: Ymgysylltu â'r Gymuned

Mae gerddi Tai’r Chwarelwyr yn Amgueddfa Lechi Cymru yn rhan boblogaidd o brofiad ymwelwyr â’r safle – ond nid edrych yn hardd yw unig bwrpas y planhigion, maen nhw yno hefyd i roi ychydig o hanes y chwarelwyr a’u teuluoedd.

Mae’r ardd yn cael ei thrin gan dîm gweithgar o Gyngor Gwynedd, sy’n ymweld o’u canolfan ym Melin Glanrafon, Glynllifon. Mae’r tîm yn rhan o adran Oedolion, Iechyd a Llesiant y Cyngor, ac mae’n cynnig hyfforddiant a phrofiadau i oedolion ag anghenion dysgu. Mae’r tîm yn gofalu am yr ardd drwy gydol y flwyddyn, i sicrhau ei bod mewn cyflwr da ar gyfer yr ymwelwyr.

Dyma Cadi Iolen, Curadur Amgueddfa Lechi Cymru yn egluro mwy am hanes y bythynod a'u gerddi:

“Symudwyd Tai’r Chwarelwyr o Danygrisiau i’r Amgueddfa Lechi 21 mlynedd yn ôl. Mae pob tŷ yn adlewyrchu cyfnod gwahanol yn hanes y diwydiant llechi – o 1861 yn Nhanygrisiau tua dechrau oes aur y chwareli, i dŷ yn ystod Streic Fawr y Penrhyn ym 1901, a Llanberis ym 1969, pan gaewyd Chwarel Dinorwig am y tro olaf.

Cawsom gyngor gan y prif arddwr yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru, wnaeth amlinellu beth ddylen ni ei blannu ymhob gardd i adlewyrchu amodau byw’r cyfnod. Wedi hynny, bu’r garddwyr wrthi’n brysur yn plannu.

Mae gan dŷ 1861 ardd berlysiau yn cynnwys ffenigl, mint ac eurinllys. Mae gardd 1901 yn fwy ymarferol, gyda gardd lysiau yn y tu blaen a’r cefn gan y byddai teuluoedd angen plannu eu bwyd eu hunain mewn adeg o dlodi. Erbyn 1969, mae’r gerddi’n fwy addurniadol gyda blodau fel begonias a phlanhigion lliwgar eraill, yn debyg i’n gerddi ni heddiw. Rydyn ni hefyd yn tyfu tatws a riwbob yng nghefn y tŷ addysg. Mae’r actorion preswyl yn defnyddio’r rhain, a chânt eu coginio yn y caffi o bryd i’w gilydd.”

Roedd gerddi cynnyrch a blodau yn rhan nodweddiadol o gartrefi Glowyr. Man pwysig lle tyfwyd bwyd, lle'r oedd colomennod, ieir ac yn aml mochyn hefyd yn cael eu cadw. Sharon Ford yw Rheolwr Dysgu a Chyfranogi yn Big Pit Amgueddfa Lofaol Cymru. Ysgrifennodd yr erthygl hon ar gyfer ein blog, i ddathlu buddion iechyd a lles garddio - yn enwedig yn ystod y cyfnod cloi hwn. Mae'n llawn llawenydd garddio ac awgrymiadau a chynghorion defnyddiol, a chafodd Sharon fwy nag ychydig o help gan gyd-arddwr brwd - ei mab, Iwan.

‘We may think we are nurturing our garden, but of course it's our garden that is really nurturing us’   

Jenny Uglow

Dwi erioed wedi bod mor ddiolchgar am fy ngardd. Mae’n cynnig lloches y tu hwnt i bedair wal y tŷ. Mae’r tywydd braf wedi’n galluogi ni i fod tu allan pan nad ydym yn gweithio, i fynd o dan draed pan fyddwn angen ychydig o lonydd, ac wrth gwrs i roi mwy o sylw nag arfer i’r ardd. Mae bod â rhywbeth i gynllunio a chanolbwyntio arno wedi bod yn wych am dynnu’n meddyliau oddi ar yr argyfwng byd-eang a bod oddi wrth deulu a ffrindiau. Mae hyd yn oed ein mab 8 oed bywiog, Iwan wedi bod yn ymwneud mwy â’r ardd eleni, gan gynllunio pa lysiau mae eisiau eu cynaeafu a’u bwyta mewn ychydig fisoedd, ac mae’r awyr iach a’r gweithgarwch yn ei flino erbyn diwedd y dydd. Mae hyn yn bwysig gan ei fod arfer cael gwersi nofio, gymnasteg a rygbi.

Mae effaith bositif garddio ar iechyd corfforol a meddyliol yn hysbys i bawb, a gall helpu gyda nifer o broblemau fel pwysau gwaed uchel, gorbryder yn ogystal â phroblemau iechyd meddwl mwy difrifol.

Rydyn ni’n arbennig o lwcus i gael gardd adref a rhandir dros y ffordd. Nid pawb sydd mor lwcus, ond gall dim ond ambell i bot o blanhigion neu blannu llysiau mewn corneli a chilfachau leihau straen a hybu hunan barch. Mae gofalu am blanhigion tŷ yn rhoi teimlad o bwrpas i rywun, ac mae’n lle da i gychwyn os nad oes gennych brofiad o arddio.

Gofynnais i Iwan os oedd eisiau rhannu ei gyngor ar dyfu a gofalu am blanhigion – mae’n arddwr profiadol erbyn hyn, gan ei fod wrthi ers yn blentyn bach. Roedd hefyd eisiau rhannu ei gyngor ar gadw ieir, rhag ofn bod unrhyw un yn meddwl cael ieir i’w cadw’n hapus! Mae llawer o dystiolaeth am fuddion therapiwtig cadw ieir hefyd.

Fy enw i yw Iwan Ford. Rwy’n 8 oed ac yn byw yn Blaenafon. Y dyddiau hyn, rydw i adref gyda Mam a Dad drwy’r amser. Mae’n iawn, ond rwy’n colli fy ffrindiau a fy nghefndryd. Rydyn ni’n lwcus iawn achos mae ganddo ni ddwy ardd a dwy iâr. Enwau’r ieir yw Barbara a Millie. Roedd gen i iâr arall o’r enw Penny, ond roedd hi’n sâl iawn a bu farw ychydig wythnosau yn ôl. Fe wnaethon ni ei chladdu yn yr ardd.

Fe gawson ni Millie pan glywodd rhywun fod Barbara ar ben ei hun. Silkie yw Millie, ac mae’n ddoniol iawn ac yn drwsgwl. Mae ganddi draed mawr ac mae’n cerdded dros bopeth. Mae’n gyfeillgar iawn ac yn fy nilyn rownd yr ardd. Mae gan ieir silkie glustiau glas a phlu blewog. Iâr fantam yw Barbara, ac mae ganddi blu hardd iawn. Mae plu oren o gwmpas ei gwddw. Mae’n dodwy wyau bach iawn ond mae nhw’n flasus iawn. Mae nhw’n amlwg yn ieir hapus iawn.

Rwy’n helpu Mam a Dad gyda’r garddio achos mae ganddo ni randir a gardd wrth y tŷ. Rwy’n hoffi plannu, dyfrio a hel llysiau a ffrwythau. Mae gen i ardd lysiau fach fy hun ac rwy wedi plannu ffa Ffrengig, pwmpen, maro a ffa coch yn barod. Mae hadau angen pridd da a digon o gompost, haul a dŵr. Rhaid i chi gofio dyfrio yn aml neu chewch chi ddim planhigion.

Cyngor plannu Iwan:

• Llenwch y potiau gyda chompost. Rhowch yr hedyn i mewn. Weithiau byddwch yn llenwi hanner y pot gyda chompost, rhoi’r hedyn i mewn ac wedyn mwy o gompost. Weithiau byddwch yn llenwi’r pot a gwneud twll gyda’ch bys i roi’r hedyn i mewn. Cofiwch ddyfrio, a bydd yr hadau yn tyfu mewn ychydig wythnosau. Pan fyddan nhw wedi tyfu ychydig, a dim perygl o rew, gallwch eu plannu yn y ddaear.
• Dim gardd? Gallwch blannu tatws mewn bwcedi neu fagiau compost. Mae tomatos yn tyfu fel hyn hefyd.
• Cofiwch ysgrifennu enwau’r planhigion ar ffyn hufen ia a’u rhoi yn y potiau, er mwyn cofio beth yw beth.

Cyngor ieir Iwan:

• Dyw ieir silkie ddim yn crwydro achos dydyn nhw ddim yn hedfan, felly mae nhw’n berffaith ar gyfer gerddi bychan.
• Mae baw ieir yn dda i’r pridd. Pan mae’r compost baw ieir yn barod, gallwch ei gymysgu yn y pridd i gael planhigion mawr a chryf.
• Mae ieir yn hoffi cynrhon blawd. Rydyn ni’n rhoi rhai i’r ieir ac yn rhoi rhai i adar yr ardd hefyd. ‘Beaky and Feather’ yw hoff fwyd ieir, ac mae’n gwneud i’w plu sgleinio.

Er na all tîm a gwirfoddolwyr prosiect GRAFT Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, ymgynnull i arddio gardd yr Amgueddfa ar yr adeg hon, maent serch hynny yn cadw'n brysur yn sefydlu 'Hadau Allan yn y Gymuned' ac yn ein hannog ni i gyd i dyfu blodau haul mewn mannau gweladwy a chyhoeddus i ddangos cefnogaeth ar gyfer gweithwyr allweddol. Dyma ychydig mwy am y prosiect cymunedol arloesol hwn a sut mae wedi tyfu o hedyn syniad i brosiect llewyrchus sy'n tyfu planhigion, bwyd a phobl.

GRAFT: maes llafur wedi'i seilio ar bridd, yw prosiect tir ac addysg fwytadwy Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, a darn parhaol o seilwaith gwyrdd yng Nghanol Dinas Abertawe. Mae'r prosiect hefyd yn waith celf sy'n ymgysylltu'n gymdeithasol gan yr artist Owen Griffiths, ac fe'i comisiynwyd yn wreiddiol fel rhan o Nawr Yr Arwr yn 2018, a ariannwyd gan 1418NOW fel rhan o brosiect diwylliannol enfawr ledled y DU sy'n coffáu'r Rhyfel Byd cyntaf.

Mae GRAFT yn gweithio gyda grwpiau cymunedol o ystod eang o gefndiroedd ledled y ddinas a ddaeth ynghyd, i drawsnewid cwrt yr Amgueddfa i mewn i amgylchedd tyfu organig hardd, cynaliadwy; creu tirwedd fwytadwy i annog cyfranogiad a sgwrs ynghylch defnydd tir, bwyd a chynaliadwyedd mewn ffordd hygyrch a grymusol.

Mae Owen a'r Uwch Swyddog Dysgu Zoe Gealy yn datblygu rhaglen barhaus GRAFT o amgylch y syniadau hyn o gydweithredu, cynaliadwyedd a'r gymuned. Bob dydd Gwener, (heblaw yn ystod y cyfnod cloi hwn), mae gwirfoddolwyr hen ac ifanc yn gweithio ochr yn ochr â'i gilydd i rannu sgiliau gweithio mewn pren a metel, dysgu sut i dyfu planhigion, ennill cymwysterau a chefnogi ei gilydd ar hyd y ffordd. Mae'r prosiect wedi gweld prentisiaethau llwyddiannus yn datblygu o ganlyniad i'w raglen, yn ogystal â gweld buddion iechyd meddwl tymor hir trwy weithio y tu allan gyda'i gilydd. Mae cyfeillgarwch yn datblygu, ac mae pobl, yn ogystal â phlanhigion, yn ffynnu. Yn ystod datblygiad GRAFT, yn ogystal â gwelyau uchel, mae pergola a meinciau o bren lleol, popty pizza cob a chychod gwenyn wedi’u cyflwyno i’r ardd. Daw gwirfoddolwyr ieuengaf GRAFT o Ysgol Cefn Saeson yng Nghastell-nedd ac maent yn gweithio gydag Alyson Williams, y Gwenynwr preswyl, yn dysgu am fioamrywiaeth, yr amgylchedd ac yn gweithio gyda'i gilydd i ofalu am y gwenyn.

Mae peth o'r cynnyrch sy'n cael ei dyfu yn yr ardd fel arfer yn gwneud ei ffordd i mewn i brydau blasus yng nghaffi'r Amgueddfa tra bod rhywfaint yn cael ei ddefnyddio ar gyfer prydau cymunedol yn GRAFT. Mae cyfran o gynnyrch yn cael ei ddefnyddio gan wirfoddolwyr, a rhoddir peth i brosiectau a grwpiau ledled yr ardal sy'n darparu bwyd i'r rhai mewn angen, fel Tŷ Matts, Ogof Adullam a chanolfan galw heibio ffoaduriaid Abertawe.

HADAU A HEULWEN YN YSTOD Y CYFNOD YMA O WAHARDDIADAU

Dros yr wythnosau nesaf bydd GRAFT yn postio hadau trwy gynllun parseli bwyd Dinas a Sir Abertawe, ac i grwpiau cymunedol y maent yn gweithio gyda nhw yn rheolaidd megis Roots Foundation a CRISIS. Mae'r hadau'n cynnwys pwmpen sgwash a blodau haul, a gynaeafwyd gan y garddwyr y tymor diwethaf.

Mae menter arall y mae GRAFT yn ei datblygu yn ystod yr wythnosau nesaf yn annog pobl i blannu blodau haul mewn mannau gweladwy a chyhoeddus, i ddangos cefnogaeth i weithwyr allweddol ochr yn ochr â phaentiadau enfys. Gwahoddir pobl hefyd i bostio lluniau o’u tyfiant llwyddiannus ar dudalennau cyfryngau cymdeithasol GRAFT.

I ofyn am hadau, cysylltwch â zoe.gealy@museumwales.ac.uk

07810 657170

Wrth gloi, mae angen rhywfaint o ofal ar ardd GRAFT yn ystod y cyfnod yma, ac felly mae tîm ar-safle Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn dyfrio'r ardd a gofalu am y planhigion ifanc yn ystod eu sifftiau dyddiol.

Gyda diolch i chwaraewyr Loteri Cod Post y Bobl am gefnogi rhaglen gyhoeddus o weithgareddau a digwyddiadau Amgueddfa Cymru.

DILYNWCH GRAFFT:

www.facebook.com/graft.a.soil.based.syllabus

INSTAGRAM: Graft____

Today is National Autusm Day, a chance to spread awareness and increase acceptance of Autism. Here at Amgueddfa Cymru National Museums of Wales, we believe passionately in making our museums and galleries accessible to everyone, and more than that to creating welcoming, comfortable spaces for all. To that end, a couple of years ago, with the support of autistic volunteers and family members, the National Waterfront Museum created a 'chill-out-room', and began offering 'quiet hours' each month. Here, Ian Smith Senior Curator of Modern & Contemporary Industry at the Waterfront Museum explains how this special space came about.

“In October 2016 we had a staff training day in ‘Autism Awareness’. It opened our eyes to how they see the world and how we can support their needs. It showed us how even the simplest of environmental changes can affect a person with autism. Things like light and sound levels, the colour of walls and floors. In fact the general layout of a space which might be deliberately made stimulating and flashy might cause many autistic people to retreat within themselves.

It was around this time that we welcomed a new volunteer at the museum. Rhys, 17, has autism. His mother contacted us and asked if he could volunteer with us to help his confidence when meeting people and in a real work environment. Rhys helps to run an object handling session, usually with another volunteer or a member of staff, and he has taken to it really well. We have all noticed that he’s become more outgoing and will now hold conversations with total strangers.

With the growing awareness of autism the Museum decided to create an Autism Champion. Our staff member Suzanne, who has an autistic son, readily agreed to take up the challenge. She now attends meetings with our sister museums where issues and solutions around autism are discussed.

During our training session we discovered that some organisations have created ‘chill-out’ rooms. These are for anyone who is feeling stressed or disturbed to go to and relax and gather themselves together. These rooms are especially useful for autistic people. We put a small group together to look at creating a safe, quiet space somewhere in the Waterfront Museum. After considering options, we decided that a little used first aid room on the ground floor offered the best place.

Rhys came into his own. He offered us a number of suggestions on how we could change the space to make it autism friendly. These included making the light levels controllable and sound proofing the room so that gentle music or relaxing sounds could be played. Suzanne too came up with a number of ideas from her own experience of looking after her son. Additionally, a local special school, Pen-y-Bryn, with whom we had an established relationship also offered us their valuable expertise.

The room we’ve created is a very soothing space and we find it gets regular use by people with a range of needs, and is clearly much appreciated as shown by the comments in the visitor’s book:

“Fantastic resource! My daughter really needed this today – thank you!”

“Lovely place to get away from the hustle and bustle for a little one.”

“Lovely idea for people on the spectrum to come for quiet.”

“Really helped my son to have some time out.”

This has been a very big learning curve for most of us, but it has been made much easier by talking to people who have direct experience of autism. Their input as part of our team has been invaluable.”

The Museum is of course, closed right now, but for those of you interested, the times for our 'quiet hours' are posted on our events pages each month. We look forward to welcoming you all back in the coming months. 

My name is James and I just want to sketch out a typical day as a part of the Volunteer Book Project in St Fagans.

We’re a small group, one of many in the museum, that has been running for over a year. Our group was set up to raise funds for St Fagans’ grounds by selling second hand books.

Usually, we go into the museum once a week. Communication with one another is straightforward, using a Whatsapp group. Someone from the group will decide a day to go in, the rest of us will say yay or nay. It’s very flexible. More often or not, there are a bunch of us in at any time and over the past year have developed a good working bond and friendship with one another.

We have two locations where we sell our books in the museum, Y Gegin, the main cafe, and Gweithdy, the crafts’ cafe and we’re very excited, too, because we’ve just found out that a space in the Buttery Cafe, which will be opening soon, is going to be available to us to sell books. Also, every cafe has its own particular subject, so if you are in the museum, try and visit them all if you can.

Our job is to keep the supply of good quality books for sale on display. Our generous donations from visitors keep the volume of turn over very fast, which has brought in a high amount of collection money. So far we have raised £3,000 from the project and the money is set to be spent on arches with integral seating for the Rose Garden and also to plant some extra trees nearby.

After picking up the stacks of books from the reception area, and checking what gaps there are to fill in the cafe, we make our way over to our little store room (in Tŷ Gwyrdd), walking and chatting as we pass along the path under the trees. You’ll hear the rumbling of our crate a long way off.

Sorting through the books is always interesting because we receive quite a diverse range of subjects, from popular fiction to highly specialist topics. Whatever we pick up, we price them, discuss them, keeping a close eye on what is selling well and what isn’t. The whole process is quite stimulating. We’re pretty much in charge of the whole running of the books project. It’s nice that St Fagans shows that level of trust in its volunteers.

Once we have gathered enough books to fill the empty spaces in the shelves, we rumble on over to the cafes to get the books out on display. We like to keep a check on how well books sell. For instance, we will photograph the shelves before and after a shift and also make a little pencilled note of the month the book goes on display. This information helps us to tailor our selections as much as possible to the tastes of the many varied people who visit St Fagans. Also, a few of our members have started selling some of our rarer books on eBay, so that we can maximize the funds we collect to be spent on adding more beautiful features to the museum.

A typical day lasts around three hours. At the end we all sign out at the reception desk with a satisfying feeling that there are a fresh load of low-priced and good quality books out for sale. It’s a rewarding role and we always feel appreciated by the museum for our work. There is a sense of belonging here and it’s really opened my eyes to new things.