: Project Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru Project Creu Hanes

Un o’m hoff bleserau fel Archifydd Clyweledol yw cael eistedd mewn heddwch am awr neu ddwy gyda phaned o goffi (ac efallai ddarn neu ddau o siocled) yn gwrando ar ddetholiad o’r 12,000 o recordiadau sain sydd yn ei harchif bellach.  Â drws fy swyddfa ar gau ac â’r clustffonau yn eu lle mae modd dianc i ffermdai a ffatrïoedd, i iard yr ysgol, i sedd y diaconiaid, i waelodion y pwll glo, i uchelderau y fferm fynydd neu i ble bynnag y mynnoch i gael cip ar fywydau Cymru’r gorffennol.

Cefais gyfle i wneud hyn y diwrnod o’r blaen ac mae’n rhyfeddol weithiau fel mae clywed pwt o stori, o ddywediad neu bennill yn dod ag atgofion yn llifo nôl.  Roeddwn i yn gwrando ar ŵr yn sôn am ei blentyndod yn Llanwddyn ac am y rhigymau a glywodd ar aelwyd y cartref.  Roedd yn un o wyth o blant ac mae’n sôn am y rhigwm y byddai ei fam yn ei ddweud wrth geisio tawelu’r plant trwy enwi bysedd eu traed.

Bowden, Gwas y Fowden, Dibyl Dabal, Gwas y Stabal, Bys Bach druan gŵr, dorrodd ei ben wrth gario dŵr. 

Recordiwyd yn Llanwddyn (1971)

Mae creu rhigymau am enwau bysedd y traed neu’r llaw yn arferiad byd-eang.   Mewn rhai gwledydd, arferir dechrau gyda’r bys bach a gorffen gyda’r bys bawd, ond ymddengys mai’r traddodiad yng Nghymru yw dechrau gyda’r bawd (bawd y droed fel arfer) a gweithio eich ffordd i lawr y bysedd gan roi siglad bach i bob un nes cyrraedd y bys bach.

Pan oeddwn i yn ifanc rwy’n cofio mam (sy’n dod o Trap, ger Llandeilo) yn tynnu fy hosan ac yn enwi bysedd fy nhraed un wrth un.  Dyma’r enwau oedd ganddi hi ar y bysedd:

Bys Bowtyn, Twm Sgotyn, Lloyd Harris, Charles Dafis a Stiwart Bach y cwmni.

Mae dwsinau o fersiynau o’r rhigwm hwn i’r bysedd yn Archif Sain Amgueddfa Werin Cymru yn amrywio o ardal i ardal ac weithiau o deulu i deulu.  Mae rhai enwau fel “Modryb Bawd” yn ymddangos mewn llawer i ardal a rhai enwau yn unigryw i bentref neu i gymdeithas arbennig.  Weithiau ceir ail ddarn i’r rhigwm fel y gwelir isod.

Dyma rai o’m ffefrynnau i o gasgliad yr archif:

Bys Bwstyn, Twm Swglyn, Long Harris, Jac Dafis a Bili Bach.

Hwn yn mynd i’r farchnad; Hwn yn aros gartre; Hwn yn neud cawl; Hwn yn bwyta’r cwbwl a Bili Bach yn starfo.

Recordiwyd yn Nhal-sarn (1969)

Modryb Bawd, Bys yr Uwd, Hirfys, Pwtfys, Dingw.

Recordiwyd yn Llangoed (1967)

Hen Fawd Fawr yn mynd i’r mynydd.

“I be?” medda Bys yr Uwd

“I ladd defaid”, medda’r Hirfys

“Mi gawn ni ddrwg”, medda’r Cwtfys

“Llechwn, llechwn o dan y llechi”, medda’r peth bach.

Recordiwyd yn Nyffryn Ardudwy (1972)

Fenni Fenni, Cefnder Fenni Fenni, Fenni Dapwr, Dic y Crogwr, Bys Bach druan gŵr, dynnodd y drain trwy’r dŵr.

Recordiwyd yn Llantrisant (1976)

Modryb Bawd, Bys yr Uwd, Pen y Gogor, Bys y Pibar, Robin Gewin Bach.

Recordiwyd yn Nefyn (1968)

Roedd hi hefyd yn arfer ymysg merched i adrodd y rhigymau hyn wrth dynnu bysedd eu dwylo neu fysedd dwylo eu ffrindiau.  Byddai nifer y bysedd a fyddai’n clicio wrth eu tynnu yn darogan y nifer o blant y byddai perchennog y bysedd yn eu cael yn y dyfodol. 

Felly’r tro nesaf mae’r plant yn rhedeg fel corwynt trwy’r tŷ, yn rhoi darnau o fanana yn y peiriant DVD neu’n tynnu llun ar wal y gegin, anghofiwch am y teledu, am gemau’r tabled neu gil-dwrn o losin.  I dawelu'r cariadon bach ac i adfer heddwch, eisteddwch nhw i lawr, tynnwch eu hosannau a chyfrwch fysedd eu traed.

A belated happy New Year to you all! In the weeks since I posted my last co-curation update, we’ve been on the road again co-producing audio-visual content for the Making History project. Working with various community groups and individuals, we've been creating short films based on the collections selected for display. These films will form part of the interpretation in the new galleries. Here's a quick overview of what we've been up to.

First World War

In December, I was invited behind the wired walls of Maindy Barracks to interview two serving members of 3^rd Battalion The Royal Welsh. One of the new galleries will include a display about the First World War, focusing on voluntary action, healing and remembrance. My brief was to capture a glimpse into Army life today and to record contemporary responses to century-old collections. Inevitably, the interviews touched on difficult subjects – separation, injury and death. Hearing first-hand testimony from the soldiers was a fascinating experience. It's going to be a challenge to combine and edit the interviews into a three minute film.

Miners’ Strike

Earlier this month, we shifted our attention to the 1984-5 Miners’ Strike. Working with colleagues from Big Pit National Coal Museum, we asked a group of Youth Ambassadors from Blaenavon to interview individuals who were involved in the Strike.

After a morning learning about the ethics and techniques of oral history, the young people formulated their own questions and spent the afternoon recording the interviews. We were conscious of the need to represent a diverse range of experiences; to give the young people the opportunity to challenge their preconceptions. With this in mind, we invited an ex-police officer to join the workshop, as well as former miners and others affected by the dispute.

You’ll have to wait until the new galleries open to see the results! Needless to say, the Young Ambassadors were natural interviewers – curious, probing and balanced. When asked to reflect on the process, Owen from Blaenavon said he'd been on “an extreme historical adventure”. I'll second that.

#MakingHistory #CreuHanes

The work with 3rd Battalion The Royal Welsh is supported by the Armed Forces Community Covenant Grant Scheme.

Cymerwch eiliad i gofio am ein seiri maen sydd wedi bod yn gweithio yn ddi-baid drwy'r tywydd oer diweddar. Maent yn ail-greu neuadd frenhinol o Ynys Môn ag adeiladwyd yn ystod y trydydd ganrif ar ddeg. Defnyddir rhai elfennau modern fel cymysgwyr calch a scaffaldwaith dûr, ond yn wir, bach iawn mae’r broses wedi newid ers yr oesoedd canol. Dim ond mater o osod un carreg ar ôl y llall nes cwbwlhau y gwaith. Mae waliau hir y neuadd wedi codi yw uchder gorffenedig ac mae’r ffenestri Normanaidd yn eu lle. Creuwyd ffurfwaith pren er mwyn dal cerrig y bwau nes i’r mortar galedu. Mi fydd y seiri yn cario ymlaen i godi talceni 9 medr yr adeilad nes bod y Carpenters Fellowship yn barod i godi’r ffrâm bren a fydd yn dal pwysau’r to.

Mae’r darlun ar y dde, a gynhyrchwyd gan Tim Potts o’r Carpenters Fellowship, yn rhoi cip olwg i ni o sut ddylai’r neuadd edrych ar ôl i’r ffrâm gael ei osod yn ei le. Mi fydd y ffrâm ynghyd a’r waliau cerrig yn ffurfio neuadd ystlys nodweddiadol o’r cyfnod. Mae cynllun y ffrâm yn cynnwys bwau hanner cylch a seiliwyd ar ddwy adeilad a oroeswyd: Palas yr Esgob yn Henffordd a neuadd Castell Caerlŷr. Seiliwyd y gwaith cerrig ar Llys Rhosyr yn Ynys Môn. Am fwy o wybodaeth ymwelwch â https://amgueddfa.cymru/blog/2015-11-09/Palas-yr-Esgob-Henffordd/ neu https://amgueddfa.cymru/sainffagan/adeiladau/llys-llywellyn/. Mi fydd y ffrâm bren yn edrych yn hyfryd, ond cofiwch y bwriad yw ei beintio mewn patrymau Romanesg nodweddiadol fel 'zig-zags' amryliw.

Mae gwaith ymchwil yn canolbwyntio ar ail greu croglenni a chelfi o’r cyfnod. Un o elfennau mwyaf anodd y gwaith yma yw cyfuno dau fyd gwbl wahannol. Ar yr un llaw rydym yn ail-greu byd Llywelyn Fawr, Tywysog Gwynedd 1200–1240 a pherchennog y llys yn Rhosyr. Ar y llaw arall rydym yn gorfod ateb gofynnion ein byd modern ni er mwyn cadw ymwelwyr a staff yn hapus a chytun. Heb os, hwn fydd y neuadd Gymreig gyntaf i gael system gwresogi tanllawr a system argyfwng o oleuo.

Roedd Palas yr Esgob yn Henffordd yn neuadd fawreddog un tro, a gan i’r gwaith adeiladu ddechrau ym 1180 mae’n rhoi cipolwg prin i ni ar dechnegau’r cyfnod. Yr wythnos diwethaf fe es i a rhai o’m cydweithwyr, i’r Palas i weld yr un cwpwl siap bwa sydd wedi goroesi hyd heddiw, ynghudd yn yr atig.

Un o brosiectau diweddaraf Sain Ffagan yw ail-greu un o lysoedd Tywysogion Gwynedd. Sâf y llys gwreiddiol yn Rhosyr, ger Niwbwrch ar Ynys Môn ers y drydedd ganrif ar ddeg. Roedd yn un o 22 llys a ddefnyddiwyd gan Llywelyn ap Iorwerth (Llywelyn Fawr) er mwyn cyflawni ei ddyletswyddau gweinyddol ym mhob ardal. Adfail yw’r llys bellach a phrin yw’r dystiolaeth o ffrâm bren y to, ac felly gwnaed ymchwil helaeth er mwyn creu cynllun addas i’r ail-greuad. Roedd tystiolaeth un sylfaen postyn ynghyd ag ardaloedd gwahanol o gerrig pafin yn awgrymu bod dwy rês o byst pren yn y brif neuadd yn rhannu’r neuadd ar ei hyd, gan greu ‘corff’ canolog a dwy ‘eil’ i’r naill ochr. Byddai’n rhaid angori pyst pren tal fel y rhain er cadernid, a dyma’r rheswm dros ein hymweliad â Henffordd. Y bwriad yw ail-greu’r dechneg fframio drwy ddefnyddio trawstiau angori bwaog tebyg, fydd yn ffurfio pendistiau cryf i ddal distiau’r to. Mae’r trawst bwaog bron mor fawreddog heddiw ag yr oedd yn anterth y neuadd.

Roedd safon y gwaith ym 1168 yn uchel iawn, a gallwch chi weld y cerfio cain ar bennau’r colofnau a’r stydwaith ar ochr uchaf y carn-tro. Rhaid nodi’r pren ei hun hefyd, gan taw dim ond breuddwydio am goed o’r maint all seiri heddiw. Crëwyd dau hanner y cwpwl o un boncyff crwm, a fyddai’n hynod o brin heddiw, ac mae’r golofn gron ger gwaelod y bwa wedi’i cherfio o’r un boncyff â’r trawst sgwâr y tu ôl iddi, sy’n galw am goeden trwchus dros ben. Er bod safon y gwaith yn uchel iawn, rhaid nodi hefyd bod rhai wedi amau y dechneg. Yn English Historic Carpentry (1980) dywedodd Cecil A. Hewett bod hyn yn ‘saernïaeth wael... lluniwyd esiampl Henffordd i safon uchel, ond gwelir y safon yn hollti medrus y pren a manyldeb y ffitio yn unig. Fel y dangosir, mae’r uniadau mor wan, prin y gellir eu galw’n uniadau...’

Ond, mae Palas yr Esgob yn dal i sefyll 835 mlynedd yn ddiweddarach er gwaethaf y ‘saernïaeth wael’. Wedi dychwelyd o Henffordd, yr her i mi yw ail-greu’r cynllun yn ein neuadd ni gan godi dwy ar bymtheg o drawstiau angori hanner cylch i ddal to gwellt Llys Rhosyr. Bydd y cyfan ar raddfa lai, ond y gobaith yw y bydd dau denon cudd ar frig y bwa yn cryfhau’r uniad, tra’n cynnal yr edrychiad traddodiadol.

I’m back at my desk in St Fagans having just had one of those ‘I love my job’ kind of weeks. On Wednesday, I spent the day with an amazing group of Year 10 students from Ysgol Clywedog in Wrexham, gauging their opinions on devolution and its impact on Wales since 1997. Heavy-going stuff for 14 year olds? Think again!

With my colleagues Owain and Richard, I met the students at Wrexham County Borough Museum bright and early on Wednesday morning for an action-packed day of researching, questioning and debating. The aim of the day was to produce a film of the students discussing devolution and what it means to them as teenagers living in Wrexham today – a town which voted ‘no’ in 1997. We took a banner from the collection with us as a springboard for debate. This banner – made for the ‘yes’ campaign by the artist Mary Lloyd Jones – will be displayed in one of the redeveloped galleries here at St Fagans in the near future, along with contemporary voices from Ysgol Clywedog.

To kick-start the discussion, we asked the students to do a little background research. Some trawled the web using i-pads, while others accessed local newspapers stored on microfilm in the museum’s archive. Headlines and articles from the Wrexham Leader gave a snapshot of the debate at a local level – 44.3% of voters in Wrexham were in favour of devolution, while 55.7% were against. The Year 10 researchers were not surprised by the ‘no’ vote in Wrexham. This prompted a lengthy discussion about their identities as young people in north-east Wales, living so close to the border with England. Interestingly, eight out of the nine participants would have voted ‘yes’ in 1997 had they been eligible to vote.

We then moved on to analysing the banner. Without any prompts or contextual information, we asked the students to jot down their initial reactions and emotions on viewing it for the first time. Comments varied from questions about its design to its usage and meaning. In the afternoon, we filmed two group discussions, with the students directing questions to each other. This took on the feel of an informal Question Time, without the cheering and heckling! We were so impressed with the energy and enthusiasm of the students, it’s going to be a real challenge to edit the finished product.

A huge thank you to Thomas, Jess, Edan, Pedro, Morgan, Elise, Matthew, Lucy and Harry from Ysgol Clywedog for taking part in the project. We can’t wait to see the film on display. Our thanks also to Wrexham Museum for hosting and supporting the workshop. Diolch yn fawr iawn i bawb.

#YesForWalesBanner #MakingHistory

#BanerIeDrosGymru #CreuHanes