: Amgueddfeydd, Arddangosfeydd a Digwyddiadau

Ffilm Straeon yn y Meini - Crewyd y ffilm arbennig yma ar gyfer agoriad swyddogol tai Fron Haul, ac mae wedi bod ar ddangos yn y tai ers hynny. Dyma'r cyfle cyntaf i fwynhau'r ffilm yn ddigidol, 21 mlynedd yn ddiweddarach.

Mae ein curadur Cadi Iolen yn gyfrifol am ofal a chadwraeth miloedd o wrthrychau. Yma mae hi’n dweud mwy am ei hoff wrthrych yn y casgliad, ty 1861 Tanygrisiau.

Bury a time capsule – for children of all ages from very young up to 100+

Part 1 – introduction and what you’ll need to get started

A great way to leave something for future people to find is to make a time capsule. Fill it with everyday items from ‘now’ and bury it in your garden or you could put it in the corner of the attic where no-one goes! 

After the ‘lockdown’ you could always make a time capsule with your classmates in school and bury it on the school grounds.

I’ve made quite a few time capsules over the years. I used to make them with my son when he was growing up and we buried them all over the place! We hoped that they would last a hundred years or more so that somebody would find them and see our things.

I have made two capsules with schools in Swansea too. One we buried at Waun Wen School, and one we buried in the grounds of Penlan Community Centre. Chris Coleman, who was the Wales football manager at the time came to help Waun Wen School bury their time capsule in the school garden. He grew up in Waun Wen. 

Penlan children buried their capsule in the Community Centre garden.

We used big plastic boxes for the capsule because there were a lot of children who wanted to add something.

What you’ll need

When you make your capsule you can use any empty container that you might have in the house. I like to use empty coffee jars or any jar that has a screw lid (I tend to raid our re-cycling box).

I couldn’t find an empty coffee jar this time but luckily we had an empty marmalade jar. 

Remember, the container you use will be very interesting to future people too!

 

Part 2

What goes into your Time Capsule

I searched around my house for things to put in. 

The items should not be expensive, just little things you don’t mind burying. I chose:

• an ASDA receipt so people can see how much things cost
• a toy car
• a plastic dinosaur
• an elastic band
• a safety pin
• a keyring with my blood type on it
• a puzzle from a Christmas cracker
• my Welsh learner’s badge
• a pencil
• three coins, a two pence, a five pence and a one penny
• an old sim card from a mobile phone
• a badge I got on a birthday card which says ‘aged to perfection’
• a Marie Curie badge of daffodils

 

Part 3

Write a little note to go in the jar. It can say things about you like your name and age and todays date. Also write a little explanation of why you are burying the capsule. If you can add a picture of you then good, but you can always draw a picture of yourself too. 

You could write your thoughts of the Covid 19 lockdown, what you miss the most or who you miss most.

You could write a letter to your future self and dig the capsule up yourself in twenty year’s time!

Make sure your container is clean and dry before putting your things in. Screw the lid on tight.

Then if you have some tape (doesn’t matter if you don’t) put an extra seal around the lid to keep any water out. 

Part 4

Send us pictures of your time capsule!

We would love to see what you put in your time capsule

Share your pictures with us via the Amgueddfa Cymru Twitter account!

Part 5

You are now ready to bury the capsule. Remember to make a ‘treasure’ map of where you buried it.

This is in case you want to do more than one and you’ll have a way of knowing where they all are.

 

Cyn dyfeisio’r trên locomotif, cyflymder a nerth y ceffyl oedd pinacl trafnidiaeth ar y tir. Newidiodd trenau stêm y cysyniad o gyflymdra’n llwyr, a gallai llawer mwy o nwyddau a phobl gael eu symud ymhellach, yn gynt ac yn rhatach.

Gweddnewidiwyd sawl agwedd o fywyd pobl gyffredin gan ddyfodiad yr oes stêm. Mewn llai na chenhedlaeth, tyfodd rheilffyrdd o fod yn ddyfeisiadau hynod i fod yn rhan ganolog o fywyd.

Dechreuodd y chwyldro ym Merthyr Tudful ar 21 Chwefror 1804 gyda’r cofnod cyntaf o daith ar gledrau dan bŵer stêm. Y dynion yng ngofal y fenter oedd y peiriannydd o Gernyw Richard Trevithick a Samuel Homfray, perchennog Gweithfeydd Haearn Penydarren.

Ffwrneisi a melinau rholio Gweithfeydd Haearn Penydarren, gyda’r ffwrneisi chwyth i’r chwith yn y cefndir. O flaen yr adeiladau ar y dde mae ceffyl yn tynnu tri llwyth o haearn bar – dechrau’r daith i Abercynon lle byddai’n cael ei lwytho ar fad i’w gludo ar hyd Camlas Morgannwg i’r porthladd yng Ngaerdydd. Llwyth o’r fath a gludwyd yn llwyddiannus gan locomotif Trevithick. Ysgythriad gan John George Wood ar gyfer ei lyfr “The Principal Rivers of Wales”, 1812.

Roedd Trevithick wedi datblygu injan stêm gwasgedd uchel gryno, llonydd, allai gael ei hadeiladu’n rhatach ac oedd yn cynhyrchu mwy o bŵer na cynlluniau tebyg o’r un maint. Cytunodd Homfray a Trevithick ar bartneriaeth i gynhyrchu injanau stêm llonydd. Yn 1801 ac 1803 roedd Trevithick wedi adeiladu a phrofi cerbydau stêm arbrofol ar y ffordd, ond heb fagu diddordeb y cyhoedd. Roedd de Cymru ar y pryd yn frith o dramffyrdd yn gwasanaethu’r  gweithfeydd dur, y chwareli a’r pyllau glo – pob un gyda cheffylau yn tynnu cerbydau ar gledrau haearn. Gobeithiodd y byddai marchnad ehangach ar gyfer ei injanau stêm pwerus petai’n gallu profi eu gwerth ar y rheilffyrdd. Yn y gobaith o ehangu ei fusnes adeiladu injanau ei hun, cytunodd Homfray i ariannu’r gwaith o adeiladu locomotif stêm.

Llwyddodd y locomotif i dynnu pum wagen yn carrio deg tunnell o haearn, a 70 o ddynion oedd wedi bachu lle ar y wageni am y daith 9¾ milltir. Dros yr wythnosau canlynol gwnaeth y locomotif sawl taith o un pen y tramffordd i’r llall.

Cafodd y locomotif gryn dipyn o gyhoeddusrwydd yng Nghymru a thu hwnt.

Gan y byddai’r cledrau brau yn torri’n aml gan y locomotif trwm, cafodd ei throi’n injan llonydd ymhen ychydig fisoedd. Adeiladodd Trevithick ddwy injan arall yn Lloegr ym 1905 a 1908, ond methodd â chanfod cefnogaeth ariannol.

Tren Cyflym y Glowyr, Rheilffordd Saundersfoot, 1900s. Gwasanaeth sylfaenol oedd efallai yn flas o’r daith gyntaf honno ar deithiau cynnar locomotif Penydarren ym 1804, pan fachodd 70 o weithwyr ar y cyfle i fwynhau’r daith ar y pum wagen. Cyflwynwyd gwasanaeth Rheilffordd Saundersfoot ym 1900 i gludo glowyr o Cilgeti i Lofa Bonville’s Court. Bathwyd yr enw eironig gan gyhoeddwr y cerdyn post.

Er bod injanau Trevithick yn fethiant masnachol, roedd y tân wedi’i gynnau. Adeiladodd peiriannwyr yng ngogledd Lloegr – Timothy Hackworth a George Stephenson yn bennaf – gyfres o injanau locomotif dibynadwy yn y 1810au i gludo wageni glo o’r pyllau i’r dociau. Arweiniodd hyn at benderfyniad Rheilffordd Stockton & Darlington i ddefnyddio trenau stêm ar ei hagor ym 1825, a’r rheilffordd stêm hir gyntaf rhwng Lerpwl a Manceinion ym 1830.

Chwarter canrif yn ddiweddarach, nid arbrawf oedd y trên stêm ond grym dibynadwy. Ymhen rhai degawdau roedd trenau stêm i’w gweld ar reilffyrdd ym mhob cyfandir.

Yr ailgread o locomotif Penydarren yn Oriel Rhwydweithiau Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, Abertawe.      

Gellir gweld ailgread o locomotif arloesol Penydarren gan Richard Richard Trevithick yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, Abertawe, lle bydd hi i’w gweld yn codi stêm o hyd ar adegau.

Efallai y bydd y ffilm yma o ddiddordeb i chi hefyd:

https://museum.wales/articles/2008-12-15/Richard-Trevithicks-steam-locomotive  

 

Tra bod Cymru yn gweithio'n galed i hyrwyddo agenda hinsawdd gadarnhaol, gyda tharged o 100% o drydan adnewyddadwy erbyn 2035, mae ein gorffennol diwydiannol yn taflu cysgod amgylcheddol hir. Yma mae Jennifer Protheroe-Jones, Prif Guradur Diwydiant, yn edrych ar ein hanes diwydiannol a'i effaith. 

Cyfrannodd Cymru yn gynnar ac yn ddiarwybod at newid yn yr hinsawdd. 

Dangosodd Cyfrifiad 1851 mai Cymru oedd y wlad gyntaf i fod â mwy o bobl yn cael eu cyflogi mewn diwydiant nag mewn amaethyddiaeth. Digwyddodd y newid pwysig hwn tua chanol i ddiwedd y 1840au yn ôl pob tebyg. 

Roedd Cymru yn ganolfan ddiwydiant rhyngwladol nodedig yng nghanol y 19eg ganrif, gan ei bod yn un o'r cenhedloedd cynhyrchu haearn pwysicaf, ac yn ganolbwynt diwydiannau copr a thunplat y byd. Roedd glo – gâi ei fwyngloddio ar raddfa anferth yng Nghymru – yn sail i'r holl ddiwydiannau hyn, yn tanio ffwrneisi, yn pweru’r injans stêm a oedd yn gyrru peiriannau, a’r locomotifau a oedd yn tynnu deunyddiau crai a chynhyrchion gorffenedig. 

Môr o wagenni rheilffordd wedi'u llwytho â glo mewn seidins ger Doc y Rhath, Caerdydd, yn aros i'w cludo ym mis Mawrth 1927. Mae'r llythrennau cyntaf ar y wagenni yn nodi ystod o brif gwmnïau'r pyllau glo: Burnyeat, Brown & Co Ltd; D.Davis & Sons Ltd; Nixon’s Navigation Coal Co Ltd; United Collieries Ltd.

Roedd glo ager o Gymru yn ddelfrydol ar gyfer codi ager. Mae'n llosgi heb lawer o fwg, yn creu ychydig o ludw ac yn cynhyrchu llawer iawn o wres. Wrth iddo losgi, mae glo ager yn agennu ond nid yw'n hollti’n ddarnau bach. Mae'r agennau yn caniatáu i'r glo losgi o'r tu mewn yn ogystal ag o'r tu allan, sydd yn cynyddu’r gwres yn sylweddol ac felly’n cynyddu priodweddau codi ager y tanwydd. Oherwydd nad yw’n torri'n ddarnau bach wrth losgi, mae'n eistedd ar ben y bariau tân, yn hytrach na disgyn trwy'r bariau fel darnau bach o lo heb eu llosgi a fyddai'n mynd yn wastraff ymysg y lludw. Mae'r nodwedd hon yn arbennig o berthnasol i danwydd a ddefnyddir mewn locomotifau, oherwydd mae dirgryniad y locomotif wrth iddo symud ar hyd y trac yn tueddu i wneud i danwydd o ansawdd is i dorri'n ddarnau bach sy'n cael eu gwastraffu pan fyddant yn syrthio trwy'r bariau tân i mewn i’r pwll lludw. Roedd y rhinwedd hwn yn golygu bod galw mawr am lo stêm Cymru.

Golygfa o'r awyr yn edrych i'r de-ddwyrain dros Waith Dur Caerdydd (East Moors) tua 1960.

Ychydig ddegawdau yn ddiweddarach, roedd symiau enfawr o lo yn cael eu defnyddio gan ddiwydiannau yng Nghymru, ond roedd mwy fyth yn cael ei allforio. Erbyn dechrau'r ugeinfed ganrif, de Cymru oedd maes glo pwysicaf y byd o ran allforio glo , gan gyflenwi glo stêm yn rhyngwladol. O ran ynni, roedd Môr Hafren ar yr adeg hon yn cyfateb i Gwlff Persia ganrif yn ddiweddarach. Os mai tanwydd o ansawdd uchel a fedrai bweru ystod eang o beiriannau oedd ei angen, yna porthladdoedd glo de Cymru oedd y lle i'w gael.

Yn y 19eg ganrif roedd gweld mwg o bentyrrau simneiau gweithfeydd yn cael ei ystyried yn arwydd o ffyniant. Erbyn dechrau'r 20fed ganrif roedd mwg o losgi glo yn cael ei gydnabod fwyfwy fel niwsans, ond hefyd fel rhywbeth anochel. Dim ond ar ôl yr Ail Ryfel Byd y dechreuwyd gwneud ymdrechion difrifol i leihau’r mwg o ddiwydiannau ac o danau glo mewn cartrefi – ac erbyn hynny roedd olew wedi datblygu’n ffynhonnell ynni pwysicach na glo ar draws y byd.

Mae llosgi glo, olew a nwy naturiol yn rhyddhau carbon deuocsid a nwyon tŷ gwydr eraill sy'n achosi newid yn yr hinsawdd. Yn rhyngwladol, caiff glo ei ddefnyddio’n bennaf wrth gynhyrchu trydan, cynhyrchu sment ac wrth wneud dur. Rhoddwyd y gorau i ddefnyddio glo yn y diwydiant cynhyrchu trydan yng Nghymru ym mis Mawrth 2020; mae’n parhau i gael ei ddefnyddio yn y diwydiannau dur a sment.

Arllwys llond wagen o lo yn Nociau Caerdydd, dechrau'r 20fed ganrif. Roedd rhai mathau o lo yn tueddu i dorri'n fân, felly, yn lle tipio'r wagenni yn uniongyrchol i grombil llongau o uchder sylweddol, roedd y glo yn cael ei dywallt i 'flwch gorchuddio' patent Lewis Hunter (sydd i'w weld o dan y llwch glo helaeth) gâi wedyn ei godi gan graen ar ochr y doc ar y chwith, a'i ostwng i howld y llong llong, gan leihau'r uchder gollwng.

Cloddiwyd meysydd glo Cymru yn ddwys yn y 19eg ganrif a chyrhaeddodd y diwydiant ei uchafbwynt ym 1913, gan ddirywio wedi hynny wrth i’r glo brinhau. Yr allbwn ym 1913 oedd 60 miliwn o dunelli, ac allforiwyd ei hanner; yn 2018 roedd allbwn i lawr i 1.1 miliwn o dunelli. Roedd allbwn glo Cymru eisoes wedi dirywio'n sylweddol erbyn i newid hinsawdd gael ei gydnabod yn eang fel mater o bwys byd-eang. Bob blwyddyn mae'r byd yn cynhyrchu dros ganwaith cymaint o lo ag y gwnaeth Cymru ym 1913, pan oedd diwydiant glo Cymru ar ei anterth. Hyd yn oed yn ôl ym 1913, dim ond tua 5% o allbwn glo'r byd yr oedd Cymru yn ei gynhyrchu – ei bwysigrwydd ar y pryd oedd bod ei hanner yn cael ei allforio a'i fod yn cael ei ystyried yn danwydd premiwm ei amser.

Mae esboniad o’r rhwydwaith cymhleth o gyfathrebu a alluogodd fasnach lo ryngwladol Cymru i’w weld yn oriel y Glo, Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe.