: Casgliadau ac Ymchwil

Yn 2019 mae Tabl Cyfnodol yr Elfennau Cemegol yn 150 mlwydd oed (gweler UNESCO https://www.iypt2019.org/). Mae hyn yn gyfle i feddwl am wahanol agweddau’r tabl cyfnodol, gan gynnwys effeithiau cymdeithasol ac economaidd elfennau cemegol.

Sylffwr yw’r bumed elfen fwyaf cyffredin (yn ôl màs) ar y Ddaear, ac mae’n un o’r sylweddau cemegol gaiff ei ddefnyddio fwyaf. Ond mae sylffwr yn gyffredin tu hwnt i’r ddaear: mae gan Io – un o leuadau Galileaidd y blaned Iau – dros 400 o losgfynyddoedd byw sy’n lledaenu lafa llawn sylffwr, gymaint ohono nes bod arwyneb y lleuad yn felyn.

Alcemi

Câi halwynau sylffad haearn, copr ac alwminiwm eu galw’n “fitriol”, oedd yn ymddangos mewn rhestrau o fwynau a wnaed gan y Swmeriaid 4,000 o flynyddoedd yn ôl. Câi asid sylffwrig ei alw’n “olew fitriol”, term a fathwyd gan yr alcemydd Arabaidd Jabir ibn Hayyan yn yr 8fed ganrif. “Brwmstan” oedd yr hen enw am sylffwr yn llosgi, ac arweiniodd hyn at y gred fod Uffern yn arogli fel sylffwr.

Mwynoleg

Anaml iawn y gwelir sylffwr pur – mae fel arfer i’w ganfod fel mwynau sylffid a sylffad. Mae sylffwr elfennol i’w weld ger ffynhonnau poeth, daeardyllau hydrothermol ac mewn ardaloedd folcanig lle gellir ei fwyngloddio, ond prif ffynhonnell sylffwr ar gyfer diwydiant yw’r mwyn haearn sylffid, pyrit. Ymysg mwynau sylffwr pwysig eraill mae sinabar (mercwri sylffid), galena (plwm sylffid), sffalerit (sinc sylffid), stibnit (antimoni sylffid), gypswm (calsiwm sylffad), alwnit (potasiwm alwminiwm sylffad), a barit (bariwm sylffad). O ganlyniad, mae’r cofnod Mindat (cronfa ddata wych ar gyfer mwynau) ar gyfer sylffwr yn un go hir: https://www.mindat.org/min-3826.html.

Cemeg

Mae sylffwr yn un o gyfansoddion sylfaenol asid sylffwrig, gaiff ei alw’n ‘Frenin y Cemegau’ oherwydd ei fod mor ddefnyddiol fel deunydd crai neu gyfrwng prosesu. Asid sylffwrig yw’r cemegyn gaiff ei ddefnyddio amlaf yn y byd, ac mae’n ddefnyddiol yn bron bob diwydiant; gan gynnwys puro olew crai ac fel electrolyt mewn batris asid plwm. Caiff dros 230 miliwn tunnell o asid sylffwrig ei gynhyrchu bob blwyddyn dros y byd.

Rhyfel

Powdr gwn, cymysgedd o sylffwr, siarcol a photasiwm nitrad a ddyfeisiwyd yn Tsieina yn y 9fed ganrif, yw’r ffrwydryn cynharaf y gwyddom amdano. Sylwodd peirianwyr milwrol Tsieina ar botensial amlwg powdr gwn, ac erbyn OC 904 roeddent yn taflu lympiau o bowdr gwn ar dân gyda chatapyltiau yn ystod gwarchae. Mewn rhyfel cemegol 2,400 o flynyddoedd yn ôl, defnyddiodd y Spartiaid fwg sylffwr yn erbyn milwyr y gelyn. Mae sylffwr yn un o gyfansoddion pwysig nwy mwstard, sydd wedi bod yn cael ei ddefnyddio fel arf cemegol ers y Rhyfel Byd Cyntaf.

Fferylliaeth

Mae gan gyfansoddion sylffwrig bob math o ddefnydd therapiwtig, gan gynnwys trin microbau, llid, feirysau, clefyd siwgr, malaria, canser a chyflyrau eraill. Mae llawer o gyffuriau yn cynnwys sylffwr. Ymysg yr enghreifftiau cynnar mae sylffonamidau, “cyffuriau sylffa”. Mae sylffwr yn rhan o sawl gwrthfiotig, gan gynnwys penisilin, ceffalosborin a monolactam.

Bywydeg

Mae sylffwr yn un o elfennau hanfodol bywyd. Mae rhai asidau amino (cystein a methionin; asidau amino yw cyfansoddion strwythurol protein) a fitaminau (biotin a thiamin) yn gyfansoddion organosylffwr. Mae deusylffidau (bondiau sylffwr-sylffwr) yn rhoi cryfder mecanyddol ac anhydoddedd i’r protein ceratin (sydd mewn croen, gwallt a phlu). Mae gan lawer o gyfansoddion sylffwr arogl cryf: mae arogl grawnffrwyth a garlleg yn dod o’r cyfansoddion organosylffwr. Nwy hydrogen sylffid sy’n rhoi arogl cryf i wyau drwg.

Ffermio

Mae sylffwr yn un o’r prif faetholion ar gyfer tyfu cnydau. Mae sylffwr yn bwysig gydag ymlifiad maetholion, cynhyrchu cloroffyl a datblygiad hadau. Oherwydd hyn, mae asid sylffwrig yn cael ei ddefnyddio’n helaeth fel gwrtaith. Mae tua 60% o’r pyrit gaiff ei fwyngloddio yn cael ei ddefnyddio i gynhyrchu gwrtaith – gallech ddweud mai pyrit sy’n bwydo’r byd.

Yr Amgylchedd

Mae anfanteision i ddefnyddio sylffwr: mae llosgi glo ac olew yn creu sylffwr deuocsid, sy’n adweithio gyda dŵr yn yr atmosffer i greu asid sylffwrig, un o brif achosion glaw asid, sy’n troi llynnoedd a phridd yn asidig ac yn difrodi adeiladau. Mae draeniad asidig o fwyngloddiau, un o ganlyniadau ocsideiddio pyrit wrth fwyngloddio, yn broblem amgylcheddol fawr, ac yn lladd llawer o fywyd mewn afonydd ledled y byd. Yn ddiweddar, defnyddiwyd carreg galchaidd yn cynnwys llawer o pyrit fel ôl-lenwad ar gyfer stadau tai o gwmpas Dulyn. Achosodd hyn ddifrod i lawer o dai wrth i’r pyrit ocsideiddio. Cafodd yr achos ei ddatrys gan y “Pyrite Resolution Act 2013” a roddodd iawndal i berchnogion tai.

Cadwraeth Sbesimenau Amgueddfa

Oherwydd bod sylffidau haearn yn fwynau hynod adweithiol, mae’n anodd eu cadw mewn casgliadau amgueddfeydd. Am ein bod ni’n gofalu am ein casgliadau, sy’n cynnwys gwella arferion cadwraeth o hyd, rydym wastad yn chwilio am ffyrdd newydd o warchod mwynau bregus. Mae ein project diweddaraf, ar y cyd â Phrifysgol Rhydychen, yn cael ei gynnal gan ein myfyriwr ymchwil doethurol, Kathryn Royce. https://www.geog.ox.ac.uk/graduate/research/kroyce.html.

Dewch i’n gweld ni!

Os yw hyn wedi codi awydd arnoch i ddysgu mwy, dewch i weld ein sbesimenau sylffwr a pyrit yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. amgueddfa.cymru/caerdydd, neu gallwch ddysgu am fwyngloddio a diwydiannau tebyg yn Big Pit Amgueddfa Lofaol Cymru https://amgueddfa.cymru/bigpit/ ac Amgueddfa Lechi Cymru https://amgueddfa.cymru/llechi/.

The National Roman Legion Museum in Caerleon will be open from 24th October 2019 – just in time for the half term holidays!

Getting a new roof is never straightforward, especially for a museum with 1,700 objects on display.

We’ve been closed to the public for a year while the gallery was turned into a building site. We now have a brand new roof, new lights, display panels and a lick of paint; everything’s looking shiny and new! Now all we need is visitors to come and enjoy it.

What happened to the artefacts?

While the builders have been working, the artefacts have been looked after at National Museum Cardiff.

For some of these objects, it’s the first time they have been out of the display cases for 30 years, so now is the ideal opportunity to have them checked and treated by the archaeology conservator, and photographed so that they can go into Collections Online – our online catalogue where you will be able to see images and details of all of the objects that are on display.

Museum photographer Robin Maggs photographing a Roman glass bottle

Some objects are too big to move and had to stay where they are, so they have been boxed in and kept safe throughout the building work.

Gallery during the works

Before the objects were returned, those display cases needed a thoroughly good clean, and there’s only one way to really clean the inside of a case – that is to get inside it!

Museum Assistant Paul cleaning inside a display case

Ever looked closely at how objects in museums have been held up, or positioned on display? Hopefully not! It’s thanks to the curators that you don’t notice these things, so that your attention is drawn to the objects themselves. It can be painstaking work, but it’s worth it in the end.

Curator Jody Deacon placing the skeleton back in his coffin

Curator Alastair Willis re-displaying Roman coins

What next?

Now the objects are back in their display cases, back home where they belong, ready for you to come and enjoy them. We’re really looking forward to sharing our wonderful collections with you.

We also have all manner of activities, crafts and storytelling going on in half term, not to mention, of course, your opportunity to meet a Roman soldier.

I barhau â Blwyddyn Ryngwladol Tabl Cyfnodol yr Elfennau Cemegol y Cenhedloedd Unedig, rydym wedi dewis arsenig ar gyfer mis Awst.

Cadw’r Bwystfilod – Arsenig a Thacsidermi

Mae’r anifeiliaid tacsidermi yn un o atyniadau mwyaf poblogaidd yr Amgueddfa. Daw’r gair ‘tacsidermi’ o taxis (trefnu) a derma (croen), ac mae’n golygu mowntio neu atgynhyrchu sbesimenau anifeiliaid er mwyn eu harddangos neu eu hastudio.

Mae’r dechneg o greu tacsidermi wedi bod yn datblygu ers dros 300 mlynedd. Yn wreiddiol, doedd y technegau hyn ddim yn cadw’r sbesimenau’n dda iawn, a châi’r mowntiau eu colli oherwydd dirywiad neu drychfilod.

Gwnaed sawl ymgais i wella dulliau cadw, gan ddefnyddio amrywiaeth o ddeunyddiau fel perlysiau, sbeisys a halen ar ffurf powdrau, pastau a thoddiannau. Fodd bynnag, aflwyddiannus oedd y dulliau hyn ar y cyfan.

Yn y 1700au dechreuodd rhai tacsidermwyr ddefnyddio cemegau gwenwynig fel mwynau arsenig neu fercwri clorid i gadw eu sbesimenau. Oherwydd eu natur wenwynig, roedd y cemegau hyn yn atal dirywiad a difrod trychfilod ac yn gwneud i’r tacsidermi bara’n hirach.

Arweiniodd llwyddiant y cemegau hyn at ddatblygu triniaeth ‘sebon arsenig’ i helpu i gadw croen anifeiliaid. Roedd y sebon yn gymysgedd o gamffor, powdr arsenig, halwyn tartar, sebon a phowdr calch – fyddwn i ddim yn defnyddio hwn i ymolchi! Roedd y sebon yn galluogi i’r arsenig weithio mewn ffordd ymarferol drwy rwbio mewn i ochr isaf croen wedi’i lanhau a’i baratoi. Roedd hwn yn ddull poblogaidd iawn ac yn cael ei ddefnyddio mor ddiweddar â’r 1970au.

Nid yw arsenig yn cael ei ddefnyddio fel rhan o’r driniaeth erbyn hyn. Mae hyn oherwydd ei fod yn wenwynig ac yn beryglus i iechyd pobl, ond hefyd oherwydd bod technegau newydd wedi’u darganfod.

Elfen lwyd yr olwg yw arsenig anorganig (As, rhif atomig 33). Mae’n feteloid, sy’n golygu fod ganddo nodweddion metelig ac anfetelig. Mae pobl wedi bod yn ei ddefnyddio mewn amrywiaeth o ffyrdd ers canrifoedd – mewn meddyginiaeth, fel pigment ac fel plaladdwr. Mae arsenig a’i gyfansoddion yn wenwynau cryf iawn, yn ddrwg i’r amgylchedd ac yn garsinogenig. Mae’n wenwynig i bethau byw am ei fod yn tarfu ar weithgarwch ensymau sy’n rhan o gylch egni celloedd byw.

Yw hyn yn golygu fod ein sbesimenau tacsidermi hŷn, sy’n cynnwys arsenig, yn beryglus? Mae hynny’n bosibl os yw’r sbesimen wedi’i ddifrodi ac ochr isaf y croen yn dangos, ond ychydig iawn o risg sydd i sbesimenau cyfan cyn belled â bod camau synhwyrol yn cael eu cymryd megis gwisgo cyfarpar amddiffynnol wrth symud neu wneud gwaith ar sbesimen.

Heddiw, mae’r rhan fwyaf o sbesimenau sy’n cael eu harddangos gennym yn cael eu trin heb ddefnyddio cemegau gwenwynig, ond mae mwy o risg i’r sbesimenau hyn gael eu difrodi gan drychfilod. Felly rydym yn monitro ein casgliadau er mwyn cadw golwg am arwyddion o bla trychfilod, ac yn eu trin gyda dulliau diogel a chynaliadwy megis rhewi os yw hyn yn digwydd.

Ond mae’n rheswm da arall i beidio cyffwrdd y sbesimenau...

Saturday 6th October 2019 8.30am

I took my breakfast cereal into the living room and looked out at the sky for any hint of what the weather might do. It had been raining and very windy for days, the remnants of hurricane ‘Lorenzo’ had been battering Wales all week. The sky was cloudy, a hint of drizzle against the glass and the weeping willow in our front garden was doing a samba.

Today I had more than a passing interest in the forecast as I had a boat trip planned for later that morning, in a very special boat.

The Ferryside Lifeboat to be precise, a 6.4 metre long RIB, the ‘Freemason’ which cost about £90,000, £50,000 of which was donated by the Freemasons, hence the name.

The crew had bought all new safety suits and gear and had offered the museum one of their old suits for our maritime collection. We jumped at the chance to acquire this very important piece of our seagoing history. One of the crew members is Mark Lucas who happens to be Curator of Wool at the National Woollen Museum in Drefach Velindre, Carmarthenshire and it was at his suggestion that the suit be donated to us. The lifeboat crew were running sea trials that morning and had asked me to go along to experience the conditions for myself and collect the gear.

We have three lifeboats in the National Collection, two of these have wooden hulls and in 2011 we collected a RIB (rigid hull inflatable boat) from Atlantic College in St Donats, where the original RIB design was created and patented by the college. So the fact that the suit was from a RIB crew made it even more special.

Eleven o’clock found us at the Lifeboat Station on the Towy Estuary in Ferryside. The Ferryside Lifeboat is an independent station, as are many around our coastline, and not funded by the RNLI. Just like the RNLI they are run by volunteers and rely on donations and grants.

The crew were gathering and getting changed into their ‘new’ suits and they had one for me to wear too. Now, getting into a ‘dry suit’ is no easy task, especially for a novice like me. To say it was a struggle is an understatement, and after ten minutes of performing like a contortionist and the ensemble heckling me that

‘people are drowning come on!’

It was then they decided that I needed a bigger suit. Hmm…

The weather by this time wasn’t too bad, a slight wind and light rain and the estuary looked fairly calm, this was indicated by the fact that the new ferry was sailing between Llansteffan and Ferryside.

‘That looks OK, not too rough’ I thought to myself, and it was OK in the estuary…

The giant Talus tractor pushed the lifeboat the ‘Freemason’ down the slipway and into the water. I was already installed by this point having been pushed unceremoniously over the rubber tube by the crew as I struggled to climb aboard in an extra 20 kilos of suit and gear. The rest of the crew climbed aboard (easily) and we set off.

As I thought the estuary was fairly quiet, but the coxswain pointed out to sea where I could see large white breakers rolling in over a sandbar which runs roughly from Laugharne to St Ishmaels.

‘That’s where we are going, it’s a bit lively out there, all good fun though’.

It was very lively. The crew put the boat through its paces doing figure eights and three-sixty manoeuvres, all at high speed whilst I hung on tightly and braced myself against the G-force of the turns. The boat will do 30 knots flat out, about 26 miles an hour, which doesn’t seem fast in a car on the road but in a boat is a different matter.

I kept thinking how brave these guys are to come out in all weathers and try and rescue people. The sea we were in wasn’t that rough and it was broad daylight. I couldn’t imagine what it would be like in a gale and in the dark.

Eventually we headed in and back to the comparatively flat calm of the river Towy. My trip was over and what an experience!

We headed for the Lifeboat Station and the crew presented me with a dry suit, life jacket, radio and GPS locator which are now part of the National Collection and on display at the National Waterfront Museum in Swansea.

Ymlaen â ni â blwyddyn ryngwladol tabl cyfnodol yr elfennau cemegol ac, ar gyfer mis Medi, rydym wedi dewis carbon. Gellir dadlau mai carbon - mewn glo - yw’r elfen a gafodd y dylanwad mwyaf ar dirwedd adeiledig a diwylliant Cymru.

Meysydd Glo Cymru

Am ryw ganrif a hanner, cafodd y diwydiant glo ddylanwad enfawr ar hanes diwydiannol, gwleidyddol a chymdeithasol Cymru. Erbyn 1911, roedd 2,400,000 o bobl yn byw yng Nghymru, sef dros bedair gwaith yn fwy na’r  587,000 oedd yn byw yma yn 1801. Dylanwad y diwydiant glo oedd yn gyfrifol am y cynnydd bron i gyd: naill ai’n uniongyrchol trwy greu swyddi yn y glofeydd neu drwy ddiwydiannau oedd yn dibynnu ar lo fel tanwydd (e.e. cynhyrchu dur).

Mae dau brif faes glo yng Nghymru, un yn y gogledd-ddwyrain a’r llall yn y de.  Glo anweddol iawn, sy’n rhwymo’n gryf neu’n weddol gryf, oedd yn cael ei gynhyrchu’n bennaf ym maes glo’r gogledd sydd â hanes maith o gynhyrchu glo. Erbyn 1913, roedd yn cynhyrchu tua 3,000,000 tunnell y flwyddyn ond bu dirywiad araf wedi hynny.  Caewyd glofa olaf yr ardal, y Parlwr Du, yn 1996.

Mae maes glo’r de yn helaethach nag un y gogledd.  Mae’n fasn synclin hir sy’n ymestyn o Bont-y-pŵl yn y dwyrain i Rydaman yn y gorllewin, gyda darn ar wahân yn Sir Benfro. Mae’n mesur tua 1,000 milltir sgwâr i gyd.

Mae maes glo’r de’n enwog am fod yno wahanol fathau o lo, yn amrywio o lo meddal i wneud golosg a nwy, glo stêm, glo stêm sych, a glo caled. Câi’r gwahanol fathau eu defnyddio at wahanol ddibenion: mewn cartrefi, cynhyrchu stêm, cynhyrchu nwy a golosg a mwyndoddi copr, haearn a dur.

Roedd toeau brau a rhai ag uniadau llac yn fwy cyffredin ym maes glo’r de nag ym meysydd eraill Prydain ac felly byddai damweiniau’n digwydd yn aml wrth i doeau ac ochrau gwympo. Mae’r gwythiennau dwfn yn ‘danllyd’ iawn hefyd gan arwain at drychinebau lu. Rhwng 1850 ac 1920, yng Nghymru y bu traean o holl farwolaethau diwydiant glo’r Deyrnas Unedig. Mewn cyfnod cymharol fyr, rhwng 1890 ac 1913, cafwyd 27 o drychinebau glofaol mawr yn y Deyrnas Unedig, 13 ohonynt yn y de, yn cynnwys y ffrwydrad yng Nglofa’r Universal, Senghenydd, lle bu farw 439 o ddynion – y nifer fwyaf i golli eu bywydau mewn trychineb lofaol yn y Deyrnas Unedig.  Ychydig o drychinebau mawr fu yn y gogledd ond, yn 1934, lladdwyd 266 o ddynion mewn ffrwydrad yng Nglofa Gresffordd, y trychineb gwaethaf ond dau yn hanes y diwydiant glo yng Nghymru.

Mae glo stêm a glo caled o dde Cymru’n wahanol i lo o wythiennau eraill am fod partins (’slipiau’) yn digwydd yn aml ar ongl o ryw 45 gradd rhwng y llawr a’r to.  Roedd hyn yn golygu bod y glo’n eithaf hawdd i’w gloddio am ei fod yn syrthio mewn blociau mawr.  Fodd bynnag, roedd y glo mawr wedi’i orchuddio â llwch mân, sef prif achos niwmoconiosis neu glefyd y llwch, a oedd yn fwy cyffredin ym maes glo’r de nag yn unrhyw faes glo arall yn y Deyrnas Unedig. Yn 1962, roedd 40.7% o holl lowyr y de yn dioddef o’r clefyd.

Datblygodd perthynas glòs rhwng y diwydiant glo a’r gymuned leol.  Mewn llawer o bentrefi roedd bron bawb yn gweithio yn y pwll glo. Ym Morgannwg a Sir Fynwy, roedd hanner yr holl ddynion oedd yn gweithio yn ymwneud yn uniongyrchol â’r diwydiant glo ac mewn mannau fel y Rhondda a Maesteg gallai’r ganran fod mor uchel â 75%.

Oherwydd daeareg a daearyddiaeth neilltuol yr ardal, roedd glowyr y de yn araf i ymuno ag undeb. Fodd bynnag, ar ôl methiant digalon streic 1898, daeth angen am undod ac, erbyn 1914, Ffederasiwn Glowyr De Cymru (“y Ffed”) oedd yr undeb llafur mwyaf, â bron 200,000 o aelodau.

O ddechrau’r 1920au tan yr Ail Ryfel Byd, aeth meysydd glo Cymru trwy ddirwasgiad maith gan fod llongau wedi dechrau defnyddio olew a bod meysydd glo wedi’u datblygu dramor. Cwympodd nifer y glowyr o 270,000 i 130,000. Cafodd y diwydiant ei wladoli ar ôl y rhyfel a gwelwyd newidiadau enfawr wrth i dechnegau ac offer newydd gael eu cyflwyno. Roedd mwy o bwyslais ar ddiogelwch erbyn hyn ond roedd y meysydd glo’n dal yn fannau peryglus. Yn 1960, bu farw 45 o ddynion yng Nglofa’r Six Bells, bu farw 31 yng Nglofa’r Cambrian yn 1965 ac efallai mai’r drychineb fwyaf oedd colli 144 o bobl, yn cynnwys 116 o blant, pan lithrodd tomen lo yn Aberfan.

Erbyn yr 1980au, roedd bygythiad y byddai llawer o’r pyllau’n cau. Ym mis Mawrth 1984, dechreuodd y streic fawr olaf gan bara am 12 mis. Ar ôl i Undeb Cenedlaethol y Glowyr gael ei drechu, roedd pyllau glo’n cau yn rheolaidd. Erbyn canol yr 1990au, roedd mwy o amgueddfeydd glofaol nag o byllau glo dwfn gweithiol yng Nghymru.  Caewyd y pwll dwfn olaf, Glofa’r Tŵr, ym mis Ionawr 2008. Daeth un o’r dylanwadau pwysicaf ar fywyd cymdeithasol, diwydiannol a gwleidyddol Cymru i ben.