Wrth bori mewn papurau newydd o ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, fe welwch fod trafod o dro i dro ar ddiflaniad Cymry Cymraeg ‘brodorol’ Caerdydd.

Roedd gan y dref yr adeg honno ei ffurf ei hun ar y Wenhwyseg, y dafodiaith leol draddodiadol. Ond er bod niferoedd siaradwyr Cymraeg Caerdydd ar gynnydd, llai a llai a siaradai hen dafodiaith Gymraeg Caerdydd. Mae’n destun rhyfeddod, felly, ein bod ni heddiw yn gallu gwrando ar leisiau’r to olaf o unigolion a fagwyd yn siarad y Wenhwyseg leol yn y Gaerdydd bresennol neu’n agos iawn ati.

Mae gwrando arnynt yn brofiad sy’n gofyn am ychydig o ymdrech ar ein rhan. Ar adegau, waeth cyfaddef ddim, mae rhyw afrwyddineb yn nodweddu geiriau rhai o’r siaradwyr olaf hyn. Nid niwsans mo hynny, chwaith, ond rhywbeth sy’n gwbl, gwbl greiddiol i’r profiad. Hen bobl yw’r rhain ac mae olion y degawdau i’w clywed ar eu lleisiau.

Ac yn achos sawl un, nhw yw siaradwyr Cymraeg olaf y llinach. Mae eu perthynas â’r iaith wedi breuo o flwyddyn i flwyddyn ac o ddegawd i ddegawd.

Ond yn yr afrwyddineb hwnnw — ac yn wir yn eu Saesneg — y daw eu profiadau’n fyw.

Dyna lle clywn ôl addysg a anwybyddai’r Gymraeg; dyna lle clywn effaith diffyg trosglwyddo rhwng cenedlaethau; a dyna lle’r ymdeimlwn â realiti shifft ieithyddol. Ond er gwaethaf hynny oll, mae yma wir brydferthwch.

Enwau'r ddinas - o Blwyf Mair i Lanetarn

Y cynharaf ohonynt yw Edward Watts (1840–1935) o Landdunwyd ym Mro Morgannwg. Fe’i recordiwyd pan oedd yn hynafgwr dros ei ddeg a phedwar ugain.

Cofiai ymweld â Chaerdydd tua chanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac wrth sôn am safle hen neuadd y dref yn ‘Plwyf Mair’ mae’n cofnodi elfen o ddaearyddiaeth Gymraeg Caerdydd sydd bellach wedi ei cholli.   

A dyna chi Tom Lewis y ‘trychwr’ o ‘Rwbina’ (nid ‘o Riwbeina’ fel y dywedai llawer ohonom heddiw).

A’r Husbands — cynnyrch cymuned amaethyddol Llanishan, Llys-fæ̂n a Llanetarn, chwedl hwythau (ond Llanisien, Llys-faen a Llanedern i ni, debyg iawn).

Caerdydd wahanol iawn oedd Caerdydd llawer o’r lleisiau hyn. Ond hebddyn nhw a’u tebyg, gwahanol iawn fyddai ein Caerdydd ninnau.

Mae Llys Llywelyn - cywaith adeiladu diweddaraf Amgueddfa Werin Cymru - yn agosau at orffen, a bydd ar agor yn yr Hydref.

Am fwy o wybodaeth am ail-greu y Llys, gwelwch yr erthyglau eraill yma:

https://amgueddfa.cymru/blog/2015-04-22/Llys-Rhosyr-ffenest-ir-gorffennol/

https://amgueddfa.cymru/blog/2015-11-09/Palas-yr-Esgob-Henffordd/

https://amgueddfa.cymru/blog/2016-01-06/Llys-Llywelyn-fframior-gorffennol/

https://amgueddfa.cymru/blog/2017-08-21/Llys-Llywelyn---paratwch/

Wrth ail-greu Llys Brenhinol o’r ddeuddegfed ganrif, mae natur addurn mewnol y neuadd yn elfen holl bwysig. Roedd adeiladau o’r cyfnod, o statws uchel, yn aml yn cynwys cerrig cerfiedig. Roeddent yn dangos wynebau pobl, anifeilaid a phatrymau geometrig. Byddent wedi eu paentio yn amryliw yn wreiddiol, ond erbyn hyn wrth gwrs, bach iawn o’r lliw sydd wedi goroesi.

Fel bod Neuadd y Llys yn driw I’r cyfnod rydym yn ail-greu addurn yn yr arddull Romanesg, gyda help llaw ein Gwirfoddolwyr Cadwraeth. Mae’r waliau o gerrig wedi eu gwyngalchi ac yn awr maen’t yn cael eu addurno I efelychu gwaith cerrig mwy cywrain (a elwir yn ashlar). Roedd hwn yn dric cyffredin I wneud strwythur adeilad I edrych yn fwy crand nag yr oedd mewn gwirionedd.

Mae ffram bren sylweddol y neuadd yn cael ei addurno hefyd. Chevrons coch a gwyn am yn ail sydd yn addurno’r chwech postyn derw. Mae’r patrwm wedi ei seilio ar golofnau cerrig cerfiedig a welir ym Mhriordi Penmon yn Ynys Môn. Mae’r safle yma yn ffynhonell bwysig o wybodaeth oherwydd ei fod ond yn 19 milltir o Llys Rhosyr - sail yr ail-greuad, ac yn dyddio I’r un cyfnod. Mae’r bwau mawr o few nein Llys ni sydd yn cysylltu’r pyst wedi eu addurno hefyd, ag eto yn efelychu gwaith ashlar. Mae’r rhain mor dal fe fu rhaid defnyddio peirianwaith modern I godi ein staff a gwirfoddolwyr I’r uchder cywir yw paentio.

Fe fu rhaid paratoi y gwaith pren a’r waliau cerrig yw paentio gan eu gorchuddio gyda glud a greuwyd o groen cwngingen wedi ferwi. Mae’r paent o ochre coch neu sialc gwyn wedyn yn gludo yn well. Nid paent fydd yr unig addurn cofiwch. Fe fydd crogleni brodwaith amryliw a llestri drudfawr ym mhen uchaf Neuadd y Tywysog.

Mae Llys Llywelyn yn rhan o ail-ddatblygiad sylweddol o Amgueddfa Werin Cymru. Fe’i arianwyd gan yr Heritage Lottery Fund drwy y Loteri Cenedlaethol, Llywodraeth Cymru a nifer eraill.

Ddoe, daeth casgliad arbennig i Gymru: esiampl brin iawn o wrthrychau sy'n adrodd hanes Swffragét Gymreig, Kate Williams Evans.

Kate Williams Evans, Swffragét
[Llun: Catherine Southon Auctioneers]

Kate Williams Evans - o ganolbarth Cymru i Garchar Holloway

Ganed hi yn Llansanffraid ym 1866, a datblygodd ei diddordeb mewn gwleidyddiaeth wedi iddi deithio i Baris. Pan ddychwelodd i Gymru, ymunodd â’r Women’s Social and Political Union – ac yn erbyn ewyllys ei rhieni, daeth yn Swffragét.

Ar y 4ydd o Fawrth, 1912, arestiwyd hi ar gyhuddiad o ‘Malicious Damage’, a charcharwyd hi am 54 diwrnod yng Ngharchar Holloway. Yn y casgliad, mae llythyron sy’n manylu ar yr amgylchiadau yn Holloway, gan gynnwys disgrifiadau di-flewyn-ar-dafod o’r bwydo gorfodol a dioddefodd yno.

Ymprydio a Bwydo Gorfodol

Bydd orielau newydd Sain Ffagan yn agor ym mis Hydref

Roedd bwydo gorfodol yn dacteg gyffredin, a ddefnyddwyd gan awdurdodau carchar ar fenywod oedd yn ymprydio. Daeth y mater yn bwnc llosg, a defnyddwyd disgrifiadau o fwydo gorfodol i greu propaganda llwyddiannus oedd o blaid achos y Mudiad Swffragét. Canolbwynt y casgliad a brynwyd gan Amgueddfa Cymru yr wythnos hon yw Medal Ympryd, a roddwyd i Kate i gydnabod yr hyn a ddioddefodd yn y carchar.

Hyd y gwyddom, dim on 100 o Fedalau Ympryd gafodd eu creu – ac mae’n debygol mai hon yw’r unig un a roddwyd i Swffragét o Gymru. Mae’r fedal yn ganolbwynt i’r casgliad, sy’n cynnwys llythyrau a ffotograffau. Am fod dogfennau sy’n olrhain hanes Swffragétiaid o Gymru mor brin, mae’r casgliad hwn o bwysigrwydd cenedlaethol – a bydd nawr yn rhan o gasgliadau Sain Ffagan: Amgueddfa Werin Cymru.

Y Can Mlwyddiant a Thu Hwnt - Adrodd Stori Cymru

Mae’n naw deg mlynedd ers i fenywod gymryd yr hawl i bleidleisio, ac mae can mlynedd ers Deddf Gynrychioli’r Bobl – y ddeddf a alluogodd rai menywod i bleidleisio. Mae'r achlysur wedi rhoi cyfle i ni daro golwg dros ein casgliadau am y pwnc.

Baner y Cardiff Cardiff & District Women's Suffrage Society. Gwnaethpwyd gan Rose Mabel Lewis, Llywydd y Gymdeithas

Mae nifer o’n casgliadau yn olrhain hanes ymgyrchwyr hawliau pleidleisio, gan gynnwys eu baneri nodweddiadol. Fodd bynnag, mae tystiolaeth sydd wedi goroesi o’r mudiadau Swffragét yn brin iawn, felly roedd y cyfle hwn i brynu’r casgliad yn un arbennig a chyffrous. Bydd y casgliad hwn yn rhoi cyfle i ni ddweud stori fwy cyflawn – un bersonol  a chenedlaethol.

Creu Hanes yn Sain Ffagan

Mae casgliad Kate Evans yn gaffaeliad pwysig ac amserol, gan fod orielau newydd Sain Ffagan: Amgueddfa Werin Cymru ar fin ail-agor, ynghyd â chyfleusterau astudio casgliadau newydd yng Nghanolfan Ddysgu Weston.

Bydd orielau newydd Sain Ffagan yn agor ym mis Hydref

Mae orielau newydd Sain Ffagan yn agor ym mis Hydref, fel rhan o brosiect ail-ddatblygu uchelgeisiol, sydd wedi’i ariannu trwy gefnogaeth chwaraewyr y Loteri Genedlaethol, ynghyd â Llywodaeth Cymru a rhoddwyr unigol.

Mae plastig yn para am genedlaethau. Mae Fforwm Ieuenctid Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, a grwpiau ieuenctid o amgylch Cymru, wedi bod yn codi ymwybyddiaeth o'i effaith ar natur - trwy ychwanegu llwyth o wastraff plastic at orielau môr Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. 

"Dyn ni moyn defnyddio'r amgueddfa i ddanfon neges: Mae angen i bawb wneud mwy i ymladd yn erbyn llygredd." - meddai llefarydd ar ran No Môr Plastic

Casglwyd y mynydd o blastig môr dros yr haf, o draethau rhwng Aberogwr a Phorthcawl - traethau poblogiadd yn ne-ddwyrain Cymru.

Rhagor o blastig yn cyrraedd yr amgueddfa

Mae Surfers Agains Sewage, sydd wedi bod yn ymgyrchu dros foroedd glanach, ac i amddiffyn bywyd gwyllt ers 1990, a maen nhw'n cynnal digwyddiadau twtio traeth yn rheolaidd. Yn ôl Alun Moseley, ymgyrchydd a syrffiwr:

"Dw i di bod yn syrffio ers blynyddoedd, a dwi di gweld cynnydd yn y llygredd môr yn ddiweddar. Mae'r math o lygredd wedi newid hefyd - mae lot mwy o syrffwyr yn mynd yn sâl.

Ond ma na gynnydd 'di bod mewn diddordeb hefyd - pobl isio gwbod be allan nhw wneud, yn enwedig pobl ifanc. Dyna pam mae'r digwyddiad yma yn gam cadarn ymlaen: pobl ifanc fydd yn etifeddu'r sefyllfa - a dyw e ddim yn deg."

Bydd 'No Môr Plastic' i'w weld yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd o 31 Gorffennaf tan Awst 5.

What's the Project all about?

“Saving Treasures; Telling Stories” is an all-Wales Project about bringing archaeology to life and enabling community engagement.

It is funded by the Heritage Lottery Fund and administered by Amgueddfa Cymru - National Museum Wales in partnership with the Federation of Museums and Galleries in Wales and the Portable Antiquities Scheme in Wales.

At Powysland Museum the project takes as its starting point the existing collections of archaeological jewellery in the three local authority museums in Powys: Powysland Museum in Welshpool, Radnorshire Museum in Llandrindod Wells and Brecknock Museum and Art Gallery in Brecon.

Some of the objects have been acquired by the museums as recent treasure finds, while others have been in the collections for several years.

What is Powysland Museum doing?

The project encompasses:

• a temporary exhibition on archaeological jewellery from the museums in Powys.
• engagement with a number of community groups in story-writing sessions, art and jewellery workshops and research inspired by the artefacts and their stories, to be displayed in the exhibition.
• art and craft activities, “finds open days” and other events for a wider audience during the exhibition period.

Community Partners

The museum has been working with a number of partners to deliver the promised outcomes, such as Clwyd-Powys Archaeological Trust, the poet and writer Pat Edwards and the artist Andrew Logan.

The community partners have included Welshpool High School’s Art department, Buttington-Trewern Primary School, Welshpool Camera Club, Llanfair-Caereinion Historical Society, Welshpool Young Carers and Welshpool Kaleidoscope group.

Working with Welshpool Poetry Festival

One of the bonuses of having Pat Edwards involved in the project was that she transferred the idea of archaeological jewellery to the annual Welshpool Poetry Festival, of which she is the founder and the organiser.
 
Every year the poetry festival holds a competition and this year’s theme was ‘jewels’. For the ‘Young People’s Poetry Competition (Ages 7-14) the winners were:

• First Prize – ‘My Jewel’ by Nancy Gargiulo from Criftins Primary School
• Second Prize – ‘Jewel’ by Lila Melnykevicova
• Third Prize – ‘Silver’ by Maisie from Berriew School

Powysland museum is delighted to be able to display these poems and others along with their Saving Treasures-funded Archaeological Jewellery exhibition.