: Casgliadau ac Ymchwil

At 507 years of age Ming the clam broke the Guinness World Record as the oldest animal in the world. Collected off the coast of Iceland in 2006, initial counts of the annual rings of the shell put the age at around 405 years old, which was still a record breaker. However, in 2013 scientists re-examined the shell using more precise techniques and the count rose to 507 years old.

Dippy yw ein henw ni ar y sgerbwd deinosor hoff, ac rydyn ni’n gwybod fod ganddo hanes diddorol. Ond ai Diplodocus fu’r enw ar y ffosilau yma erioed? Wel, na, mae hynny'n annhebygol...

Rydyn ni wedi clywed sut y daeth 'Dippy' i Lundain ym 1905 yn gast plastr o'r esgyrn ffosil gwreiddiol yn Amgueddfa Carnegie, Pittsburgh. A, diolch i balaentolegwyr, gallwn ei ddychmygu'n anifail byw yn pori coedwigoedd Jwrasig, 145-150 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn diogelu ei hun rhag ysglyfaethwyr gyda'i gynffon chwip.

Ond beth am weddill y stori? O ble ddaeth y ffosilau hyn?

Ym 1898, diolch i'r diwydiant dur, Andrew Carnegie oedd un o'r dynion mwyaf cyfoethog yn y byd. Roedd yn brysur yn rhoi ei arian i lyfrgelloedd ac amgueddfeydd. Pan glywodd am y deinosoriaid anferth oedd yn cael eu darganfod yng ngorllewin America, dywedodd rywbeth fel “Dwi eisiau un o rheina!” ac anfonodd dîm o Amgueddfa Carnegie i chwilio am yr “anifail mwyaf anferth yma”.

Felly, ym 1899, yn nyddiau olaf Hen Orllewin America, cafodd sgerbwd Diplodocus ei ddarganfod yn Sheep Creek, Albany County, ar wastadeddau Wyoming. Y dyddiad, fel mae'n digwydd, oedd 4 Gorffennaf, Diwrnod Annibyniaeth America. Ac felly y cafodd y ffosil ei lysenw cyntaf gan dîm Carnegie, 'The Star Spangled Dinosaur'. Ond, ymhen hir a hwyr, cafodd y rhywogaeth newydd hon ei chyhoeddi yn swyddogol fel Diplodocus Carnegii.

Byddai safle'r cloddio wedi edrych yn debyg iawn i'r safle tebyg yma gerllaw yn Bone Cabin Quarry, yn yr un flwyddyn.

Mae'r lluniau yma o ddiwedd y 1800au o rannau eraill o Albany County, Wyoming, yn ein helpu i greu darlun (o Wikimedia Commons).

Enw cyntaf Dippy, 'Unkche ghila'

Ond beth am frodorion y gwastadeddau? Oni fyddai'r brodorion wedi darganfod ffosilau deinosor cyn y gwladychwyr Ewropeaidd? Yn ei llyfr, Fossil Legends of the First Americans, mae Adrienne Mayor yn dangos y gwnaethon nhw. Dychmygodd y brodorion ffurfiau gwreiddiol y ffosilau fel Madfallod Anferth, Adar y Taranau a Bwystfilod Dŵr, ac roedd sawl un o'r casglwyr deinosoriaid enwog yn dewis brodorion yn dywyswyr. Mae'r llyfr yma'n dangos fod y brodorion wedi sylwi ar y prosesau daearegol fel difodiant, llosgfynyddoedd a newid yn lefel y môr a’u bod yn sail i’w credoau am ffosilau.

( “Clear”, Pobl Lakota, 1900. Heyn & Matzen )

Y Lakota Sioux oedd brodorion y gwastadeddau lle cafwyd hyd i ffosilau Diplodocus. Ganwyd James LaPointe, pobl Lakota, ym 1893. Dyma hanes a glywodd pan yn fachgen:

“Roedd y Sioux yn galw'r creaduriaid hyn, sy'n cymharu'n fras â deinosoriaid, yn 'Unkche ghila'. Roedd y creaduriaid siâp rhyfedd yn crwydro'r tir mewn grwpiau mawr, ac yna'n diflannu. Mae esgyrn anferth y creaduriaid hyn, sydd bellach wedi diflannu, yn nhiroedd garw de a dwyrain y Bryniau Du. Dyw e ddim yn glir os wnaeth yr unkche ghila ddiflannu, ond mae daeareg y Sioux yn nodi eu bod yn dal i fod o gwmpas pan gododd y Bryniau Du o'r ddaear."

O lyfr James R. Walker, 1983, Lakota Myth.

Felly, trwy law Adrienne Mayor, dyma roi'r gair olaf i Wasanaeth Parciau Cenedlaethol yr UDA:

"Mae straeon a chwedlau'r brodorion yn cynnig persbectif unigryw i arwyddocâd ysbrydol traddodiadol ffosilau ac yn gyfle heb ei ail i ddangos y cysylltiad anhepgor rhwng pobl a natur." Jason Kenworthy a Vincent Santucci, A Preliminary Inventory of National Park Service Paleontological Resources in Cultural Resource Contexts.

Our new role as marine curatorial assistants within the invertebrate biodiversity section of Amgueddfa Cymru has so far not disappointed in offering insights into the tremendous diversity of life in our seas. After the first ten weeks of working to curate and conserve a large set of marine monitoring collections donated to the museum by Natural Resources Wales, we’ve already managed to log over 5,000 records of predominately marine invertebrates from around the welsh coast. These records have included starfish, polychaete worms, bryozoans, molluscs and anemones, to name only a few. Monitoring collections are essential for research in understanding the complexity of the natural world and diversity at many levels. To understand evolution, genetics and the morphological variation of species for example, specimens from many years are often needed, something which is not usually possible with live animals. These voucher specimens also hold valuable information about when and where species live and can be used for verification when the identification of a species is in doubt. An important contemporary issue is that specimens held in collections offer a wealth of baseline information which can be used as a comparison against current observations. This is essential when looking at how climatic changes are impacting marine life. 

For research to happen, specimens must be properly cared for, with their information being easily accessible. Our role can be predominately split into two parts: office and laboratory work. Work in the office encompasses everything from sorting species vials into classification groups, the logging of each vial from analogue to digital formats into a database, where locality information (e.g. sediment type and depth) and method of collection is inputted, to printing new labels for the vials, each with a unique reference number. In the laboratory, the number of specimens in each vial must be counted to accurately record species abundance, vials are then topped up with ethanol, labelled and rehoused into larger jars according to their classification groups. This method of double tubing vials into larger containers acts as not only an accessible way for a particular species to be found, but also as a preventative to stop specimens drying out. These new specimens will be added to an already impressive collection of marine invertebrates at the museum, with over 750,000 specimens. Hopefully, they will be used for generations to come to compare what we know today about the unknowns of the future.

Yn ystod mis Medi 2019, cwblhawyd gwaith atgyweirio, glanhau a phaentio ar offer weindio Big Pit. Gwyliwch y broses yn y ffilm timelapse isod.

Mae angen gwaith adfer ar yr offer i osgoi niwed a chyrydu. Mae’r gwaith yn sicrhau bod ymwelwyr yn medru parhau i fwynhau profiad tanddaearol unigryw'r Amgueddfa, a bod Big Pit yn medru parhau i adrodd hanes pwysig dylanwad y pyllau glo ar gymunedau, y gymdeithas a'r byd diwydiannol.

Mae'r ffilm hon am yr offer weindio yn dangos sut mae popeth yn gweithio:

Cefnogir y project gan Gronfa Treftadaeth y Loteri Genedlaethol a grant adfer gan y Gymdeithas Archaeoleg Ddiwydiannol.

Noson Bluo / Noson Bufio

Mae cyfoeth o draddodiadau yn gysylltiedig â’r Nadolig yng Nghymru; rhai a erys yn boblogaidd hyd heddiw, a rhai sydd wedi mynd yn brinach gydag amser.

Roedd y Noson Bluo (neu "blufio") yn achlysur cymdeithasol pwysig iawn mewn llawer ardal cyn y Nadolig yn y gorffennol.  Rhyw wythnos cyn y dathlu, byddai’r gymuned yn ymuno i bluo ac i baratoi’r gwyddau a’r twrcwns a fu’n tewhau dros yr Hydref i’w gwerthu cyn y diwrnod mawr.  Byddai rhai yn dechrau ben bore ac yn dod â’r gwaith i ben erbyn yr hwyr tra byddai eraill yn cymryd mantais o dawelwch yr oriau tywyll ac yn bwrw ati i bluo drwy’r nos a thacluso popeth yn oriau man y bore cyn dechrau ar dasgau’r diwrnod i ddod.

Roedd yr achlysur yn gyfle i deuluoedd ac i ffrindiau dreulio amser gyda’i gilydd.  Er bod y gwaith yn galed, roedd digon o sbort a sbri i’w gael i’r criw o amgylch y tân yn y gegin, neu o amgylch y gwresogydd mewn sied y tu allan, wrth sgwrsio, dweud jôcs, adrodd straeon, chwarae gemau llafar a chanu ambell i gân.  Dyma ychydig yn rhagor am y digwyddiad arbennig hwn gan ddau o siaradwyr yr Archif Sain:

Pluo yn Sir Drefaldwyn

Ganwyd Catherine Sydney Roberts yn Y Gardden, Llanerfyl, yn 1900.  Roedd yn un o 14 o blant.  Bu’n byw yn ardal Llanerfyl erioed.  Roedd yn wraig hynod ddiwylliedig ac fe’i holwyd gan Minwel Tibbott yn 1972 am fwydydd ar fferm fechan yn ystod cyfnod troad yr 20fed ganrif: 

“Noson bluo, oedd hi’n noson fawr iawn.  Pluo gwydda te.  Fyddan ni wrthi drwy’r nos, dros nos oeddan ni’n neud.  Mi fydda na gymdeithas neilltuol a mi fyddan ni’n mynd er mwyn cael y gymdeithas ‘ddoch chi, te.  Yn ista ar y meincia, odd y dynion i gyd, a rownd bowt, a dwy lantarn neu dair yn hongian o’r llofft.  O, roedd hi’n gynnes reit yna achos oedd na gymaint o fobol a’r lanteri ‘ma, oen nhw’n cynhesu chi.  Ac erbyn y bore oeddan ni wedi gorffen y cwbwl a gallu glanhau fyny.  Doedd neb yn gwbod fod neb wedi bod yn pluo noson gynt bron te.  Hwyl anfarwol, adrodd rhyw hen benillion a … Hwyl anfarwol, noson pluo, ynte.”

Plufio yn Sir Benfro

Ganwyd Clifford Thomas yn 1905 mewn tyddyn bach o’r enw Bryn y Banc ym mhentref Mesur-y-Dorth, ger Croes-goch, Sir Benfro.  Aeth i’r ysgol yng Nghroes-goch i ddechrau ac yna i Ysgol Sir Tyddewi am flwyddyn.  Roedd yn sgwrsiwr heb ei ail ac fe’i holwyd gan Delyth James yn 1972 am arferion y Nadolig a'r Flwyddyn Newydd.

Dyma rai o’i atgofion yntau am y Noson Blufio:

“Odd plufio yn dod ryw wythnos cyn Nadolig.  Gwydde a chwïed a twrcis.  Casglu wedyn, o, ryw ddwsin o fenywod i blufio o’r pentrefi a chwedyn, yng ngwaith i odd lladd y gwydde a’r twrcis a’u cario nhw iddyn nhw fel na bod nhw’n gorffod dod allan o’r pluf.  Odd stafell arbennig mâs, a yn yr ystafell honno on nhw’n plufio.  On ni’n gorffod gofalu bod heaters yndi’r noson cyn hynny, oil heaters fel bod y lle wedi’i dwymo ar eu cyfer nhw, a lampie pryd hynny, lantarne, oil lamps, i oleuo iddyn nhw oherwydd ch’mod, tua’r Nadolig yna ma’r tywydd yn dywyll iawn.   Ma’r dydd yn dywyll.  Dechre tua wyth i hanner awr wedi wyth, hyd wedd hi mlân bump o’r gloch, pump, chweech o’r gloch.  Gorffen wedyn.  Dod i ben â’r cyfan erbyn hynny.  A yn y blynydde cynta, odd na glanhau giblets ymlân, ar ôl hynny wedyn.  Wedi iddyn nhw ddod fewn a châl ‘u te, on nhw’n dechre ar y busnes hwn.  Pryd hynny on nhw’n câl ‘u gwerthu ar wahân i’r gwydde.  Swllt y pâr, swllt y set:  pen, dwy droed, afu a’r galon a’r lasog.”