: Project Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru Project Creu Hanes

Cyflwyniad

Croeso i flog Archif Sain Amgueddfa Werin Cymru. Wedi ugain mlynedd o weithio yn yr archif ac o bori trwy’r casgliadau mae’r amser wedi dod i mi blymio i ddyfnderoedd y cyfryngau torfol.

Brawychus (efallai yn fwy felly i’r gynulleidfa nac i mi)! Felly a’m calon yn curo, a’m pengliniau yn siglo dyma fynd ati i ysgrifennu (a chadw’r bys yn hofran dros y botwm “Publish” am wythnos neu ddwy nes magu hyder) gyda’r gobaith o rannu rhai o berlau amhrisiadwy yr Archif Sain gyda Chymru a’r byd.

Dechrau Casglu

Dechreuodd yr Amgueddfa gasglu hanes llafar yn y 50au hwyr ac erbyn hyn mae bron i 12,000 o recordiadau yn ein casgliad. Ers 1958 mae staff yr Amgueddfa wedi crwydro dros fryn a dôl, dros bont a thraffordd (ac wedi mynd yn sownd mewn ambell i gae) yn recordio trigolion Cymru yn trafod eu bywydau pob dydd, eu gwaith a’u diddordebau.

Pynciau

Ymysg y pynciau a drafodir ceir sôn am amaethyddiaeth, crefftau a geirfâu crefft, gwaith tŷ, bwydydd traddodiadol, meddyginiaethau gwerin, chwaraeon, storïau gwerin, canu gwerin, arferion tymhorol, arferion marw a chladdu a charu a phriodi, diwydiannau, tafodieithoedd y Gymraeg a diddordebau hamdden.

Os hoffech wybod sut i olchi praidd o ddefaid neu lanhau sêt tŷ bach bren nes ei bod yn disgleirio, os ydych yn ysu am baratoi penglog ceffyl er mwyn creu Mari Lwyd neu wella gwlithen ar y llygad trwy ddefnyddio malwoden a draenen wen, mae’r manylion oll ar gadw yn ein harchif.

Mae gennym atgofion coliers am geffylau ofergoelus yn y pyllau glo yn dwyn eu baco a’u diod o’u pocedi ac atgofion gwragedd am bobi teisen gwaed gwyddau a pharatoi ffagots a brôn. Mae gennym gasgliad eang o ganeuon gwerin a cherddoriaeth, o blant yn canu caneuon sgipio i recordiadau o gynulleidfaoedd yn canu pwnc.

Siaradwyr

Recordiwyd dros 5 mil o siaradwyr dros y blynyddoedd o Gaergybi i Gasnewydd ac o Dyddewi i Dreffynnon gan ddiogelu gwybodaeth heb ei hail ar gyfer y dyfodol.

I’r ystadegwyr yn eich plith ceir 798 siaradwr â’r cyfenw Jones yn yr Archif, 415 Williams, 375 Davies, 297 Evans, 246 Thomas a 224 Roberts. Yr enw cyntaf mwyaf poblogaidd ymysg y dynion yw John (272 siaradwr) ac ymysg y merched ceir 144 Mary a 138 Margaret. Ganwyd ein siaradwr hynaf yn 1841 a ganwyd 6 o’n siaradwyr ar ddiwrnod Nadolig.

Gobeithio bod y blog cyntaf hwn wedi ysgogi eich dychymyg ac wedi codi archwaeth am ragor.

Hwyl am y tro

Ers y blog diwethaf mae’r gwaith ar y safle wedi datblygu cryn dipyn. Rydym wedi gorffen y to gwellt ac mae camau olaf y gwaith tirlunio wedi dechrau. Mae banc pridd wedi’i godi o amgylch y ddau dŷ crwn i efelychu amddiffynfeydd cadarn gwreiddiol Fferm Bryn Eryr ar Ynys Môn. Adeiladwyd cysgod to glaswellt y tu ôl i’r tai a fydd yn cael ei ddefnyddio fel gweithdy awyr agored a gofod addysg ychwanegol. Mae’r waliau o ‘glom’ - sef cymysgedd o glai, isbridd a cherrig mân - yn union fel y tai crwn, ond mae’r to glaswellt yn esiampl arall o ddeunydd toi sydd bron mor hen â gwellt. Gosodwyd arwyneb cobl o flaen y tai crwn, sydd hefyd yn efelychu’r lleoliad gwreiddiol.

Yn ddiweddar rydw i wedi bod yn canolbwyntio ar ddodrefnu’r tai. Bydd y mwyaf o’r ddau yn gymharol wag (dim ond aelwyd a mainc bren yn dilyn y waliau) er mwyn ei ddefnyddio fel ystafell ddosbarth ac ardal arddangos. Mae’r tŷ llai yn dangos bywyd cartref fel yr oedd yn ystod Oes yr Haearn ac yn cynnwys dodrefn cyffredin i’r cyfnod – tân i gynhesu, gwely i gysgu, gwŷdd i greu dillad a blancedi - a cistiau pren yw storio, ynghyd a chrochan i goginio bwyd. Seiliwyd bron pob eitem ar esiamplau o’r cyfnod sydd wedi llwyddo goroesi dros 2000 o flynyddoedd. Mae’r grochan yn replica o lestr coginio copr a haearn a ganfuwyd yn Llyn Cerrig Bach, prin 25km o Bryn Eryr, ac wrth y tân bydd fersiynau syml o’r brigwrn a ganfuwyd yng Nghapel Garmon yn Sir Ddinbych. Mae’r llestri pren wedi eu seilio ar rhai a ganfuwyd ym mryngaer Breiddin ym Meirionydd tra bod y maeniau melin yn efelychu y rhai a ganfuwyd yn Bryn Eryr ei hun. Rydyn ni wedi cynhyrchu set lawn o offer trin coed yn dilyn esiamplau o fryngaerau fel Tre’r Ceiri a Castell Henllys. Mae hyd yn oed y blancedi wedi eu copïo o ddarnau o ddefnydd sydd wedi goroesi.

Gyda’r tŷ wedi ei ddodrefnu fel y byddai yn y cyfnod gallwn ni ddefnyddio’r lleoliad i ail-greu bywyd mewn tŷ crwn. Gyda chymorth crefftwyr, actorion a gwirfoddolwyr gallwn ni ddod i ddeall bywyd Oes yr Haearn yn well a helpu troi’r tŷ hwn yn gartref.

We would like to offer volunteers the opportunity to get involved in caring for the museum collections on open display in the historic houses. We have a huge number of objects, including items made from pottery, glass, textiles, paper, wood and leather, all of which need constant care and repair.

We plan to use traditional housekeeping techniques as well as modern conservation methods to help keep our collection looking good.  No previous experience is required, all training will be provided.

New facilities are also being created for our housekeeping volunteers, providing a comfortable area to work as well as relax.

If you are interested in joining us, please follow this link to the application form and we look forward to hearing from you.
This is a pilot project so even if the initial days we offer are not suitable, please still register your interest as more opportunities will arise in the future.

We are currently recruiting housekeeping volunteers at St.Fagans to help look after the displays in the historic houses and Castle. This is a new scheme that is open to anyone who would like to get involved and learn more about traditional housekeeping techniques. Many of which still have a use today, such as using natural herbs and flowers to repel moths from precious woollen jumpers.

With your help we would also like to enhance the interpretation of the buildings by putting more of the collections on display and reintroduce traditional crafts to create replica items, such as rag rugs, baskets and wicker carpet beaters.

Training will be provided, so no previous experience is required, all we ask in return is a few hours of your time a week.  This is a pilot project, so even if the days currently on offer are not suitable please do still get in contact and register your interest.

As part of the project we have converted one of the cottages at Llwyn yr Eos farm into a base for housekeeping volunteers, with studios and a comfortable place to relax.

If you are interested in becoming a housekeeping volunteer please follow this link and we look forward to hearing from you.

Yma yn Sain Ffagan, mae’r prosiect ail-ddatblygu (Creu Hanes) yn mynd yn ei flaen ar garlam. Tra bo’r cadwraethwyr yn asesu cyflwr y casgliadau a’r curaduron eraill yn cydlynu gyda’r dylunwyr, un o fy nhasgau i dros y flwyddyn nesaf fydd gweithio ar gyfres o brosiectau cymunedol ar gyfer yr orielau newydd. Yn y byd amgueddfaol, mae ’na enw ar gyfer y math yma o waith – cyd-guradu, neu cyd-greu.

Wrth gwrs, dyw gweithio gyda chymunedau ddim yn beth newydd i ni fel sefydliad. Dyma oedd hanfod dull Iorwerth Peate o guradu a sylfaen datblygu casgliadau’r Amgueddfa Werin yn y lle cyntaf. Yn 1937 – bron i ddegawd cyn agor giatiau Castell Sain Ffagan i bobl Cymru – aeth Peate ati i lunio holiadur a yrwyd at unigolion a sefydliadau ym mhob plwyf yng Nghymru yn gofyn am arferion a thraddodiadau eu milltir sgwâr. Dyma ddyfyniad ohono:

… rhaid i’r Amgueddfa wrth wybodaeth a gwrthrychau o bob plwyf yng Nghymru; rhaid iddi ddibynnu hefyd i raddau helaeth iawn ar gydweithrediad y Cymry mewn fferm a bwthyn, tref a phentref.

Mae’r ymatebion a ddaeth i law bellach yn rhan o archif lawysgrifau’r Amgueddfa, ynghyd â llythyron a llyfrau ateb – dau ddull arall a ddefnyddwyd gan Peate i gasglu gwybodaeth. Yn ei gyfnod, does dim dwywaith nad oedd yn arloesi mewn tir newydd.

Heddiw, mae rhaglen gymunedol yr Amgueddfa yn barhâd o’r etifeddiaeth hon, ond rydym yn gweithio mewn ffordd dra wahanol. Yn y cyfnod cynnar, pan fyddai gwybodaeth a chasgliadau yn cyrraedd yr Amgueddfa, llais y curadur fyddai'n dehongli a chyflwyno’r deunydd hwnnw. Er mor werthfawr yw’r cynnyrch a gasglwyd, perthynas un-ochrog i raddau oedd rhwng yr Amgueddfa a’i hysbyswyr cymunedol.

Bron i wythdeg mlynedd yn ddiweddarach, mae’r pwyslais wedi newid ac fe welir hyn yn glir yn y gwaith sy’n digwydd yma fel rhan o brosiect Creu Hanes. O fewn yr orielau newydd, bydd gofodau wedi eu curadu gan gymunedau ledled Cymru – eu lleisiau a’u gwrthrychau nhw fydd hanfod yr arddangosfeydd hyn. Yn ogystal, mae fforymau cyfranogol y prosiect – pwyllgorau yw’r rhain sy’n cynrychioli cynulleidfaoedd amrywiol yr Amgueddfa – wedi chwarae rhan bwysig yn y broses o ddewis a dethol gwrthrychau a themâu yr orielau newydd o’r cychwyn cyntaf. Yn syml, ein nod yw creu hanes gyda, yn hytrach nag ar gyfer, pobl Cymru.

Gyda hyn mewn golwg, wythnos yn ôl mi roeddwn i gyda’r gymuned yn Awyrlu’r Fali yn cynnal ail gyfarfod am eu mewnbwn nhw i’r rhaglen cyd-guradu. Mae’r gymuned yn y Fali yn unigryw gan fod yno gymysgedd o dros fil o weithwyr milwrol a sifilaidd. Dyma un o gyflogwyr mwyaf Ynys Môn. Rydym wedi rhoi camerau fideo i ddetholiad o staff yr orsaf i recordio diwrnod arferol yn eu bywyd gwaith. Hyd yn hyn, mae wyth adran yn cymryd rhan, gan gynnwys y frigâd dân, peilotiaid Sgwadron 208 a’r gwasanaeth arlwyo. Mi fydd eu ffilmiau ‘pry-ar-y-wal’ yn cael eu dangos am gyfnod yn un o’r orielau newydd, ynghyd â gwrthrychau o'u dewis nhw. Bydd y cyfan wedyn yn cael ei archifo a’i roi ar gof a chadw yn yr Amgueddfa, a'r gofod arddangos yn cael ei drosglwyddo i gymuned waith wahanol.

I glywed mwy am ein prosiectau cyd-guradu, cadwch lygad ar y blog dros y flwyddyn nesaf. Gallwch hefyd gadw ar y blaen gyda'r datblygiadau drwy ddilyn fy nghyfrif  Twitter @StFagansTextile a’r hashnod #CreuHanes. Cofiwch hefyd am fy nghyd-weithwyr sy'n trydar: @CuradurFflur, @archifsfarchive, @SF_Politics, @SF_Ystafelloedd, @SF_adeiladau, @WelshFurniture, @CollectionsSF a @SF_Dogfennaeth. Rhwng pawb, fe gewch chi’r diweddaraf am y prosiect ail-ddatblygu a chipolwg ar weithgarwch un adran sy’n rhan o’r gymuned waith yma yn Sain Ffagan. 

Cefnogir y gwaith gydag Awyrlu'r Fali gan Gynllun Cyfamod Cymunedol y Lluoedd Arfog.