: Ffotograffau Hanesyddol

Mae'n hanfodol bwysig ein bod yn parhau i aros gartref ac aros yn ddiogel yma yng Nghymru. Yn ystod wythnos y Sulgwyn mae rhai ohonoch yn gwersylla yn yr ardd neu'n mwynhau aros yn y garafán ar y dreif. Efallai bod eraill yn hiraethu am wersylla neu garafanio yn Eisteddfod yr Urdd dros y blynyddoedd, neu anturiaethau i rai o'ch hoff fannau gwyliau ar hyd ein harfordir. Felly, i’n helpu ni i gyd gydag ychydig hiraeth am wyliau wrth i ni aros gartref, dyma Ian Smith, Curadur Amgueddfa Genedlaethol y Glannau gydag ychydig o’r hanes y tu ôl i’r llun hwn:

Tynnwyd y llun hwn tua 1951. Ynddo, gwelir y teulu Dodds a oedd yn byw yng Nghaerdydd. Comisiynodd Mr Dodds y garafán ym 1950 i'w hadeiladu a'i gosod gan Louis Blow & Co yn Nhreganna, Caerdydd. Costiodd y fan £ 600.00 - ffortiwn fach yn y dyddiau hynny.

Aeth y teulu ar daith ledled De Cymru ynddi er i'r fan gael ei gadael yn barhaol ar gae ffermwr ger Casnewydd yn Sir Benfro yn y pen draw. Yno, cafodd y teulu eu holl wyliau haf tan 2009.

Y teulu creodd y cynllun a oedd yn cynnwys pethau fel top cwpwrdd arbennig y byddai crud cario'r babi yn ffitio'n berffaith iddo; gwely dwbl plygu i lawr ar gyfer Mam a Thad a sgrin rhannu derw oedd yn llithro i’w le, a oedd i bob pwrpas yn ffurfio dwy ystafell wely. Roedd cegin fach gyda stôf nwy a sinc gyda thap pwmp troed i ddarparu dŵr golchi. Roedd yn rhaid casglu dŵr yfed mewn canistr alwminiwm mawr - gwaith da i'r plant os oedd angen eu blino allan cyn mynd i’w gwely! Roedd yr adlen yn dyblu maint y lle byw ac yn darparu ardal i gadw pethau'n sych.

Yn 2009 cynigiwyd y garafán i'r amgueddfa gan Michael Dodds, a oedd erbyn hynny yn ei 70au. Mike yw'r bachgen hŷn yng nghefn y grŵp yn y llun. Mae’r garafán yn cael ei harddangos yn Amgueddfa Hanes Cenedlaethol Sain Ffagan, yn Oriel ‘Byw a Bod’.

Dippy yw ein henw ni ar y sgerbwd deinosor hoff, ac rydyn ni’n gwybod fod ganddo hanes diddorol. Ond ai Diplodocus fu’r enw ar y ffosilau yma erioed? Wel, na, mae hynny'n annhebygol...

Rydyn ni wedi clywed sut y daeth 'Dippy' i Lundain ym 1905 yn gast plastr o'r esgyrn ffosil gwreiddiol yn Amgueddfa Carnegie, Pittsburgh. A, diolch i balaentolegwyr, gallwn ei ddychmygu'n anifail byw yn pori coedwigoedd Jwrasig, 145-150 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn diogelu ei hun rhag ysglyfaethwyr gyda'i gynffon chwip.

Ond beth am weddill y stori? O ble ddaeth y ffosilau hyn?

Ym 1898, diolch i'r diwydiant dur, Andrew Carnegie oedd un o'r dynion mwyaf cyfoethog yn y byd. Roedd yn brysur yn rhoi ei arian i lyfrgelloedd ac amgueddfeydd. Pan glywodd am y deinosoriaid anferth oedd yn cael eu darganfod yng ngorllewin America, dywedodd rywbeth fel “Dwi eisiau un o rheina!” ac anfonodd dîm o Amgueddfa Carnegie i chwilio am yr “anifail mwyaf anferth yma”.

Felly, ym 1899, yn nyddiau olaf Hen Orllewin America, cafodd sgerbwd Diplodocus ei ddarganfod yn Sheep Creek, Albany County, ar wastadeddau Wyoming. Y dyddiad, fel mae'n digwydd, oedd 4 Gorffennaf, Diwrnod Annibyniaeth America. Ac felly y cafodd y ffosil ei lysenw cyntaf gan dîm Carnegie, 'The Star Spangled Dinosaur'. Ond, ymhen hir a hwyr, cafodd y rhywogaeth newydd hon ei chyhoeddi yn swyddogol fel Diplodocus Carnegii.

Byddai safle'r cloddio wedi edrych yn debyg iawn i'r safle tebyg yma gerllaw yn Bone Cabin Quarry, yn yr un flwyddyn.

Mae'r lluniau yma o ddiwedd y 1800au o rannau eraill o Albany County, Wyoming, yn ein helpu i greu darlun (o Wikimedia Commons).

Enw cyntaf Dippy, 'Unkche ghila'

Ond beth am frodorion y gwastadeddau? Oni fyddai'r brodorion wedi darganfod ffosilau deinosor cyn y gwladychwyr Ewropeaidd? Yn ei llyfr, Fossil Legends of the First Americans, mae Adrienne Mayor yn dangos y gwnaethon nhw. Dychmygodd y brodorion ffurfiau gwreiddiol y ffosilau fel Madfallod Anferth, Adar y Taranau a Bwystfilod Dŵr, ac roedd sawl un o'r casglwyr deinosoriaid enwog yn dewis brodorion yn dywyswyr. Mae'r llyfr yma'n dangos fod y brodorion wedi sylwi ar y prosesau daearegol fel difodiant, llosgfynyddoedd a newid yn lefel y môr a’u bod yn sail i’w credoau am ffosilau.

( “Clear”, Pobl Lakota, 1900. Heyn & Matzen )

Y Lakota Sioux oedd brodorion y gwastadeddau lle cafwyd hyd i ffosilau Diplodocus. Ganwyd James LaPointe, pobl Lakota, ym 1893. Dyma hanes a glywodd pan yn fachgen:

“Roedd y Sioux yn galw'r creaduriaid hyn, sy'n cymharu'n fras â deinosoriaid, yn 'Unkche ghila'. Roedd y creaduriaid siâp rhyfedd yn crwydro'r tir mewn grwpiau mawr, ac yna'n diflannu. Mae esgyrn anferth y creaduriaid hyn, sydd bellach wedi diflannu, yn nhiroedd garw de a dwyrain y Bryniau Du. Dyw e ddim yn glir os wnaeth yr unkche ghila ddiflannu, ond mae daeareg y Sioux yn nodi eu bod yn dal i fod o gwmpas pan gododd y Bryniau Du o'r ddaear."

O lyfr James R. Walker, 1983, Lakota Myth.

Felly, trwy law Adrienne Mayor, dyma roi'r gair olaf i Wasanaeth Parciau Cenedlaethol yr UDA:

"Mae straeon a chwedlau'r brodorion yn cynnig persbectif unigryw i arwyddocâd ysbrydol traddodiadol ffosilau ac yn gyfle heb ei ail i ddangos y cysylltiad anhepgor rhwng pobl a natur." Jason Kenworthy a Vincent Santucci, A Preliminary Inventory of National Park Service Paleontological Resources in Cultural Resource Contexts.

Ymlaen â ni â blwyddyn ryngwladol tabl cyfnodol yr elfennau cemegol ac, ar gyfer mis Medi, rydym wedi dewis carbon. Gellir dadlau mai carbon - mewn glo - yw’r elfen a gafodd y dylanwad mwyaf ar dirwedd adeiledig a diwylliant Cymru.

Meysydd Glo Cymru

Am ryw ganrif a hanner, cafodd y diwydiant glo ddylanwad enfawr ar hanes diwydiannol, gwleidyddol a chymdeithasol Cymru. Erbyn 1911, roedd 2,400,000 o bobl yn byw yng Nghymru, sef dros bedair gwaith yn fwy na’r  587,000 oedd yn byw yma yn 1801. Dylanwad y diwydiant glo oedd yn gyfrifol am y cynnydd bron i gyd: naill ai’n uniongyrchol trwy greu swyddi yn y glofeydd neu drwy ddiwydiannau oedd yn dibynnu ar lo fel tanwydd (e.e. cynhyrchu dur).

Mae dau brif faes glo yng Nghymru, un yn y gogledd-ddwyrain a’r llall yn y de.  Glo anweddol iawn, sy’n rhwymo’n gryf neu’n weddol gryf, oedd yn cael ei gynhyrchu’n bennaf ym maes glo’r gogledd sydd â hanes maith o gynhyrchu glo. Erbyn 1913, roedd yn cynhyrchu tua 3,000,000 tunnell y flwyddyn ond bu dirywiad araf wedi hynny.  Caewyd glofa olaf yr ardal, y Parlwr Du, yn 1996.

Mae maes glo’r de yn helaethach nag un y gogledd.  Mae’n fasn synclin hir sy’n ymestyn o Bont-y-pŵl yn y dwyrain i Rydaman yn y gorllewin, gyda darn ar wahân yn Sir Benfro. Mae’n mesur tua 1,000 milltir sgwâr i gyd.

Mae maes glo’r de’n enwog am fod yno wahanol fathau o lo, yn amrywio o lo meddal i wneud golosg a nwy, glo stêm, glo stêm sych, a glo caled. Câi’r gwahanol fathau eu defnyddio at wahanol ddibenion: mewn cartrefi, cynhyrchu stêm, cynhyrchu nwy a golosg a mwyndoddi copr, haearn a dur.

Roedd toeau brau a rhai ag uniadau llac yn fwy cyffredin ym maes glo’r de nag ym meysydd eraill Prydain ac felly byddai damweiniau’n digwydd yn aml wrth i doeau ac ochrau gwympo. Mae’r gwythiennau dwfn yn ‘danllyd’ iawn hefyd gan arwain at drychinebau lu. Rhwng 1850 ac 1920, yng Nghymru y bu traean o holl farwolaethau diwydiant glo’r Deyrnas Unedig. Mewn cyfnod cymharol fyr, rhwng 1890 ac 1913, cafwyd 27 o drychinebau glofaol mawr yn y Deyrnas Unedig, 13 ohonynt yn y de, yn cynnwys y ffrwydrad yng Nglofa’r Universal, Senghenydd, lle bu farw 439 o ddynion – y nifer fwyaf i golli eu bywydau mewn trychineb lofaol yn y Deyrnas Unedig.  Ychydig o drychinebau mawr fu yn y gogledd ond, yn 1934, lladdwyd 266 o ddynion mewn ffrwydrad yng Nglofa Gresffordd, y trychineb gwaethaf ond dau yn hanes y diwydiant glo yng Nghymru.

Mae glo stêm a glo caled o dde Cymru’n wahanol i lo o wythiennau eraill am fod partins (’slipiau’) yn digwydd yn aml ar ongl o ryw 45 gradd rhwng y llawr a’r to.  Roedd hyn yn golygu bod y glo’n eithaf hawdd i’w gloddio am ei fod yn syrthio mewn blociau mawr.  Fodd bynnag, roedd y glo mawr wedi’i orchuddio â llwch mân, sef prif achos niwmoconiosis neu glefyd y llwch, a oedd yn fwy cyffredin ym maes glo’r de nag yn unrhyw faes glo arall yn y Deyrnas Unedig. Yn 1962, roedd 40.7% o holl lowyr y de yn dioddef o’r clefyd.

Datblygodd perthynas glòs rhwng y diwydiant glo a’r gymuned leol.  Mewn llawer o bentrefi roedd bron bawb yn gweithio yn y pwll glo. Ym Morgannwg a Sir Fynwy, roedd hanner yr holl ddynion oedd yn gweithio yn ymwneud yn uniongyrchol â’r diwydiant glo ac mewn mannau fel y Rhondda a Maesteg gallai’r ganran fod mor uchel â 75%.

Oherwydd daeareg a daearyddiaeth neilltuol yr ardal, roedd glowyr y de yn araf i ymuno ag undeb. Fodd bynnag, ar ôl methiant digalon streic 1898, daeth angen am undod ac, erbyn 1914, Ffederasiwn Glowyr De Cymru (“y Ffed”) oedd yr undeb llafur mwyaf, â bron 200,000 o aelodau.

O ddechrau’r 1920au tan yr Ail Ryfel Byd, aeth meysydd glo Cymru trwy ddirwasgiad maith gan fod llongau wedi dechrau defnyddio olew a bod meysydd glo wedi’u datblygu dramor. Cwympodd nifer y glowyr o 270,000 i 130,000. Cafodd y diwydiant ei wladoli ar ôl y rhyfel a gwelwyd newidiadau enfawr wrth i dechnegau ac offer newydd gael eu cyflwyno. Roedd mwy o bwyslais ar ddiogelwch erbyn hyn ond roedd y meysydd glo’n dal yn fannau peryglus. Yn 1960, bu farw 45 o ddynion yng Nglofa’r Six Bells, bu farw 31 yng Nglofa’r Cambrian yn 1965 ac efallai mai’r drychineb fwyaf oedd colli 144 o bobl, yn cynnwys 116 o blant, pan lithrodd tomen lo yn Aberfan.

Erbyn yr 1980au, roedd bygythiad y byddai llawer o’r pyllau’n cau. Ym mis Mawrth 1984, dechreuodd y streic fawr olaf gan bara am 12 mis. Ar ôl i Undeb Cenedlaethol y Glowyr gael ei drechu, roedd pyllau glo’n cau yn rheolaidd. Erbyn canol yr 1990au, roedd mwy o amgueddfeydd glofaol nag o byllau glo dwfn gweithiol yng Nghymru.  Caewyd y pwll dwfn olaf, Glofa’r Tŵr, ym mis Ionawr 2008. Daeth un o’r dylanwadau pwysicaf ar fywyd cymdeithasol, diwydiannol a gwleidyddol Cymru i ben.

The Museums Association Conference of 1948 was held at National Museum Cardiff over five days, running from July 12^th to the 16^th. All conference meetings were held in the Reardon Smith Lecture Theatre, while an area within the Zoology Department was used as Association Office, Writing Room and Smoke Room.

We know the majority of host duties would have been carried out by Frederick J. North, who was Keeper of Geology and Archibald H. Lee, Museum Secretary, because they are listed on the programme as Honorary Local Secretaries. It is most likely we have them to thank for the ephemera held in the Library, including copies of the programme, associate and staff badges, reception invites, day trip tickets and the official group photograph, taken on the steps of the Museum.

The first day of the conference began with registration, followed by a Council meeting and visit to Cardiff Castle and a reception at the South Wales Institute of Engineers in the evening. The programme states this event as requiring Morning dress code which, during this time period would be a three piece suit for the men, and smart day dresses for the women, or general smart clothing suitable for formal social events.

The second day began with official welcomes by the Lord Mayor of Cardiff, Alderman R. G. Robinson, and the President of the National Museum Wales, Sir Leonard Twiston-Davies. This was followed by a number of papers read by delegates [all fully listed in the programme], gathering for the official conference photograph, and a Civic Reception at City Hall, hosted by the Lord Mayor [with refreshments, music and dancing].

1948 was the year that St Fagans National Museum of History was first opened to the public as the St Fagans Folk Museum and to mark this, a visit was arranged for the afternoon of day three. St Fagans Castle, gardens, and grounds had been given to the National Museum Wales by the Earl of Plymouth in 1946 and over the next two years extensive work had been carried out to make it suitable to open to the public. According to the 1950 St Fagans guide book, in the Castle, new central heating, electric lighting, and fire appliances had to be installed along with a tickets office, refreshment room and public amenities. By 1948 our delegates would have had access to the Castle and its newly refurbished historic interiors such as the kitchen with two 16^th century fireplaces, the Hall furnished in 17^th century style, 17^th and 18^th century bedrooms and the early 19^th century Library. They would also have enjoyed walking the gardens which included a mulberry grove, herb and rose gardens, vinery, fishponds, and flower-house interspersed with bronze sculptures by Sir William Goscombe John. Onsite also were a traditional wood-turner and a basket-maker, creating and selling their wares. The handbook also describes a delightful sounding small tea room with curtains made at the Holywell Textile Mills and watercolour paintings by Sir Frank Brangwyn. However, according to a Western Mail clipping, this didn’t open to the public until some weeks later on August 24th. Presumably a room within the Castle itself was used for the delegates’ buffet tea to which they were treated after being greeted by the Curator of St Fagans, Dr Iorwerth Peate.

Interestingly the programme provides times of the train service that ran from Cardiff Central Station to St Fagans. Sadly, the station at St Fagans is no longer there, the service being withdrawn in 1962, although a signal box and level crossing on the line remain.

The Annual General Meeting, Council Meeting and Federation of Officers Meeting  were all held on the next day along with more papers, including one by Mr Duncan Guthrie [of the Arts Council], on the upcoming “Festival of Britain, 1951”. There was also an evening reception in the Museum hosted by the President, and the then Director [Sir Cyril Fox], with refreshments and music by the City of Cardiff High School for Girls Orchestra. The programme states evening dress if possible for this event so it’s a shame we don’t hold any photographs of what would have been a sea of tuxedos and evening gowns.

The final day consisted of further papers in the morning followed by escape and fresh air with visits to the Newport Corporation Museum and the Legionary Museum and Roman Amphitheatre at Caerleon during the afternoon.

The September 1948 issue of Museums Journal contains a full report on the conference, with detailed examination of all papers presented and the discussions they generated. It also lists the delegates including those from overseas. The report concludes with thanks to the National Museum Cardiff for the welcome and hospitality accorded to the 240 delegates, with special mention to North and Lee [who would certainly have earned their salaries over those five days!].

Mae adran ffotograffiaeth Amgueddfa Cymru yn gofalu am ddelweddau pob un o’r saith amgueddfa wahanol. Yn achos yr adran Archaeoleg, mae hyn hefyd yn golygu tynnu ffotograffau o wrthrychau a sganio ffotograffau hanesyddol (e.e. printiau a sleidiau).

Isod mae esiampl o’r ddwy dechneg.

Caer Rufeinig Segontium, Caernarfon

Mae’r ffotograffau yma o’r 1920au yn dangos gwaith cloddio dan arweiniad Syr Mortimer Wheeler, Ceidwad Archeoleg Amgueddfa Cymru ar y pryd, a’r Cyfarwyddwr yn ddiweddarach. Cawsant eu sganio  o blatiau gwydr, a dyma flas o’r casgliad o 102 o ddelweddau:

Seler yn adeilad y pencadlys (praetorium)

Adeilad y pencadlys (praetorium) yn ystod gwaith cloddio yn y 1920au

Syr Mortimer Wheeler (chwith) yn arwain pwysigion o amgylch y safle, gan gynnwys y Fonesig Lloyd George (blaen ar y dde)

Gall y ffotograffau fod o werth i archaeolegwyr modern sy’n dehongli’r safle, ond yn bersonol rwy’n mwynhau cael cip ar gysgod y ffotograffydd a’i dripod (pwy sydd heb wneud y camgymeriad yna?) a hetiau gwych y cyfnod!

Gall ffotograffiaeth fodern fod o gymorth hefyd. Tynnwyd y ffotograffau isod yn ddiweddar o wrthrychau a ddadorchuddiwyd yn y gwaith cloddio yn y 1920au.

Costrel a gynhyrchwyd yn Swydd Rydychen, ond a ganfuwyd yn Segontium.
Caiff ei harddangos yn orielau newydd Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru.

Byddai duwies rhyfel yn gwarchod unigolyn mewn cyfyngder os byddai’n cysegri allor iddi. Canfuwyd yr allor hwn yn ystafell ddiogel adeilad y pencadlys.  Arni mae’r arysgrif: I’r dduwies Minerva. Aurelius Sabinianus, actarius, a gyflawnodd ei addewid yn barod ac yn deilwng.

Cedwir y delweddau mewn archif ddigidol fel eu bod ar gael ar gyfer arddangosfeydd, cyhoeddiadau, cyflwyniadau a’r wefan.

Bydd rhai canfyddiadau o Segontium yn cael eu dangos yn orielau newydd Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru fydd yn agor yn 2018.

Dilynwch y ddolen hon i weld rhagor o ffotograffau hanesyddol.

Dysgwch ragor am Gaer Rufeinig Segontium ar wefan Amgueddfa Cymru neu ar wefan Cadw.

Gyda chefnogaeth y People’s Postcode Lottery rydyn ni’n gweithio’n galed i roi ein casgliad ar-lein er mwyn i chi fedru chwilio’n bas data a chanfod gwybodaeth a delweddau o’r casgliadau eich hun.