: Amgueddfeydd, Arddangosfeydd a Digwyddiadau

Dwi’n siŵr eich bod, fel finna yn dotio gweld yr ŵyn bach adeg hyn o'r flwyddyn, ac wedi bod yn cadw llygaid ar y diweddaraf o'r Sgrinwyna sy'n cofnodi'r genedigaethau ar fferm Llwyn-yr-eos, yma yn Sain Ffagan.

Erbyn heddiw ystyrir cig oen fel ein danteithfwyd cenedlaethol, a dwi’n siŵr y bydd amryw ohonoch yn mwynhau gwledda ar gig oen wedi ei rostio dros Sul y Pasg. Be sy’n syndod yw mai tan yn gymharol ddiweddar, ni fwytawyd llawer o gig oen yma yng Nghymru. Cedwid defaid ar gyfer eu gwlân a’u llefrith, nid ar gyfer eu cig. Dim ond ar achlysuron arbennig y bwytawyd cig oen, gan ei fod yn fwy proffidiol i gneifio a gwerthu gwlân y ddafad.

Wrth chwilota trwy’r archif, prin iawn yw’r ryseitiau sy’n cynnwys cig oen. Ond yr hyn sydd yn rhan o’n traddodiad, ac sy’n profi dadeni ar hyn o bryd yw cig dafad – sef cig o anifail a gedwid rhwng tair a phum mlynedd. Tan y 1940au, roedd cig dafad yn ffefryn ar draws Prydain a’r consensws oedd bod ei flas a’i ansawdd yn rhagori ar gig oen. Wrth deithio o amgylch Cymru ym 1862, fe brofodd George Borrow gig dafad am y tro cyntaf, a bu’n canu ei glodydd:

The leg of mutton of Wales beats the leg of mutton of any other country, and I had never tasted a Welsh leg of mutton before. Certainly I shall never forget that first Welsh leg of mutton which I tasted, rich but delicate, replete with juices derived from the aromatic herbs of the noble Berwyn, cooked to a turn, and weighing just four pounds ... Let anyone who wishes to eat leg of mutton in perfection go to Wales.

           George Burrow Wild Wales: Its People, Language and Scenery, 1862

Felly pam fod cig dafad wedi mwy neu lai diflannu o’n basgedi siopa a’n bwydlenni? Gyda gostyngiad ym mhris gwlân yn ystod degawdau cyntaf y 1900au, roedd yn talu i ffermwyr werthu ŵyn gwrywaidd ar gyfer cig, yn hytrach na’u cadw i roi gwlân. Rhaid cofio hefyd fod cig dafad yn cymryd tipyn yn hirach i'w goginio, felly nid yw'n syndod iddo gael ei ddisodli gan gig oen sy'n yn cymryd chwarter yr amser.

Dros y degawd diwethaf, fodd bynnag, mae cig dafad wedi cynyddu yn ei boblogrwydd unwaith eto, gyda mwy o fwytai, ffermydd, siopau cig a chogyddion enwog yn gwerthu a hyrwyddo'r cig arbennig yma. Er ei fod ar gael drwy’r flwyddyn, mae ar ei orau rhwng mis Hydref a Mawrth. Felly tymor cig oen yw hi ar hyn o bryd, ond erbyn yr Hydref, cofiwch edrych allan am gig dafad yn ei siop cig lleol.

Dyma rysáit o’r archif, mae’r dull o goginio’r pryd hwn yn amrywio, ond dyma fersiwn teulu o Garnfadrun, Llŷn:

         Tatws Popty

          darn o gig dafad

          tatws

          nionyn

          dŵr

Llenwi gwaelod y tun cig â thatws a nionod, a’u gorchuddio â dŵr.  Rhoi darn mawr o gig eidion neu gig dafad ar wyneb y tatws a rhostio’r cwbl yn y popty.

Ganrif union yn ôl, ar 22 Mawrth 1916, agorodd ysbyty yng ngerddi Castell Sain Ffagan - un o gannoedd o ysbytai ategol o dan adain y Groes Goch yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.

Cyn y rhyfel yr oedd y Groes Goch ag Urdd Sant Ioan wedi ymuno i greu’r Fintai Gymorth Wirfoddol, neu VAD (Voluntary Aid Detachment). Pwrpas y cynllun oedd hyfforddi gwirfoddolwyr, yn ddynion a menywod, i gynorthwyo’r ysbytai milwrol mewn adeg o ryfel.  Yma, yn Sain Ffagan ym 1909 y sefydlwyd y fintai gyntaf o’i fath yng Nghymru ac yn fuan wedi hynny y dilynodd eraill.

Iarlles Plymouth o Gastell Sain Ffagan oedd Llywydd y Groes Goch ym Morgannwg ac roedd ei chyfraniad yn allweddol at weithgarwch y mudiad yn y sir. Cynigiodd hi a’i gŵr, yr Iarll Plymouth, diroedd a gerddi’r Castell ar gyfer digwyddiadau recriwtio a hyfforddi gwirfoddolwyr. Arwydd pellach o’u hewyllys da oedd addasu’r Neuadd Wledda yng ngerddi’r Castell yn ysbyty i filwyr. Adeiladwyd y Neuadd yn wreiddiol gan Iarll Plymouth ar gyfer cynnal dathliadau cyhoeddus a theuluol ond roedd yr adeilad mawr yng nghanol y gerddi yn addas iawn ar gyfer ysbyty.

Y Plymouth’s fu’n gyfrifol am ariannu’r rhan helaeth o’r newidiadau angenrheidiol. Agorodd yr ysbyty gyda 30 gwely ac o fewn wythnosau ychwanegwyd 10 gwely arall. Blwyddyn yn ddiweddarach, yn 1917, yr oedd lle i hyd at 70 o gleifion yn yr ysbyty a bu raid adeiladu estyniad a chyfleusterau ymolchi newydd ar eu cyfer.

Gwirfoddolwyr oedd y rhan fwyaf o’r nyrsys yn yr ysbytai ategol, yn aelodau o Fintai Gymorth Wirfoddol y Groes Goch. Roedd staff cyflogedig yn yr ysbytai hefyd, yn cynnwys Pennaeth, Swyddog Cyflenwi a Prif Nyrs. Yn Ysbyty Sain Ffagan, yr oedd y rhan fwyaf o’r staff a’r gwirfoddolwyr yn fenywod lleol, a rhai yn forynion i deulu Plymouth yn y Castell.

Nid oedd gan yr ysbytai ategol y cyfleusterau i drin milwyr gydag anafiadau corfforol difrifol. Trosglwyddwyd rhai o’r cleifion i Sain Ffagan o’r ysbyty milwrol yng nghanol Caerdydd, y 3rd General Western Hospital ac eraill yn syth o’r ffosydd. Ni allwn ddychmygu'r erchyllterau a brofodd y milwyr cyn dod yma i Sain Ffagan. Ganrif yn ddiweddarach, mae’n gysur meddwl am yr ysbyty fel hafan i lawer wrth iddynt ddechrau dygymod â chreithiau corfforol a meddyliol y rhyfel.

Trydar: #Hospital100 #Ysbyty100

In the early 1970s Museum staff set out to record older and retired farmers describing farming in Wales in the first half of the twentieth century, before the large-scale mechanisation and expansion from the 1950s onwards. The recordings are kept in our Sound Archive.

In April 1977 Earnest Thomas Ruell, then aged 76, was interviewed about sheep farming in Radnorshire, mid-Wales, in the early decades of the twentieth century. Born in 1901, he lived at The Pant farm, Llanfihangel Rhydithon, in the hills north east of Llandrindod Wells.  After marrying in 1924 he farmed at Dolyfelin near Knighton for thirty four years.

In this short compilation of selected clips, Thomas Ruell describes lambing time, speaking in the distinctive accent of Radnorshire, one of the most rural Welsh counties, bordering Herefordshire.

The flock comprised 120 ewes and 4 or 5 rams. The breed of sheep was the local Kerry Hill, regarded as excellent mothers. Lambing took place outside, the only space available under cover was by emptying the wainhouse (cart shed) during heavy snow. Treatments for illnesses were limited and often based on local remedies. The flock producing a lambing figure of 125% was considered a good outcome. Female lambs grew into ewes and were kept for just over two years then sold, during which time they would have produced lambs themselves.

Large sheds allow lambing to be a lot less dependent upon weather conditions and the seasons, often starting as early as January. Here at Llwyn-yr-eos farm our ewes were all undercover well before lambing even began. Most flocks and farms now have to be considerably larger in order to be viable. Treatments for illnesses have advanced considerably, most of which can be applied by farmers themselves. Some similarities remain between lambing in the 1920s and the 1930s and the present, though, and a great deal of time, care and attention from the farmer are still fundamental elements for successful lambing today.

Os ydych chi wedi bod yn gwylio sgrinwyna, siawns fyddech chi wedi gweld rhai o'r defaid yn cael help llaw gen y tîm. Felly i'r rhai ohonoch sydd yn awyddus i wybod beth yn union sy'n mynd ymlaen....

Wrth i’r ddafad esgor, mae cyfangiad y cyhyrau yn gwthio’r oen at y byd mawr. Yr enw ar safle’r oen yw ‘gorweddiad’. Os yw gorweddiad yr oen yn drafferthus, bydd yn rhaid i’r bugail helpu’r ddafad i roi genedigaeth.

1. Delfrydol: Pen a coesau blaen yn gyntaf. Dyma’r safle hawsaf – dim angen help fel arfer.
2. Un goes allan fel ‘Superman’: Weithiau angen help i wthio’r oen yn ôl a sythu’r goes.
3. Dwy goes yn ôl: Angen help i wthio’r pen yn ôl a thynnu’r coesau allan.
4. Pen yn ôl: Angen help i wthio’r oen yn ôl a thynnu’r pen ymlaen.
5. Am yn ôl: Dim angen help, ond gall y llinyn bogail dorri cyn i’r pen ddod allan, gan achosi i’r oen foddi cyn cael ei eni.
6. O chwith (pen ôl gyntaf): Bydd angen help i sortio hyn bob tro.
7. Cymhlethdodau: Mae geni efeilliaid, tripledi neu fwy hyd yn oed yn hawdd fesul un! Ond weithiau mae pethau’n mynd yn lletchwith, ac mae angen help.

Diolch i Wynfford yr Oen Hyfforddi a Fflat Eric am eu gwaith modelu

Guest blog by St Fagans Youth Forum members - Amy Gifford, Kate Gregory & Beth Ivey-Williams - live from Bryn Eryr!

Hello everyone. We’re the St Fagans Youth Forum and today (12 March) we’re helping to build an Iron Age bread oven at Bryn Eryr. Ian, the Museum’s Interpreter, has been busy researching traditional building methods and the history of bread ovens through time. In this blog, we’ll take you through part one of the process. So if you fancy building your own pizza oven for your garden at home, follow our guide below.

Step 1

Use wooden stakes to mix local ‘clom’ (clay), water and sand to a thick dough. Patience and perseverance essential! Some would say it’s quite therapeutic; a weird kind of stress buster!

Tip from Amy: “Go with your gut instinct. You’ll know when the dough is at the right consistency.”

Step 2

Mix dry sand with water. Use the mixture to build a dome (former) in the centre of the oven base. Ian pre-made the base out of clay and a flat stone. When building the dome, even out the sides for a rounded finish. Don’t use too much water.

Tip from Beth: “You’ll have to get your hands dirty, but it’s just like building a sand castle.”

Step 3

Build-up your dome to a rounded arch.

Tip from Kate: “Keep warm as you work. Your hands will get very cold as you sculpt the wet material.”

Step 4

Smooth off all the sand and cover your dome with strips of damp newspaper. This is a bit like papier mâché.

Step 5

Cover the dome with the clay mixture you prepared earlier in step 1. Let it set for two days.

Step 6

To be continued!