: Casgliadau ac Ymchwil

Recently, we’ve been privileged to accept a fabulous new accession into our collection.  It is a set of three silk garments which belonged to Sir Watkin Williams-Wynn, 4th Baronet, who lived between 1749 and 1789.  He owned vast areas of land in Wales, was active in politics and was a great patron of the arts.  You can find out more about him here:

Image of painting of Watkin Williams-Wynn from our 'Collections Online'
Small pastel portrait from the museum's collections

As part of Sir Watkin’s lavish lifestyle came an opulent wardrobe.  The garments we have acquired are a matching set of waistcoat and breeches made from grey silk, woven with silver metal thread, silk embroidery and metal thread trim,

I would like to introduce some of the incredible fan leaves that Amgueddfa Cymru holds in its collection in a two-part blog. Looking at these fan leaves reveals the important relationship between the eighteenth-century print trade, text and painting practice. In this first blog I will expand briefly upon a couple of the painted and printed Welsh and English fans dating to the eighteenth and nineteenth centuries nestled in storage at St Fagans National Museum of History and their material nature.

A number of these fans have paper bases, while a few are created from silk, and several take the screen, brisé (meaning ‘broken’ in French) or cabriolet (a form of transport comprising a two-wheeled carriage, drawn by a horse) form. Numerous fans sport lace sewn sequins (fig. 1), embossed and carved guard sticks. The majority of these specimens have come to Amgueddfa Cymru from Welsh collectors, with a couple seemingly made by talented amateur fan makers. Among these wonderful examples, several printed eighteenth-century fans highlight the complexity of the British print trade during the period in which these fans were produced.

The anonymously made Medley Fan (Untitled) (fig. 2), produced around 1760 (probably in Wales), illustrates the impact different aesthetic media had upon fan design in the eighteenth century. Medley Fan depicts a number of trompe l’oeil images scattered across its surface, including a hand-painted ‘snapshot’ of castle ruins being admired by an aristocratic tourist, which overlaps an engraved image of a peasant girl, set against verse from John Gay’s poem The Fan (1713). Similarly, Map of South Wales Fan (fig. 3), made approximately between 1800 and 1817 (also anonymously) – there is a signature ‘Miss Watkins 1817’ inscribed on the fan – shows rare, and expertly executed, printed imagery. Miss Watkins was the niece of the Reverend David Williams (1738-1816), the Welsh philosopher, and it is likely the fan was made in South Wales. Map of South Wales Fan and Medley Fan (Untitled) suggest the intrinsic link between fan making, decorative arts, painting and the print trade in the 1700s. In the second part of my blog I will go on to explain more about the trades that fan shops dealt in.

Within Amgueddfa Cymru’s botany collections are books of dried plant specimens created by scientists and enthusiasts. Each specimen has been carefully dried and pressed, before being added to the books, sometimes with handwritten or printed notes alongside. The books are of enormous importance both in terms of modern scientific research into climate change and biodiversity, and as a way to see first hand the history of botanical exploration.

You can now look through a catalogue of the 36 books that contain non-flowering plants, fungi, lichens and seaweeds. You can read about a few of the stories surrounding these books below. For more detailed information about each book, please visit the website.

These books show the changes in how we collect, classify and name plants over two centuries from 1800 to present day. An old volume which probably dates from the 19^th century entitled “New Zealand Mosses”, contains more than just mosses. Lichens, algae and even some pressed hydrozoans (tiny marine animals) have been included by the unknown collector who chose to group these superficially similar ‘moss-like’ specimens together. This donation entered the Museum’s collections after its Royal Charter was received and before work had begun on the present Cathays Park building.

While the earliest currently known non-flowering plant specimen in the Museum is a moss collected in 1794 from Gwynedd, the earliest specimen book dates from 1803. This book is Lewis Weston Dillwyn’s personal collection of seaweed and freshwater algae collected between 1803 and 1809. Dillwyn’s specimen book was donated to the Museum in 1938 by the National Library of Wales, and has great importance both scientifically and historically.

Lewis Weston was part of the influential Dillwyn family, and his son John Dillwyn Llewelyn became an early pioneer photographer. He was interested in the natural history that he saw in south Wales where he lived. This is reflected in his scientific research as well as in the pottery designs created while he was owner of Cambrian Pottery. Dillwyn described new species of algae and his specimen book contains type specimens (irreplaceable specimens used in the original description of a species). The book is a personal record of his scientific life, recording places he visited and scientists who sent him specimens. He became a Fellow of the Royal Society in 1804 and later had a plant genus named after him in recognition of his work.

Many of the botanical specimen books in National Museum Cardiff have a fascinating history. Two contain mosses collected by Thomas Drummond on the Second Overland Arctic expedition between 1825 and 1827 to British North America (now Canada). Delving further into the book’s background reveals that the Captain, Sir John Franklin, sent Drummond to the Rocky Mountains with one Native American hunter. After the hunter left him on his own, he survived a severe winter, being mauled by a bear, and starvation. He still managed to collect, preserve and study many new plants of the North American continent. This work was published by Sir W.J. Hooker, who later became the director of the Royal Botanic Gardens, Kew.

The more recent books are systematically collected specimens known as ‘exsiccatae’. These are sets of duplicate specimens distributed by scientists to other museums. They help to spread the risk of losing a particularly important set of specimens, and to allow scientists around the world to study them. Lists of their contents are usually published in a journal or online. Much of the Berlin Herbarium and the botanical specimens within it was destroyed in World War 2, however many duplicate specimens from this collection survive in other herbaria around the world. From around the 1900s, exsiccatae changed from being bound books to being loose specimens. This meant museums receiving them could incorporate them into their collections alongside other closely related specimens for easier access and comparison.

Mae patrymau i'w gweld ym mhobman. Maent yn rhan gyffredin o’n bywydau oherwydd eu defnydd fel addurn i'n dillad a cartrefi. Oherwydd hyn, ychydig iawn o sylw go iawn rown ni iddynt. Fel y cyfryw mae hyn yn iawn oherwydd does dim pwrpas iddynt heblaw fel addurn. Ond o fewn ein Casgliadau ni, mae pwrpas i nifer fawr o’r patrymau a welir. Fe’u crëwyd i amddiffyn y cartref rhag gwrachod ag ysbrydion drwg. Yn y gyfres yma o erthyglau byr fe gymerwn olwg fanylach ar y patrymau pwrpasol a welwn yn yr Amgueddfa.

Mae marciau saer coed i'w gweld yn glir ar nifer o adeiladau pren, yn arbennig sgubor Stryd Lydan. Adeiladwyd ffrâm bren yr adeilad yn iard y saer cyn ei datgymalu a’i symud i'w chartref parhaol. Roedd felly angen ffordd o nodi gwahanol elfennau o'r ffrâm fel eu bod yn gallu cael eu hail-godi yn y drefn gywir ar y safle newydd.

Mae marciau apotropäig (o’r gair Groeg am ‘atal’ neu ‘gadw draw’) i'w gweld mewn sawl ffurf. Er enghraifft, marciau a losgwyd â channwyll ar drawstiau pren; llinellau wedi eu cerfio mewn i drawst neu gelficyn pren mewn siâp grid neu flodyn; sgwariau o liwiau wedi eu gosod am yn ail, fel coch a du neu goch a gwyn; llinellau sarffaidd 'diddiwedd'; neu symbol ‘V’ dwbl. Adiwyd y rhain i gartrefi ac adeiladau amaethyddol rhwng 1600 a 1950. Darganfuwyd y mwyafrif ym ‘mannau gwan’ cartref lle byddai'n hawdd i ysbrydion drwg gael mynediad i’r tŷ, sef drysau, ffenestri a llefydd tân.

Mae marciau entoptic (o’r gair Groeg am ‘pethau a welir o fewn y llygad’) yn batrymau geometrig sydd ymhlith y gwaith celf cynharaf yn y byd. Maent i'w gweld ar nifer fawr o wrthrychau gwahanol o fewn ein horiel newydd – Gweithdy. Mae’r darn pren o Maerdy a’r garreg o Barclodiad y Gawres yn 6,000 o flynyddoedd oed, ac mae llinell sarffaidd amlwg i'w gweld ar y ddau wrthrych. Mae cynlluniau geometrig yw gweld yn glir ar y potiau clai Oes yr Efydd a elwir yn biceri. Mae mosaig Rhufeinig o Gaerwent yn cynnwys cwlwm diddiwedd yn ei ganol a thrionglau du a gwyn o’i amgylch. Mae clymau tebyg i'w gweld ar y croesau Cristnogol cynnar, lle gelwir yr arddull yn knotwork. Mae’r patrymau yma yn debyg iawn i’r marciau apotropäig hwyrach, ac fe allent gynrychioli gwraidd y traddodiad. Er enghraifft, yn ystod y 19eg a'r 20fed ganrif roedd yn goel gyffredin bod patrwm cymhleth o ddim ond un llinell yn gallu swyno ysbrydion drwg a'i atal rhag cael mynediad i’r tŷ.

Y tro nesaf y cerddwch chi heibio tŷ o oes Fictoria, beth am i chi edrych yn fwy craff ar y llwybr o deils du a gwyn sy'n arwain at y drws? Neu pan ewch i’r gwely, gofynnwch pam bod carthenni mor lliwgar a chymleth eu patrwm a chithau ar fin mynd i gysgu? Efallai bod y rhain hefyd yn rhan o’r traddodiad o greu patrymau pwrpasol.

Mae patrymau i'w gweld ym mhobman. Maent yn rhan gyffredin o’n bywydau oherwydd eu defnydd fel addurn i'n dillad a cartrefi. Oherwydd hyn, ychydig iawn o sylw go iawn rown ni iddynt. Fel y cyfryw mae hyn yn iawn oherwydd does dim pwrpas iddynt heblaw fel addurn. Ond o fewn ein Casgliadau ni, mae pwrpas i nifer fawr o’r patrymau a welir. Fe’u crëwyd i amddiffyn y cartref rhag gwrachod ag ysbrydion drwg. Yn y gyfres yma o erthyglau byr fe gymerwn olwg fanylach ar y patrymau pwrpasol a welwn yn yr Amgueddfa.

Mae marciau saer coed i'w gweld yn glir ar nifer o adeiladau pren, yn arbennig sgubor Stryd Lydan. Adeiladwyd ffrâm bren yr adeilad yn iard y saer cyn ei datgymalu a’i symud i'w chartref parhaol. Roedd felly angen ffordd o nodi gwahanol elfennau o'r ffrâm fel eu bod yn gallu cael eu hail-godi yn y drefn gywir ar y safle newydd.

Mae marciau apotropäig (o’r gair Groeg am ‘atal’ neu ‘gadw draw’) i'w gweld mewn sawl ffurf. Er enghraifft, marciau a losgwyd â channwyll ar drawstiau pren; llinellau wedi eu cerfio mewn i drawst neu gelficyn pren mewn siâp grid neu flodyn; sgwariau o liwiau wedi eu gosod am yn ail, fel coch a du neu goch a gwyn; llinellau sarffaidd 'diddiwedd'; neu symbol ‘V’ dwbl. Adiwyd y rhain i gartrefi ac adeiladau amaethyddol rhwng 1600 a 1950. Darganfuwyd y mwyafrif ym ‘mannau gwan’ cartref lle byddai'n hawdd i ysbrydion drwg gael mynediad i’r tŷ, sef drysau, ffenestri a llefydd tân.

Mae marciau entoptic (o’r gair Groeg am ‘pethau a welir o fewn y llygad’) yn batrymau geometrig sydd ymhlith y gwaith celf cynharaf yn y byd. Maent i'w gweld ar nifer fawr o wrthrychau gwahanol o fewn ein horiel newydd – Gweithdy. Mae’r darn pren o Maerdy a’r garreg o Barclodiad y Gawres yn 6,000 o flynyddoedd oed, ac mae llinell sarffaidd amlwg i'w gweld ar y ddau wrthrych. Mae cynlluniau geometrig yw gweld yn glir ar y potiau clai Oes yr Efydd a elwir yn biceri. Mae mosaig Rhufeinig o Gaerwent yn cynnwys cwlwm diddiwedd yn ei ganol a thrionglau du a gwyn o’i amgylch. Mae clymau tebyg i'w gweld ar y croesau Cristnogol cynnar, lle gelwir yr arddull yn knotwork. Mae’r patrymau yma yn debyg iawn i’r marciau apotropäig hwyrach, ac fe allent gynrychioli gwraidd y traddodiad. Er enghraifft, yn ystod y 19eg a'r 20fed ganrif roedd yn goel gyffredin bod patrwm cymhleth o ddim ond un llinell yn gallu swyno ysbrydion drwg a'i atal rhag cael mynediad i’r tŷ.

Y tro nesaf y cerddwch chi heibio tŷ o oes Fictoria, beth am i chi edrych yn fwy craff ar y llwybr o deils du a gwyn sy'n arwain at y drws? Neu pan ewch i’r gwely, gofynnwch pam bod carthenni mor lliwgar a chymleth eu patrwm a chithau ar fin mynd i gysgu? Efallai bod y rhain hefyd yn rhan o’r traddodiad o greu patrymau pwrpasol.

Ar y cyntaf o Fai, dethlir Calan Mai.  Mae'r ŵyl yn nodi dechrau’r haf a chyfnod o ffrwythlondeb a thwf.  Mae toreth o draddodiadau yn gysylltiedig â’r ŵyl – rhai yn fwy rhyfedd na’i gilydd!  Dyma ddetholiad o ambell i arfer sydd ar gof a chadw yn Archifau AWC.

Canu am Gildwrn yn Nhreuddyn

Yn ardal Treuddyn, ar ddiwrnod Calan Mai, byddai plant yn gwisgo dillad llaes a mynd o ddrws i ddrws yn canu cân a chario cangen wedi ei hardduno â charpiau yn y gobaith o dderbyn ychydig o gildwrn neu rodd fechan gan berchennog y tŷ.  Dyma eiriau Alun J. Ingman, a anwyd yn Nhreuddyn yn 1906:

Ar ddydd Calan Mai, byddai rhai wedi paentio’u hwynebau ac yn gwisgo rhyw hen sgert a dillad llaes a mi oedd ganddyn nhw gangen, a charpiau arni hi, a mynd o ddrws i ddrws. Mi fydde ’na gân debyg i hyn: “Dawns sy’n sa’, y gangen ha’, am mor fychlawn neidio. Neidia di i ben y tŷ a mi neidia inna troso’”. Fydde hynny, a cildwrn, tipyn o gocos, yn rhwbath yn debyg i Calennig ond ar ddydd Calan Mai.

Derbyn Menyn yng Ngogledd Penfro

Yng Ngogledd Penfro, arferai gwragedd a phlant deithio o amgylch ffermdai yr ardal yn derbyn talpau o fenyn yn eu basynau.  Golygai hyn y byddai ganddynt ddigon o fenyn i roi ar eu bara am wythnosau i ddod.

Penglog Ceffyl i’r Ferch a’ch Digiodd

Yng Ngogledd Cymru, byddai gwŷr ifanc yn cael gafael ar benglog ceffyl ar noswyl Calan Mai ac yn ei hongian uwchben drws morwyn neu ddrws gwraig briod a oedd wedi eu digio. Yn aml, byddai enw’r ferch anffodus wedi ei glymu i’r penglog.

Colli Gwaed ar Galan Mai

Mae Mary Davies a anwyd yn Nantyfedwen, Trefeglwys, yn 1892, yn cofio y byddai ei Nain yn mynd pob blwyddyn i gael colli tipyn bach o waed adeg Calan Mai:

Glywos i’n nhad yn dweud ei fod yn gwybod am rywun oedd yn mynd i ryw gors, ac roedd y gelod yn cydiad yn y gors, ac roedd e’n eu gwerthu nhw i’r cemist.  Fydda’r cemist yn gwerthu nhw i fobol i dynnu gwaed.  Bydda’r gelod yn cael eu defnyddio yn reit ddiweddar yn bydda nhw.  Bydda Nain, mam ’y nhad, yn mynd pob blwyddyn i golli tipyn bach o waed.  O, odd hi’n well o lawer iawn wedyn odd hi’n meddwl.

Gofyn Bendith ar Amaethwyr

Ar y dydd hwn yn ardal Llangristiolus, cynhelid gwasanaeth yn y capel i ofyn bendith Duw ar ffermwyr yr ardal.

Rhwystro’r Wrach Rhag Hudo

Ar fore Calan Mai yn Llanwennog, byddai’n arfer addurno pen y drws blaen â dail gwyrdd er mwyn atal y “witsh” rhag dod i’r tŷ a'i hatal rhag rhoi hud ar y cartref fel na allai’r teulu gorddi trwy gydol yr haf.

Godro Defaid

Arferid godro defaid yn ystod yr wythnos gyntaf ar ôl ffair Galan Mai Llanfair-ym-Muallt ac yna eu gadael yn hesb nes fis Hydref.

“Cadw Gofid Mâs o’r Tŷ”

Yn ardal Cydweli, byddai rhai yn addurno y drws blaen gyda changhennau coed ynn er mwyn “cadw gofid mâs o’r tŷ” ac i atal gwrachod ac ysbrydion, a oedd yn arbennig o ddrygionus ar ddechrau Mai yn ôl y sôn, rhag chwarae triciau ar y trigolion.

Ffeiriau Cyflogi

Cynhelid ffeiriau cyflogi mewn llawer tref yng Nghymru ar ddiwrnod Calan Mai. Byddai gweision a morwynion yn cael eu cyflogi am flwyddyn ac yna’n dychwelyd i’r ffair mewn deuddeng mis neu symud i ardal arall er mwyn ceisio gwell cyflog.  Dyma eiriau Rhys Morgan, a anwyd yn 1875 yng Nghorneli Waelod, ger Pen-y-bont ar Ogwr:

Odd May Day pryd ’ny. Dydd Cala-Ma’. A dyna’r dydd on nhw’n ych dewis chi. Os och chi’n moin jobyn, och chi’n gofyn i’r fferm a on nhw’n setlo ar arian.  Odd pob un yn Ben-bont, odd gweision ffermydd a lot o’r ffermwyr hefyd 'ny. Bydde chi’n clywed “Ma ishe gwas yn New Park, ma ishe gwas yn y Grove”.  Wel nawr, och chi nawr yn mynd i edrych, bydde’r ffarmwr ddim yn dod atoch chi.    Pedwar ucen mlynedd yn ôl - dydd mawr.  Sdim sôn amdano fe nawr.