwyddyn ganlynol, cyn ennill y Gadair (y fenyw gyntaf i wneud hynny) yn Eisteddfod leol Aberaeron ym 1873. Tua'r amser yma y bu i Sarah ddioddef trasiedi bersonol sylweddol. Merch i hetiwr oedd Fanny Rees, ac roedd hi, fel Sarah, wedi cyhoeddi gweithiau llenyddol ac wedi symud i Lundain ar gyfer ei haddysg. Dyna lle cafodd hi'r diciâu, a dychwelodd i Gymru ym 1874. I gartref Sarah yr aeth Fanny, ac nid i gartref ei theulu, ac yn ei breichiau hi y bu farw, rhywbeth sy'n awgrymu 'hoffter cryfach na chyfeillgarwch rhyngddynt’ yn ôl bywgraffydd Sarah. Roedd yn amlwg bod Sarah wedi caru'r fenyw hon yn fawr; ac aeth deuddeg mlynedd heibio cyn iddi allu mynd â blodau at fedd Fanny.

 Trwy lwyddiant ei hysgrifennu, roedd modd i Sarah adael ei swydd fel athrawes. Cyhoeddodd lyfr o gerddi wedi'i gyflwyno i'w mam o dan ei henw barddol, Cranogwen, a daeth yn olygydd ar y Frythones, sef cylchgrawn i fenywod. Byddai'n defnyddio'r sefyllfa yma i roi cyngor i'w darllenwyr am briodas a rôl menywod yn aml, a bu'n hyrwyddo llenyddiaeth ac addysg menywod yn ddiflino. Pan ofynnodd dwy fenyw o Ddolgellau am ei chyngor ynghylch pa mor briodol yw pregethwyr benywaidd, atebodd Sarah yn ei ffordd gadarn arferol: '...dylai pawb bregethu yr Efengyl y sydd yn teimlo awydd i wneud, ac yn medru gwneud, ac yn cael pobl i wrando.' Ni chafodd ei bywyd erioed ei ddiffinio gan rolau rhywedd traddodiadol, ac felly roedd yr ymateb hwn i'w ddisgwyl. Ar yr adeg hon, ac yn wir drwy ran fwyaf ei bywyd, roedd mewn perthynas hapus â Jane Thomas, a chyflwynodd Sarah ei cherdd enwocaf iddi, sef 'Fy Ffrynd': ‘Carafdi, Fy Ngwener gu, fy Ogwen.’ Ar y pryd, Ogwen oedd y testun benywaidd mewn baled serch boblogaidd. Mae'n amlwg fod Sarah yn gosod ei hun yn rôl y carwr gwrywaidd, ac nid yw'n gadael unrhyw amheuaeth ynghylch natur eu perthynas.

 Er gwaetha'i rhywioldeb, roedd Sarah yn Gristion ymroddedig, ac yn ystyried bod cariad rhwng pobl yn 'pelydru o'r gwres yn y fynwes Ddwyfol'. Roedd hi'n pregethu'n aml, er y câi ei darostwng i ddefnyddio sedd y diacon yn aml o achos ei rhywedd. Pan oedd hi'n 60 oed, sefydlodd Undeb Dirwestol Merched y De, ac roedd 140 cangen gan yr Undeb ar draws Cymru erbyn ei marwolaeth. Bu farw ym 1916, yn 81 oed. Sefydlodd yr Undeb loches ar gyfer menywod a merched di-gartref er cof amdani ym 1922, i gydnabod ei hymdrechion di-ddiwedd i wella bywydau menywod Cymru.

 ‘Nid yw gwahaniaeth rhyw yn ddim yn y byd.'

Jan Morris

 'Ro'n i'n dair neu'n bedair mlwydd oed efallai pan sylweddolais fy mod i wedi fy ngeni yn y corff anghywir, ac mai merch ddylwn i fod... dyna yw eiliad gynharaf fy mywyd.'

 Ganwyd Jan yn James Humphrey Morris, i dad o Gymru a mam o Clevedon, Somerset ar 2 Hydref 1926. Roedd hi'n ymwybodol ei bod hi'n drawsryweddol o oedran cynnar, ac mae'n cofio bod yn blentyn yn Ysgol Gôr Catherine yn Rhydychen yn gweddïo ar Dduw i'w gwneud hi'n ferch. Ar ôl graddio o Brifysgol Rhydychen, cafodd yrfa fer fel milwr yn ystod misoedd olaf yr Ail Ryfel Byd. Daeth yn ohebydd adnabyddus, ac un o'i llwyddiannau cyntaf oedd torri'r newyddion fod Hillary a Norgay wedi llwyddo i gerdded i fyny Everest ar ddiwrnod coroni'r Frenhines. Wrth ohebu am Argyfwng Suez, hi roddodd y dystiolaeth ddiymwad gyntaf y bu cydweithio rhwng Ffrainc ac Israel i feddiannu tir yr Aifft.

 Ond ni wnaeth y teimlad ei bod wedi'i geni yn y corff anghywir ei gadael. Er ei bod yn dal i fyw fel James pan briododd hi; roedd ei gwraig Elizabeth yn gwybod o'r dechrau ei bod yn drawsryweddol, ac mae hi wedi bod yn gefnogaeth iddi ar hyd ei hoes. Cawsant bump o blant; bu farw un ohonynt yn faban. Gyda'i gwraig wrth ei hochr, dechreuodd Jan gymryd camau tuag at ailbennu rhywedd, er i lawer geisio ei hargyhoeddi mae angen ei iacháu oedd hi, neu mai hoyw oedd hi mewn gwirionedd. Ar ôl cael ei hatgyfeirio i Charing Cross, dywedwyd wrthi y byddai'n rhaid iddi hi ac Elizabeth gael ysgariad. Gwrthododd Jan. Yn y pen draw, aeth 'James' i Foroco ym 1972 i gael llawdriniaeth, a daeth yn Jan Morris yn swyddogol. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, cyhoeddodd ei llyfr cofiadwy Conundrum, un o'r hunangofiannau cyntaf i drafod materion trawsryweddol ac ailbennu rhywedd.

 Er ei bod yn cydnabod bod ei rhywedd fel pwnc yn gysgod dros ei gwaith ar y dechrau, mae hi wedi mynd ymlaen i ysgrifennu tua 46 o lyfrau, gan gynnwys trioleg Pax Britannica. Nid yw'n ystyried bod y llawdriniaeth wedi newid ei hysgrifennu, mewn gwirionedd, 'newidiodd fi lawer yn llai nag o'n i'n arfer meddwl.' Yn y gorffennol, mae ffeminyddion wedi ei beirniadu am symleiddio nodweddion sy'n gysylltiedig â rhywedd, rhywbeth mae hi'n ei gydnabod. Mae'n dweud bod ei safbwyntiau wedi aeddfedu erbyn hyn. Yn 2008, dechreuodd hi ac Elizabeth bartneriaeth sifil ym Mhwllheli, yn agos at eu cartref.

 Mae Morris wedi mabwysiadu Cymru'n llwyr erbyn hyn, neu efallai mai Cymru sydd wedi'i mabwysiadu hi. Ar ôl iddi symud i Gymru, cafodd ei derbyn i Orsedd y Beirdd ym 1993, rhywbeth y mae'n ei ystyried fel moment gyda'r balchaf yn ei bywyd. Mae'n ystyried ei hun yn genedlaetholwraig Gymreig, er iddi dderbyn CBE ym 1999 er parch. Mae ei darlun o Gymru'n ymddangos fel petai'n ymylu ar ramantiaeth ar adegau, yn rhywbeth rhyfeddol. Cyn ei llawdriniaeth ailbennu, treuliodd ei haf yn y gogledd, a byddai'n aml yn ymweld â llyn arunig: 'Yno byddwn i'n tynnu fy nillad, ac yn sefyll am ennyd fel ffigur mytholegol...Yn cwympo i goflaid y pwll, [a] weithiau byddwn i'n meddwl y byddai'r chwedl yn dod i ben yn y fan honno, fel y byddai yn chwedlau gorau Cymru.'

 Prin y mae Jan yn siarad am fod yn drawsryweddol erbyn hyn, ac nid yw'n cymryd rhan mewn ymgyrchoedd LHDT, gan y byddai'n well ganddi gael ei hystyried fel llenor yn bennaf. Y llynedd, yn 91 oed, cyhoeddodd lyfr arall, Battleship Yamato. Mae hi wedi ysgrifennu llyfr o alegorïau hefyd, i'w gyhoeddi ar ôl ei marwolaeth.

 "Gan edrych yn ôl ar fy mywyd, wrth gwrs roedd gen i'r teimlad yma fy mod i yn y rhyw anghywir, a bod yn rhaid i fi ddod allan ohono. Ond wnes i ddim ystyried ar y pryd mai ymgorffori'r ddau yw'r prif nod o bosib. A'r nod nesaf yw rhyddid rhag yr un o'r ddau."

Angus McBean

 "Brenhinoedd a breninesau, tywysogesau'n cysgu neu mewn tyrrau ifori, neu mewn cestyll hudol â satin, ffwr a llieiniau aur...a diweddglo hapus bob tro."

 Ganwyd Angus ar 8 Mehefin 1904 yn Nhrecelyn, Sir Fynwy, ardal sy'n ymddangos yn bell o sin theatrig Llundain yn y tridegau a'r pedwardegau, lle daeth Angus yn un o ffotograffwyr mwyaf dylanwadol yr 20fed Ganrif. Roedd ei dad, Clement, yn dirfesurydd siartredig. Cafodd ei addysg yn Ysgol Ramadeg Mynwy a Choleg Technegol Casnewydd, a bu'n gweithio fel clerc banc ar ddiwedd ei laslenctyndod. Fodd bynnag, mae'n bosib bod modd dyfalu yn ystod ei blentyndod beth oedd am fod, drwy ei ddiddordeb yng ngholur actores fu'n ymweld, a'r ffaith iddo brynu Kodak cynnar. Ar ôl i'w fodryb ei gyflwyno i fyd y ddrama amatur, dechreuodd ddylunio posteri, gwisgoedd a mygydau.

 Bu farw ei dad yn 47 oed, ar ôl cael y diciâu pan fu'n ymladd yn y ffosydd, ac fe symudodd y teulu i Lundain. Bu Angus yn briod â Helena Wood am gyfnod byr yn ystod y cyfnod hwn (1923-24), ond o ystyried bod Angus yn hoyw, nid oedd yn syndod iddynt wahanu heb blant flwyddyn yn ddiweddarach.

 Dechreuodd weithio yn siop adrannol Liberty yn Llundain, lle datblygodd steil ecsentrig ei ddillad y daeth yn adnabyddus amdano. Ar ôl gadael Liberty, denodd sylw'r ffotograffydd cymdeithasol Hugh Cecil, a'i cyflogodd fel cynorthwyydd ac a'i dysgodd am gelfyddyd portreadau ffotograffig. Ei swydd gyntaf fel ffotograffydd theatr oedd The Happy Hypocrite yn Theatr Ei Mawrhydi ym 1937, a oedd yn serennu Ivor Novello. Nid oedd y ffotograffau dramatig a dwys roedd yn eu cynhyrchu yn debyg i ddim byd a welwyd o'r blaen.

 Angus oedd yn tynnu lluniau yn ystod y tridegau hwyr yn yr Old Vic, cyfnod sy'n cael ei glodfori heddiw, lle gwelwyd perfformiadau cyntaf Laurence Olivier yn Macbeth, Hamlet a Henry V. Roedd ei bynciau eraill yn cynnwys Vivien Leigh, a oedd yn awen iddo. Llun Angus a anfonwyd at David Selznick, wrth baratoi i gastio Scarlett O'Hara yn Gone with the Wind. Ni thynnodd lun o'r Frenhines erioed, a dywedodd y byddai wedi bod yn 'crynu ag ofn'. Ni throdd chwaith at ffotograffau cymdeithasol fel Cecil ei fentor, gan gyfeirio at hynny fel 'Gêm Bond Street na chwaraeais i mohoni erioed.' Daeth yn boblogaidd hefyd am ei allu i addasu'r lluniau roedd yn eu tynnu.

Ym 1942 dedfrydwyd ef i bedair mlynedd yn y carchar am weithredodd hoyw. Gellid disgwyl y byddai hyn wedi dinistrio ei fywyd; adroddwyd iddo lewygu yn y doc wrth i'w ddedfryd gael ei chyhoeddi. Fodd bynnag, roedd gwaith comisiwn yn dal i aros amdano, ac fe barhaodd Angus yr un fath ar ôl ei ryddhau. Cafodd ei ffrind, yr actor enwog John Gielgud, brofiad tebyg, pan gafodd ei arestio ym 1953 am chwilio am ryw mewn tŷ bach cyhoeddus. Roedd yn ofni y byddai'r gwarth yn dod â'i yrfa i ben, ond safodd y gynulleidfa i'w gymeradwyo yn ei berfformiad nesaf. Mae hyn yn debygol o adlewyrchu gymaint yn fwy rhyddfrydol roedd y byd celfyddydol, o gymharu â rhannau eraill o gymdeithas, yn debyg i heddiw. Ar ôl ei ryddhau, ymddangosodd Angus fel tyst yn achos ei ffrind a'i gariad Quentin Crisp, a oedd wedi'i ddedfrydu am lithio.

 Bu Angus farw ym 1990. Caiff ei ffotograffau eu cadw nawr gan Gasgliad Theatr Harvard, Amgueddfa Fictoria ac Albert, y Llyfrgell Brydeinig, yr Oriel Bortreadau Genedlaethol a Llyfrgell Shakespeare, ymhlith eraill.

 ‘Rhowch y camera yn nwylo artist ac fe ddaw llun gwahanol iawn i'r golwg.’