Dwi’n teimlo’n gartrefol, braidd, yn Hendre’r Ywydd Uchaf erbyn hyn. Mae na hogle tân coed yn y swyddfeydd a mae’n gwneud i mi deimlo’n anidding, yn edrych ymlaen at y Gwanwyn, pan gâi dreulio mwy o amser yno. Efallai eich bod wedi ymweld â Sain Ffagan droeon, ond heb dreulio llawer o amser yn yr adeilad dan sylw. Mae’n aelwyd weddol wag, yn bennaf am fod dodrefn o’r cyfnod addas yn rhy fregus i’w harddangos yn yr awyr agored. Fe ddowch o hyd i’r rheiny yn yr oriel. Yn ogystal â hyn, does dim simne ar y tŷ, sy’n ei wneud yn le anodd i weithio ynddo, ac i ymweld ag e, hyd yn oed, os nad yw’r tân yn bihafio.
Adeilad ffram-bren yw Hendre’r Ywydd, a symudwyd i'r amgueddfa yn y 1960au. Er i rywun fyw ynddo tan 1954, dwi’n gobeithio dysgu mwy am yr adeilad, a sut y defnyddiwyd ef, yn oes y Tuduriaid, gan ddefnyddio amrywiaeth o ffynonellau a sgiliau. Fe fues i’n cael modd i fyw yn coginio a dehongli yno dros yr haf and dwi’n edrych ymlaen at gael torchi llewys a phrofi sut le yw e i weithio ynddo o ddydd-i-ddydd.
Mi fydde ymroi i’r hen ffordd Duduraidd o fyw, ar yr adeg hon o’r flwyddyn o leia, yn beth annoeth i’w wneud, felly dwi am dreulio’r misoedd llwm yn archwilio cyd-destun a hanes yr adeilad.
A mae llwyth ohono. Mae ysgolheigion a haneswyr lleol wedi sgrifennu torreithiau o erthyglau am deuluoedd, adeiladau, diwydiannau a digwyddiadau Sir Ddinbych yn y cyfnod Modern Cynnar. Mae pentwr o erthyglau yn gwegian ar fy nesg, yn aros imi eu marcio â stribedi pinc a melyn. Ond rhaid dechre yn rywle. Fe benderfynais i ddod o hyd i safle gwreiddiol yr adeilad yn gyntaf oll.
Adeiladwyd Hendre’r Ywydd ym mhlwyf Llangynhafal, ger Rhuthun. Dwi’n weddol gyfarwydd â’r ardal, ond dwi erioed di gallu dweud yn sicr o ble daeth y tŷ. Dwi’n cofio gwrychoedd uchel a ffyrdd cul Dyffryn Clwyd, yn hytrach na’r hyn oedd ar yr ochr arall iddyn nhw. Yn lwcus, pan fydd yr amgueddfa’n symud adeilad, fe fyddwn ni’n creu archif am ei leoliad gwreiddiol, llawn mesuriadau, ffynonellau a mapiau. Fel arfer, maent yn gasgliadau arbennig:
Yn anffodus, yn achos Hendre’r Ywydd, gallwn weld bod mwy o ddiddordeb gan y curadur ar y pryd yn hanes a ffurf yr adeilad, yn hytrach na’r ardal a’r bobl fuodd yn byw ynddo. Roedd y ffeil yn llawn ffotograffau manwl o fframiau pren, cytiau lloi a drysau. Dim ond dau gliw oedd yno allai fy helpu’r tro hwn: copi o gopi o gopi o fap o 1830, a dargopi o fap heb allwedd arno. Nodwedd gyffredin rhwng y ddau fap oedd y stribed o dir oedd yn culhau tua un pen. Dyma ble, ym 1508, yr adeiladwyd Hendre’r Ywydd.
Yn reddfol, mi deipiais y manylion i mewn i google maps, i chwilio am stribed debyg yn ardal Llangynhafal. Roedd hynny’n gam gwag, fel y gwelwch chi:
Fe benderfynais i ailymweld â google ar ôl i mi wneud chydig mwy o waith ymchwil. Roedd yn demtasiwn i ddibynnu ar wybodaeth y wefan honno – ond mae’n tirwedd ni wedi newid cyn gymaint ers y 1500au, ac yn ogystal enwau ein tai, ffyrdd a thafarndai, ei bod yn ffynhonnell annibynadwy yn yr achos yma. Mi es yn ôl at y dargopi, a chanobwyntio ar y siapiau – lleoliadau nentydd a thraciau, a nodweddion anarferol yn y tirwedd.
Yng nghanol haniaeth hyn i gyd, daeth Coflein i’r adwy. Rwyf wedi bod yn defnyddio’r gronfa ddata i edrych ar hanes tai eraill o ardal Llangynhafal, yn y gobaith y gallaf greu pictiwr ehangach o gyd-destun bywyd y 1500au yn Nyffryn Clwyd. Mae’r gronfa ddata, sy’n cael ei rheoli gan y Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, yn cyflenwi cyfeirnod GPS ac Ordnance Survey ar gyfer pob heneb a hen adeilad sydd wedi’i gofrestru ganddynt. Gallwch weld cofnod coflein am Hendre’r Ywydd yma.
Mae casgliad o fapiau Ordnance Survey mawr yma yn llyfrgell Sain Ffagan, felly es ati i groesgyfeirio’r wybodaeth oedd yn fy meddiant. Mae manylder mapiau OS yn wefreiddiol, ac ar ôl chwilio'n fanwl (a chael help gan Guradur Adeiladau Hanesyddol Sain Ffagan) fe ddaethom ni o hyd i rywbeth oedd yn canu cloch. Croesffordd gam; nant gyfarwydd...
Wrth i ni edrych eto, sylwais bod rhywun wedi bod yno o'n blaen, ac yn groes i eticet archifol, wedi marcio'r map ag inc coch yn agos at leoliad y tŷ (mater o bwys dirfawr i nerd fatha fi). Ar ôl deffro o fy llewyg, dychwelais at awyrluniau google a chyn pen dim, roeddwn i wedi gosod pin yn y map. Gallwn weld yn glir bod y stribed o dir yn dal i fodoli, mwy neu lai, fel y gwelwn hi ar fap 1830. Mae'r heol gyfagos yn cordeddu fel honno ar y dargopi:
Roedd yn naturiol fy mod yn ysu i ymweld â'r lle. A diolch i google, dwi nawr yn gwybod bod safle'r tŷ yn gae o gorn melys. Er fod hynna'n swnio bach yn rhy debyg i un o ganeuon Arfon Wyn, dwi'n hapus iawn i ddechrau fy nhaith i oes Harri Tudur yn fan hyn:
Rho glic isod i ymweld dy hun:
View Llangynhafal 1510 in a larger map
