: Casgliadau ac Ymchwil

In the first part of this blog I looked at the physicality and subject-matter of a small number of fans housed at St Fagans National Museum of History. In this second and final part of the blog, I would like to discuss some of the aesthetic objects 18th century fan shops, warehouses and stalls business displayed and sold. To conclude, I will briefly discuss the fan maker Martha Gamble (active before 1710 to after 1740).

Many fan shops sold prints and, equally, a great number of print shops sold fans. During the 1700s the status of prints increased as the market for prints which could be framed for display grew. The fan makers Sarah Ashton (active before 1750 to 1807) and George Wilson (active before 1770 to after 1801) sold a range of printed artwork, including stipple-engraved illustrated children’s maxims in Wilson’s case. Additionally, fan makers borrowed from the visual language of genre prints. The popular stock characters from the pictorial and literary trope of ‘Old Darby’ and ‘Old Joan’, visually relating to rural representations circulated in print by publishers like Bowles and Carver, were one common source of pictorial inspiration.

There is an extraordinary female fan maker whose work is represented at St Fagans. One of her fans is to be found in this collection, an Allegorical Fan (Untitled) painted with an image of (almost certainly) Queen Anne (1665-1714) and an inscription of ‘11 October 1743’ and the maker’s name ‘M. Gamble’. Although (Martha) Gamble created this fan a decade or so after Queen Anne’s death, images of the Queen were still widespread in the 1720s and 1730s. Gamble was a highly regarded female fan maker, who owned The Golden Fan in St Martin’s Court, St Martin’s Lane. Its reputation built upon Gamble’s renown for her use of the fan as a vehicle on which to present popular stories transposed from narrative print and painting series. Gamble sold copies of William Hogarth’s (1697-1764) A Harlot’s Progress, completed between 1732 and 1733, advertised in the Evening Post as ‘engraved from the Original prints of Mr. Hogarth; in which the characters are justly preserved and beautifully published’. A Harlot’s Progress was made by Giles King, who specialised in reproducing printed images made by the Dutchman Arnout van Aken, in alliance with Gamble. Examining these fans makes evident their intrinsic link to print work produced in the same period and helps us to understand and appreciate these fascinating objects better.

Rydym yn dal i nodi blwyddyn ryngwladol tabl cyfnodol yr elfennau cemegol a dewis Mai yw plwm. Mae pawb yn gwybod bod plwm yn drwm (neu’n ddwys, a bod yn fanwl gywir) ond wyddech chi pa mor bwysig oedd plwm i Ymerodraeth Rhufain?

Dwys, defnyddiol a dansherus – plwm yn oes y Rhufeiniaid

Yn oes y Rhufeiniaid, roedd plwm yn cael ei ddefnyddio'n helaeth ledled yr Ymerodraeth. Daw’r symbol cemegol Pb o’r gair Lladin plumbum, a dyma hefyd yw gwreiddyn plwm yn Gymraeg.

Mae’r gwaith o echdynnu mwyn plwm yn eithaf syml ac roedd cyflenwad digonol ohono mewn ymerodraeth oedd yn ehangu’n barhaus. Yn ogystal â bod yn hawdd ei ganfod a’i echdynnu, mae plwm yn feddal ac yn hydrin, gyda phwynt toddi eithaf isel o 327.5°c (digon isel i doddi mewn tân gwersyll), ac mae’n llawer mwy dwys a thrymach na metelau cyffredin eraill. Gellir ei gastio hefyd. Roedd felly’n cael ei gynhyrchu’n helaeth a’i ddefnyddio at gant a mil o ddibenion, diwydiannol a domestig.

Roedd y Rhufeiniaid yn enwog am eu systemau plymio, ac wrth i bibellau plwm gymryd lle carreg a phren datblygodd systemau mwy soffistigedig. Yn 2011 wrth i dîm o Brifysgol Caerdydd gloddio ar y Canaba Deheuol yng Nghaerllion, canfuwyd enghraifft o bibell ddŵr blwm yn agos at yr amffitheatr. Mae’n 0.12m o ddiamedr ac yn bolio yn y canol lle'r unwyd dau ddarn ag uniad wedi'i sodro. Gwelir olion coler crwn a hoelion haearn trwyddo yn un pen (i'r chwith yn y llun) a chredir mai dyma lle y byddai’n cysylltu â phibell neu danc pren. Gwelir pibell gulach yn arwain o’r brif bibell fyddai’n cael ei defnyddio mae’n debyg i gyflenwi dŵr i ffynnon neu bistyll addurnol yn adeilad mawr y cwrt gerllaw.

Gan fod plwm yn hawdd ei drin a’n toddi ar dymheredd eithaf isel, roedd yn ddefnyddiol iawn ar gyfer gwaith sodro ac atgyweirio, mewn ffitiadau pensaernïol ac i leinio blychau. Câi ei ddefnyddio fel math o Rawlplug hyd yn oed. Gan ei fod mor ddwys roedd yn ddelfrydol fel pwysyn, a chan ei fod mor gyffredin roedd yn ddigon rhad i’w ddefnyddio at bob math o ddibenion bob-dydd; o gynwysyddion, i lampau, labeli bagiau a phob math o stampiau. Câi ei ddefnyddio mewn paent, meddyginiaeth a cholur a hyd yn oed i felysu a lliwio gwin. Efallai’n bwysicaf oll, mae’r rhan fwyaf o fwynau plwm yn cynnwys ychydig bach o arian ac weithiau roedd yr arian yn werth mwy na’r plwm. Mewn economi mor ddibynnol ar arian, roedd y sgîl-gynnyrch gwerthfawr hwn yn bwysig iawn.

Mae’r stamp bara plwm a ganfuwyd yng Nghae Prysg, Caerllion (llun ar y dde) yn enghraifft ardderchog o ddefnydd bob-dydd plwm. Câi bara ei bobi mewn popty canolog yn y Gaer gyda phob Cwmni’n defnyddio’r stampiau i hawlio eu dogn am y diwrnod. Stamp ‘Cannwr Cwintin’ sydd yn y llun isod.

Mae lampau fel y lamp blwm syml hon o Gelligaer ger Caerffili (ar y dde) yn ganfyddiadau cyffredin ar safleoedd Rhufeinig . Roedd yn rhad ac ymarferol. Byddai’r brif ran yn cael ei llenwi â gwêr (braster anifeiliaid) a byddai’r wic yn codi i’r rhan uwch.

Y llechen felltith drawiadol (ar y dde) o Gaerllion yw’r unig un a ganfuwyd yng Nghymru hyd yn hyn. Mae’n dangos yn glir pa mor hydrin a meddal yw’r metel ac yn arwydd o’i statws diwylliannol fel metel ‘diwerth’. Wedi’i chrafu ar wyneb y plwm mae melltith yn erfyn am gymorth y dduwies Nemesis i ddial ar leidr clogyn ac esgidiau.

Mae gwaith ymchwil yn dangos bod llythrennau holl arysgrifau Caerllion wedi’u paentio â lliw o’r enw litharg (PbO) neu blwm coch. Mae olion y lliw coch i’w gweld o hyd ar arysgrif carreg a ganfuwyd yn Amffitheatr Caerllion (ar y dde).

Gan fod plwm mor drwm, roedd y Rhufeiniaid yn ei ddefnyddio fel pwysyn neu i ddal pethau i lawr. Canfuwyd croesfar angor yn arddull Môr y Canoldir yn perthyn i long nwyddau fechan oddi ar arfordir Pen Llŷn ym Mhorth Felen, Aberdaron.

Roedd y Rhufeiniaid yn castio eu plwm yn ingotau o’r enw ‘hychod’. Roedd mwyngloddiau plwm cyntaf Prydain dan reolaeth uniongyrchol yr Awdurdodau Rhufeinig, cyn eu trosglwyddo’n ddiweddarach i ofal asiantau lleol dibynadwy fyddai’n codi tâl ar gwmnïau lleol am brydles. Mae arwyddnod un o’r asiantau hynny, Gaiws Nipiws Ascaniws, i’w weld ar 'hwch' blwm Rufeinig a ganfuwyd yng Ngharmel, Chwitffordd. Ar enghreifftiau eraill o Brydain gwelir nodau fel “EX ARG” (Ex argentariis) i ddangos ei bod yn dod o waith arian-plwm, neu Deceangl[icum] i ddangos mai plwm o ardal Tegeingl (Sir y Fflint) ydoedd.

Plwm yn y Gymru Rufeinig

Yn ôl Plini, roedd cloddio am blwm yn waith llafurus iawn yn Sbaen a thaleithiau Gâl ond, ym Mhrydain, roedd i’w gael yn haen uchaf y ddaear a bod cymaint ohono fel y pasiwyd deddf yn gwahardd unrhyw un rhag cloddio mwy na swm penodol ohono. (Naturalis Historia, Llyfr 34, Pennod 49)

Roedd plwm mor bwysig, dechreuodd y Rhufeiniaid gloddio amdano bron yn syth wedi cyrraedd Prydain. Roedd ardal Mendip o gwmpas Charterhouse yng Ngwlad yr Haf yn ardal bwysig ar gyfer mwyngloddio plwm gyda thystiolaeth i gloddio yno mor bell yn ôl ag OC49. Y Fyddin oedd yn rheoli’r gwaith cloddio i ddechrau, sef Ail Leng Awgwstws ym Mryniau Mendip bryd hynny. Efallai’n wir bod eu profiad yn goruchwylio gwaith y mwyngloddiau plwm o fudd pan symudodd y Lleng i’w pencadlys newydd yng Nghaerllion yn OC74/5.

Yn ardal coedwig Draethen ger Machen Isaf, roedd lefel yr arian yn y mwyn plwm yn eithaf uchel – yn sicr yn debyg i gynnyrch Bryniau Mendip ac yn uwch nag unrhyw rannau eraill o dde Cymru. Mae Draethen tua 10 milltir o Gaerllion, tua’r un pellter o gaer Rufeinig Gelligaer ac yn agosach fyth at y gaer yng Nghaerffili. Ym 1937, wrth adeiladu ffordd osgoi newydd ym Machen Isaf, dadorchuddiwyd anheddiad Rhufeinig, yn cynnwys tystiolaeth o lawr gweithio gyda haenau o siarcol, llawer o ddarnau o blwm a lympiau o fwyn plwm.  Yn ôl Nash-Williams (Archaeologia Cambrensis, 1939), mae’r ffaith bod y crochenwaith a’r darnau arian bath a ganfuwyd yn rhai mor gynnar yn awgrymu bod Machen Isaf yn sicr yn nwylo’r Rhufeiniaid erbyn i fyddin Rhufain orffen goresgyn de Cymru yn OC75, ac o bosib cyn hynny. Mae crochenwaith a ganfuwyd yn ddiweddarach yn awgrymu eu bod yn yr ardal rhwng tuag OC70 a 100.

Ym 1965, archwiliwyd y ‘Mwynglawdd Rhufeinig’ yn Draethen, gan fwrw rhagor o oleuni ar waith y Rhufeiniaid yn cloddio am blwm yn yr ardal. Byddai’r Rhufeiniaid yn echdynnu plwm drwy gynnau tân coed yn erbyn y graig i’w chynhesu i dymheredd uchel cyn taflu dŵr oer neu finegr drosti. Byddai hyn yn hollti’r graig yn ddarnau llai y gellid eu didoli â llaw. Câi’r gwastraff ei bacio i siambrau ochr a chilfachau cyn cludo’r mwyn i’r wyneb ar hambyrddau pren neu mewn sachau lledr a bwcedi pren. Mae’r dystiolaeth o’r Mwynglawdd Rhufeinig yn cyfateb yn union i hynny. Canfuwyd siarcol trwy’r mwynglawdd i gyd, hyd yn oed yn y twneli lleiaf, ac roedd y siambrau ochr yn llawn gwastraff. Roedd waliau a thoeau’r twneli wedi’u gorchuddio â phatina du trwchus a achoswyd gan lawer iawn o fwg. Golygai’r holl fwg yn hefyd bod yn rhaid i’r Rhufeiniaid suddo siafftiau bob hyn a hyn i greu tynfa aer drwodd ac roedd llawer o allanfeydd fel hyn ym mhrif dwnnel y Mwynglawdd Rhufeinig. Ni chanfuwyd offer yno ond mae olion ceibio i’w gweld drwy’r twneli.

Pwy oedd yn gweithio yn y mwyngloddiau? Yn Archaeologia Cambrensis, 1939, mae Nash-Williams yn tybio mai caethweision a charcharorion dan oruchwyliaeth gwarchodfilwr oedd yn gweithio yn Draethen gyda’r anheddiad dan ofal swyddog o’r llywodraeth. Mae’n debygol y byddai’r mwynwyr yn marw’n ifanc, ac o weld cyn lleied o le oedd i weithio mewn rhannau o’r mwynglawdd mae’n bosibl mai plant oedd rhai o’r gweithwyr.

Cliciwch y dolenni am adroddiad manwl ar fwyngloddiau plwm Draethen a chanfyddiadau datgloddio'r mwynglawdd.

Rheoli Sylweddau Peryglus i Iechyd (COSHH) - Gwenwyn plwm yn oes y Rhufeiniaid

Er bod plwm yn ddefnyddiol iawn, mae hefyd yn wenwynig. Os caiff ei lyncu neu ei anadlu, mae plwm yn cyrraedd llif y gwaed gan amharu ar y broses o gynhyrchu haemoglobin a ddefnyddir gan gelloedd coch i gario ocsigen. Pan fydd lefelau plwm yn y gwaed yn cynyddu, mae'n cael effaith ddifrifol iawn ar y corff, gan gynnwys niwed niwrolegol parhaol. Mae’n effeithio’n waeth ar blant gan fod meinwe’r corff yn feddalach a’r ymennydd yn dal i ddatblygu.

Mae’n amlwg o’r hyn a ysgrifennwyd ar y pryd bod y Rhufeiniaid yn ymwybodol o beryglon plwm ac yn gwybod y gallai achosi gorffwylledd a marwolaeth.

Yn Naturalis Historia, ysgrifennodd Plini am y mygdarth gwenwynig a godai o’r ffwrneisi plwm. Yn De Architectura, mae Vitruvius yn awgrymu y dylid defnyddio pibellau priddwaith i gludo dŵr am fod dŵr o bibellau plwm yn niweidiol. Dywed y gellid cadarnhau hynny trwy edrych ar weithwyr plwm, oedd yn llwyd eu gwedd. Wrth gastio plwm, meddai, roedd y mygdarth yn glynu wrth y gwahanol aelodau ac yn eu llosgi bob dydd gan ddinistrio grym y gwaed, "Felly, ni ddylid cludo dŵr mewn pibellau plwm ar unrhyw gyfrif os dymunwn iddo fod yn iachus.” Yn De Medicina, mae Celsus yn annog defnyddio dŵr glaw, wedi’i gludo trwy bibellau priddwaith i danc dŵr â chaead drosto.

Ond er bod rhai’n rhybuddio rhag defnyddio plwm, roedd mor bwysig ac yn cael ei ddefnyddio mor gyson fel ei bod bron yn amhosibl dygymod hebddo. Mae’n debyg na wyddai’r rhan fwyaf o Rufeiniaid am y peryglon a’u bod yn dal i ddefnyddio plwm o ddydd i dydd.

Wrth astudio lefelau plwm mewn pobl o’r cyfnod Brythonig-Rufeinig, gall ymchwilwyr gael darlun gwell o lefelau normal gwahanol ardaloedd. Mae hefyd yn eu galluogi i fod yn fwy hyderus wrth adnabod mewnfudwyr i ardal benodol. Mewn astudiaethau isotopau o olion y dyn a ganfuwyd yn yr arch yng Nghaerllion, gwelwyd bod crynodiad y plwm yn ei ddannedd yn bedair rhan i bob miliwn (ppm). Mae hyn yn nodweddiadol o rywun yn yr ardal honno ar y pryd.

Llygredd plwm yn yr Henfyd.

Mae defnydd helaeth y Rhufeiniaid o blwm yn rhoi cipolwg hynod ddiddorol ar hynt yr ymerodraeth. Yn 2018, dadansoddwyd creiddiau a gymerwyd o len iâ yr Ynys Las gan Sefydliad Ymchwil Aer Norwy a dangoswyd nad problem gyfoes yn unig yw llygredd amgylcheddol. Gellir canfod llygredd o fwyngloddiau plwm yn yr haenau o iâ a gwelir yn glir bod llygredd yn digwydd yn yr henfyd. Llwyddodd yr ymchwilwyr i ddefnyddio’u mesuriadau o lygredd plwm i olrhain digwyddiadau a thueddiadau hanesyddol o bwys. Dangosir yn glir bod llai o lygredd plwm ar adegau o ryfel, wrth i'r ymladd dorri ar draws y gwaith cynhyrchu, cyn cynyddu eto mewn cyfnodau sefydlog a llewyrchus.  Bu cynnydd sylweddol mewn llygredd plwm o ddiwedd Gweriniaeth Rhufain trwy 200 mlynedd gyntaf Ymerodraeth Rhufain, cyfnod y Pax Romana. Mae’r mesuriadau’n dangos cwymp yr Ymerodraeth fawr yn glir hefyd. Daeth Pla Antwn yn OC165 – pandemig difrifol o’r frech wen neu'r frech goch yn ôl haneswyr. Bu farw bron i bum miliwn o bobl dros 15 mlynedd, ac er i’r Ymerodraeth oroesi’r pla, nid felly’r economi. Gwelir hyn yn amlwg yn lefelau isel y plwm yn yr haenau iâ dros flynyddoedd y Pla a’r canrifoedd dilynol. Daw lefelau uchel y plwm yng nghyfnod y Pax Romana i ben ar yr union adeg pan darodd y Pla ac ni chyrhaeddir lefelau tebyg am fwy na 500 mlynedd.

Dilynwch y ddolen am ragor o wybodaeth diddorol am ymchwil plwm yr Ynys Las.

Yng nghasgliadau daeareg yr amgueddfa gwelir llawer o enghreifftiau o fwyn plwm o Gymru a’r byd gan gynnwys sylffid plwm, neu galena, prif fwyn plwm. Wedi 1845 (pan ddechreuwyd cadw cofnodion swyddogol) cynhyrchwyd dros 1.2 miliwn tunnell o blwm crynodedig o fwyngloddiau Cymru ond gan fod hanes y mwyngloddio’n mynd yn ôl i gyfnod y Rhufeiniaid o leiaf, dylai’r ffigwr hwnnw fod gryn dipyn yn uwch.

Caiff mwynau eu lliwio’n hardd iawn o ganlyniad i hindreulio naturiol ac ocsideiddio mwynau plwm. Gwelir rhai enghreifftiau yma. Nid yw pob mwyn sy’n cynnwys plwm yn wenwynig ­ – mae rhai cyfansoddion sy’n cynnwys plwm yn sefydlog iawn. Dangosodd arbrofion bod modd sefydlogi tomenni sy’n cynnwys plwm trwy ocsideiddio peth o’r plwm yn ffosffad fel pyromorffit neu plwmbogwmit.

Recently, we’ve been privileged to accept a fabulous new accession into our collection.  It is a set of three silk garments which belonged to Sir Watkin Williams-Wynn, 4th Baronet, who lived between 1749 and 1789.  He owned vast areas of land in Wales, was active in politics and was a great patron of the arts.  You can find out more about him here:

Image of painting of Watkin Williams-Wynn from our 'Collections Online'
Small pastel portrait from the museum's collections

As part of Sir Watkin’s lavish lifestyle came an opulent wardrobe.  The garments we have acquired are a matching set of waistcoat and breeches made from grey silk, woven with silver metal thread, silk embroidery and metal thread trim,

I would like to introduce some of the incredible fan leaves that Amgueddfa Cymru holds in its collection in a two-part blog. Looking at these fan leaves reveals the important relationship between the eighteenth-century print trade, text and painting practice. In this first blog I will expand briefly upon a couple of the painted and printed Welsh and English fans dating to the eighteenth and nineteenth centuries nestled in storage at St Fagans National Museum of History and their material nature.

A number of these fans have paper bases, while a few are created from silk, and several take the screen, brisé (meaning ‘broken’ in French) or cabriolet (a form of transport comprising a two-wheeled carriage, drawn by a horse) form. Numerous fans sport lace sewn sequins (fig. 1), embossed and carved guard sticks. The majority of these specimens have come to Amgueddfa Cymru from Welsh collectors, with a couple seemingly made by talented amateur fan makers. Among these wonderful examples, several printed eighteenth-century fans highlight the complexity of the British print trade during the period in which these fans were produced.

The anonymously made Medley Fan (Untitled) (fig. 2), produced around 1760 (probably in Wales), illustrates the impact different aesthetic media had upon fan design in the eighteenth century. Medley Fan depicts a number of trompe l’oeil images scattered across its surface, including a hand-painted ‘snapshot’ of castle ruins being admired by an aristocratic tourist, which overlaps an engraved image of a peasant girl, set against verse from John Gay’s poem The Fan (1713). Similarly, Map of South Wales Fan (fig. 3), made approximately between 1800 and 1817 (also anonymously) – there is a signature ‘Miss Watkins 1817’ inscribed on the fan – shows rare, and expertly executed, printed imagery. Miss Watkins was the niece of the Reverend David Williams (1738-1816), the Welsh philosopher, and it is likely the fan was made in South Wales. Map of South Wales Fan and Medley Fan (Untitled) suggest the intrinsic link between fan making, decorative arts, painting and the print trade in the 1700s. In the second part of my blog I will go on to explain more about the trades that fan shops dealt in.

Within Amgueddfa Cymru’s botany collections are books of dried plant specimens created by scientists and enthusiasts. Each specimen has been carefully dried and pressed, before being added to the books, sometimes with handwritten or printed notes alongside. The books are of enormous importance both in terms of modern scientific research into climate change and biodiversity, and as a way to see first hand the history of botanical exploration.

You can now look through a catalogue of the 36 books that contain non-flowering plants, fungi, lichens and seaweeds. You can read about a few of the stories surrounding these books below. For more detailed information about each book, please visit the website.

These books show the changes in how we collect, classify and name plants over two centuries from 1800 to present day. An old volume which probably dates from the 19^th century entitled “New Zealand Mosses”, contains more than just mosses. Lichens, algae and even some pressed hydrozoans (tiny marine animals) have been included by the unknown collector who chose to group these superficially similar ‘moss-like’ specimens together. This donation entered the Museum’s collections after its Royal Charter was received and before work had begun on the present Cathays Park building.

While the earliest currently known non-flowering plant specimen in the Museum is a moss collected in 1794 from Gwynedd, the earliest specimen book dates from 1803. This book is Lewis Weston Dillwyn’s personal collection of seaweed and freshwater algae collected between 1803 and 1809. Dillwyn’s specimen book was donated to the Museum in 1938 by the National Library of Wales, and has great importance both scientifically and historically.

Lewis Weston was part of the influential Dillwyn family, and his son John Dillwyn Llewelyn became an early pioneer photographer. He was interested in the natural history that he saw in south Wales where he lived. This is reflected in his scientific research as well as in the pottery designs created while he was owner of Cambrian Pottery. Dillwyn described new species of algae and his specimen book contains type specimens (irreplaceable specimens used in the original description of a species). The book is a personal record of his scientific life, recording places he visited and scientists who sent him specimens. He became a Fellow of the Royal Society in 1804 and later had a plant genus named after him in recognition of his work.

Many of the botanical specimen books in National Museum Cardiff have a fascinating history. Two contain mosses collected by Thomas Drummond on the Second Overland Arctic expedition between 1825 and 1827 to British North America (now Canada). Delving further into the book’s background reveals that the Captain, Sir John Franklin, sent Drummond to the Rocky Mountains with one Native American hunter. After the hunter left him on his own, he survived a severe winter, being mauled by a bear, and starvation. He still managed to collect, preserve and study many new plants of the North American continent. This work was published by Sir W.J. Hooker, who later became the director of the Royal Botanic Gardens, Kew.

The more recent books are systematically collected specimens known as ‘exsiccatae’. These are sets of duplicate specimens distributed by scientists to other museums. They help to spread the risk of losing a particularly important set of specimens, and to allow scientists around the world to study them. Lists of their contents are usually published in a journal or online. Much of the Berlin Herbarium and the botanical specimens within it was destroyed in World War 2, however many duplicate specimens from this collection survive in other herbaria around the world. From around the 1900s, exsiccatae changed from being bound books to being loose specimens. This meant museums receiving them could incorporate them into their collections alongside other closely related specimens for easier access and comparison.