: Amgueddfa Genedlaethol y Glannau

Ar fore Llun ym mis Ionawr 2016 cefais alwad ffôn gan adran archeoleg yr Amgueddfa yng Nghaerdydd. Roedd storm ychydig ddyddiau ynghynt wedi symud y tywod ym Mae Oxwich ar y Gŵyr. Tybiwyd bod llongddrylliad wedi'i ddarganfod ac roedd rhai hen gasgenni pren i'w gweld! Oherwydd mai Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn Abertawe yw cartref ein Casgliad Morwrol, gofynnwyd imi edrych a bachu ychydig o ddelweddau cyn i'r tywod ei orchuddio eto.

Fel curadur rwy’n rhan o Adran Hanes ac Archeoleg yr Amgueddfa Genedlaethol, ac astudiais archeoleg yng Ngholeg y Drindod Caerfyrddin felly roeddwn i’n teimlo’n barod am y dasg. Nawr, cymaint ag yr wyf wrth fy modd â thipyn o antur, roedd yn fis Ionawr ac roedd gwynt oer yn chwythu o Fôr yr Iwerydd, ond roedd arolygon y tywydd ymhen dau ddiwrnod i fod llawer yn well. Fe wnes i hela am fy esgidiau glaw (a ddarganfuwyd yng nghist y car yn y pen draw) a gwifrau egnio fy nghamera. Felly bore Mercher yn gynnar, dyma fi’n cyrraedd maes parcio Bae Oxwich.

Roedd yr amser yn berffaith, ac am naw o'r gloch roedd y llanw allan cyn belled ag y byddai'n mynd y diwrnod hwnnw. Roedd gen i gyfarwyddiadau annelwig i’w dilyn ynglŷn â ble ar y traeth y daethpwyd o hyd i’r casgenni - map crai iawn a ‘X yn nodi’r fan a’r lle’ wedi’i dynnu â llaw. Nid oedd unrhyw raddfa ar y map felly dechreuais ym mhen gorllewinol y traeth a gweithio fy ffordd ar ei draws, gan igam-ogamu i edrych ar bob twmpath bach yn y tywod.

Roedd yna lawer o dwmpathau hefyd! Llawer o ddarnau o fetel, yn amlwg o longau a oedd wedi dod i’w diwedd yma. Darnau o raff ddur, rhaffau cragennog wedi eu platio a chyd-dyrnai rhydlyd. Roedd yn ddiwrnod hyfryd i chwilio’r traeth er bod gwynt brwd yn chwythu o'r gogledd bellach yn gwneud copaon y torwyr yn niwlog. Yna yn

Barel wedi ei ddadorchuddio ar y traeth

y pellter gwelais domen fwy o faint yn y tywod a gallwn wneud amlinell  casgen. Roedd yn ymddangos fel chwe chasgen a darnau o gasgenni wedi torri, nid oedd yr un ohonynt yn gyfan. Casgenni pren hyfryd oeddynt, ac a gobeithiwn y gallent fod o leiaf ychydig gannoedd o flynyddoedd oed. Ysywaeth, roedd eu hagosrwydd at ddarn o banel dur o longddrylliad mwy diweddar yn awgrymu dyddiad mwy diweddar. Trwy gydol yr Ugeinfed Ganrif, yn ystod yr Ail Ryfel Byd ac ychydig wedi hynny, drylliwyd nifer o longau  ar Draeth Oxwich. Ail-arnofiwyd rhai ond chwalwyd eraill a'u sgrapio. Gyda thystiolaeth mor brin roedd yn amhosib dweud llawer am y llong yma.

Roedd y casgenni yn cynnwys sylwedd caled tebyg i goncrit, a brofodd yn ddiweddarach yn galch. Yn wreiddiol, powdwr oedd hwn a osododd yn galed yn nŵr y môr. Defnyddir calch ar gyfer nifer o bethau fel gwneud sment neu forter calch; fel gwellhäwr pridd i’w ymledu ar y tir, ac ar gyfer marcio llinellau gwyn ar gaeau pêl-droed!

Barel pren yn cynnwych calch wedi ei ddadorchuddio yn ystod stormydd gaeafol ym Mae Oxwich

Cymerais ddigon o ddelweddau ac wrth lwc roeddwn wedi cofio mynd â phren mesur 30cm gyda mi i roi graddfa maint i'r casgenni. Wrth i mi edrych, sylwais fod y llanw wedi troi ac roedd yn agosáu ac y byddai’n gorchuddio’r safle yn o fuan. Roedd yn amser gadael a gwneud fy ffordd yn ôl i Amgueddfa'r Glannau.

A yw'r casgenni i'w gweld o hyd? Dydw i ddim yn gwybod. Mae grym y môr yn symud tywod o gwmpas ar ôl pob storm gan ddatgelu ac yna cuddio trysorau hanesyddol o’r fath, efallai am saith deg mlynedd arall, efallai am byth ….

Er na all tîm a gwirfoddolwyr prosiect GRAFT Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, ymgynnull i arddio gardd yr Amgueddfa ar yr adeg hon, maent serch hynny yn cadw'n brysur yn sefydlu 'Hadau Allan yn y Gymuned' ac yn ein hannog ni i gyd i dyfu blodau haul mewn mannau gweladwy a chyhoeddus i ddangos cefnogaeth ar gyfer gweithwyr allweddol. Dyma ychydig mwy am y prosiect cymunedol arloesol hwn a sut mae wedi tyfu o hedyn syniad i brosiect llewyrchus sy'n tyfu planhigion, bwyd a phobl.

GRAFT: maes llafur wedi'i seilio ar bridd, yw prosiect tir ac addysg fwytadwy Amgueddfa Genedlaethol y Glannau, a darn parhaol o seilwaith gwyrdd yng Nghanol Dinas Abertawe. Mae'r prosiect hefyd yn waith celf sy'n ymgysylltu'n gymdeithasol gan yr artist Owen Griffiths, ac fe'i comisiynwyd yn wreiddiol fel rhan o Nawr Yr Arwr yn 2018, a ariannwyd gan 1418NOW fel rhan o brosiect diwylliannol enfawr ledled y DU sy'n coffáu'r Rhyfel Byd cyntaf.

Mae GRAFT yn gweithio gyda grwpiau cymunedol o ystod eang o gefndiroedd ledled y ddinas a ddaeth ynghyd, i drawsnewid cwrt yr Amgueddfa i mewn i amgylchedd tyfu organig hardd, cynaliadwy; creu tirwedd fwytadwy i annog cyfranogiad a sgwrs ynghylch defnydd tir, bwyd a chynaliadwyedd mewn ffordd hygyrch a grymusol.

Mae Owen a'r Uwch Swyddog Dysgu Zoe Gealy yn datblygu rhaglen barhaus GRAFT o amgylch y syniadau hyn o gydweithredu, cynaliadwyedd a'r gymuned. Bob dydd Gwener, (heblaw yn ystod y cyfnod cloi hwn), mae gwirfoddolwyr hen ac ifanc yn gweithio ochr yn ochr â'i gilydd i rannu sgiliau gweithio mewn pren a metel, dysgu sut i dyfu planhigion, ennill cymwysterau a chefnogi ei gilydd ar hyd y ffordd. Mae'r prosiect wedi gweld prentisiaethau llwyddiannus yn datblygu o ganlyniad i'w raglen, yn ogystal â gweld buddion iechyd meddwl tymor hir trwy weithio y tu allan gyda'i gilydd. Mae cyfeillgarwch yn datblygu, ac mae pobl, yn ogystal â phlanhigion, yn ffynnu. Yn ystod datblygiad GRAFT, yn ogystal â gwelyau uchel, mae pergola a meinciau o bren lleol, popty pizza cob a chychod gwenyn wedi’u cyflwyno i’r ardd. Daw gwirfoddolwyr ieuengaf GRAFT o Ysgol Cefn Saeson yng Nghastell-nedd ac maent yn gweithio gydag Alyson Williams, y Gwenynwr preswyl, yn dysgu am fioamrywiaeth, yr amgylchedd ac yn gweithio gyda'i gilydd i ofalu am y gwenyn.

Mae peth o'r cynnyrch sy'n cael ei dyfu yn yr ardd fel arfer yn gwneud ei ffordd i mewn i brydau blasus yng nghaffi'r Amgueddfa tra bod rhywfaint yn cael ei ddefnyddio ar gyfer prydau cymunedol yn GRAFT. Mae cyfran o gynnyrch yn cael ei ddefnyddio gan wirfoddolwyr, a rhoddir peth i brosiectau a grwpiau ledled yr ardal sy'n darparu bwyd i'r rhai mewn angen, fel Tŷ Matts, Ogof Adullam a chanolfan galw heibio ffoaduriaid Abertawe.

HADAU A HEULWEN YN YSTOD Y CYFNOD YMA O WAHARDDIADAU

Dros yr wythnosau nesaf bydd GRAFT yn postio hadau trwy gynllun parseli bwyd Dinas a Sir Abertawe, ac i grwpiau cymunedol y maent yn gweithio gyda nhw yn rheolaidd megis Roots Foundation a CRISIS. Mae'r hadau'n cynnwys pwmpen sgwash a blodau haul, a gynaeafwyd gan y garddwyr y tymor diwethaf.

Mae menter arall y mae GRAFT yn ei datblygu yn ystod yr wythnosau nesaf yn annog pobl i blannu blodau haul mewn mannau gweladwy a chyhoeddus, i ddangos cefnogaeth i weithwyr allweddol ochr yn ochr â phaentiadau enfys. Gwahoddir pobl hefyd i bostio lluniau o’u tyfiant llwyddiannus ar dudalennau cyfryngau cymdeithasol GRAFT.

I ofyn am hadau, cysylltwch â zoe.gealy@museumwales.ac.uk

07810 657170

Wrth gloi, mae angen rhywfaint o ofal ar ardd GRAFT yn ystod y cyfnod yma, ac felly mae tîm ar-safle Amgueddfa Genedlaethol y Glannau yn dyfrio'r ardd a gofalu am y planhigion ifanc yn ystod eu sifftiau dyddiol.

Gyda diolch i chwaraewyr Loteri Cod Post y Bobl am gefnogi rhaglen gyhoeddus o weithgareddau a digwyddiadau Amgueddfa Cymru.

DILYNWCH GRAFFT:

www.facebook.com/graft.a.soil.based.syllabus

INSTAGRAM: Graft____

Fel cymaint o ddigwyddiadau yn ystod yr amseroedd anhygoel hyn, cwtogwyd ein harddangosfa Chwarelwyr  mis diwethaf pan gaeodd Amgueddfa'r Glannau ei drysau. Roeddem am ddod o hyd i ffordd i barhau i'w rannu gyda chi, felly dyma ychydig o gefndir i'r arddangosfa gan Carwyn Rhys Jones, a'i datblygodd. Ynddo mae'n siarad am yr ysbrydoliaeth a sut y cafodd ei siapio gan straeon ac atgofion pump o chwarelwyr. Rydyn ni wedi ychwanegu delweddau o'r arddangosfa ac yn gobeithio y byddwch chi'n mwynhau'r profiad.

Dechreuais y prosiect hwn fel datblygiad o waith yr oeddwn wedi ei wneud yn y brifysgol am dirwedd chwareli. Roedd y prosiect yn cynnwys rhai chwareli yng Ngogledd Cymru, gan gynnwys Mynydd Parys, Dorothea, Penrhyn, Alexandra ac Oakeley. Canolbwyntiodd hwn ar sut roedd y tir wedi newid oherwydd y diwydiant a sut y ffurfiodd tirwedd newydd o amgylch y chwareli. Y cam naturiol nesaf oedd edrych ar bobl y chwareli. Yn anffodus, ychydig o chwarelwyr sydd bellach, felly roedd yn amserol i gipio a chofnodi'r hanes a'r dreftadaeth bwysig hon.

Gyrrwyd y prosiect hwn gan syniadau’r chwarelwyr, felly roedd hi ond yn briodol i enwi’r arddangosfa yn ‘Chwarelwyr’. Mae'r arddangosfa wedi'i ffurfio o ddwy ran: rhaglen ddogfen fer a ffotograffiaeth i gyd-fynd â hi. Trefor oedd y chwarelwr cyntaf i mi gyfweld. Roedd yn adnabyddus yn lleol fel Robin Band oherwydd bod y rhan fwyaf o'i deulu mewn bandiau. Bu'n gweithio yn chwarel lechu Trefor am rai blynyddoedd, a rhannodd atgofion gwych am yr amseroedd da, drwg a doniol yno.

Y nesaf oedd Dic Llanberis, a oedd, fel yr awgryma ei enw, wedi ei leoli yn Llanberis. Roedd gan Dic brofiad blynyddoedd a chymaint o wybodaeth am hanes Chwarel y Dinorwig. Defnyddiais yr un broses ar gyfer pob un o'r pum Chwarelwr: eu cyfweld, yna ffilmio ac yn olaf, tynnu lluniau ohonynt. Gweithiodd Dic yn y chwarel hyd yn oed ar ôl iddo gau i lawr ym 1969, er mwyn helpu i glirio'r llechi oedd yn weddill.

Wedyn, tro Andrew JonJo a Carwyn oedd hi. Roedd y ddau wedi gweithio yn chwarel y Penrhyn ym Methesda ar gyrion Bangor. Fe wnes i gyfweld a’r ddau ohonynt yn yr Amgueddfa Lechi yn Llanberis lle maen nhw bellach yn gweithio. Andrew yw'r olaf o chwe chenhedlaeth o chwarelwyr yn ei deulu a oedd i gyd wedi gweithio mewn dwy chwarel: Dinorwic a Phenrhyn. Fel y gallech ddychmygu, siaradodd yn deimladwy am y ffordd y ganwyd i mewn i'r diwydiant. Daw Carwyn o deulu chwarela mawr hefyd, roedd rhai ohonynt wedi gweithio yn yr Ysbyty’r Chwarelwyr yn Llanberis. Gellir dod o hyd i nifer o lofnodion ei hynafiaid yn llyfrau'r Amgueddfa’r Ysbyty Chwarel, yn cofnodi gweithdrefnau llawfeddygol.

Yn olaf, cwrddais â John Pen Bryn, a leolir yn Nhalysarn, ychydig y tu allan i Gaernarfon. Roedd y chwarel hon mor fawr fel ei bod yn cynnwys pentref cyfan, a John wedi ei godi yno. Mae bellach yn berchen y chwarel ac wedi byw yn Nhalysarn ar hyd ei oes. Dangosodd fi o gwmpas y chwarel a lle'r oedd y pentref yn arfer bod – anodd dychmygu nawr ei fod unwaith yn lle prysur gyda thair siop, tu fewn iddi. Roedd John yn llawn straeon ac yn gwybod popeth oedd wedi digwydd yn ei chwarel dros y blynyddoedd.

Yn anffodus, mae Robin Band a Dic Llanberis ill dau wedi eu claddu ers cwblhau'r arddangosfa, ac felly mae'r ffilm sy'n cyd-fynd â hi yn gorffen gyda delweddau ohonynt. Roedden nhw, fel finnau yn falch tu hwnt ein bod wedi llwyddo i gipio rhai o'u straeon a dogfennu'r dreftadaeth a'r hanes pwysig hwn mewn pryd. Rwy'n ddiolchgar iawn i bawb a gymerodd ran yn y gwaith o greu’r arddangosfa. Gobeithio y byddwch yn ei fwynhau. 

Tynnais y llun hwn ym mis Mehefin 2011, dan y ddaear ym mhwll glo Aberpergwm ger Resolfen. Yn y llun mae tri o lowyr oedd yn dangos y gweithfeydd i mi. Y fenyw yn y canol, Katherine Voyle, oedd daearegydd y pwll. Ei gwaith hi oedd astudio’r wythïen lo a phenderfynu pa gyfeiriad i ddatblygu’r pwll er mwyn gallu cloddio mwy.

Es draw i’r pwll glo i recordio cyfweliad fideo gyda Katherine am ei bywyd a sut y daeth i wneud y swydd hon. Rhan o fy ngwaith yw casglu hanesion pobl ‘go iawn’ er mwyn i genedlaethau’r dyfodol gael darlun cywir o fywyd yr oes hon. Gofynnais iddi a oedd yn deimlad rhyfedd bod yr unig fenyw ymysg 300 o ddynion. Dywedodd ei bod yn od i ddechrau ond ei bod wedi dod i arfer â’r peth yn ddigon buan. Roedd y dynion yn ei derbyn hi fel ‘un o’r bechgyn’ nawr, yn enwedig pan oedd hi’n gwisgo oferôls, ond roedden nhw’n cael sioc o’i gweld wedi newid yn ôl i’w ‘dillad swyddfa’!

Mwynglawdd drifft yw Aberpergwm – hynny yw, mae’n torri i ochr dyffryn yn hytrach nag i lawr mewn siafft ddofn. Mewn gwirionedd, roedd y pwll glo’n gostwng yn serth wrth i ni gerdded dros filltir i’r ffas lo. Yno, roedd peiriant enfawr yn brysur yn torri, a’r sŵn yn fyddarol. Ar ôl fy nhaith ac ar ôl cynnal cyfweliad fe gerddon ni fyny’n ôl i’r heulwen. Er nad oeddwn wedi gwneud unrhyw waith corfforol, roedd fy nghoesau’n brifo ar ôl cerdded i mewn ac allan!

Dywedodd Katherine, sydd o Abertawe, ei bod wedi gweithio ar lwyfannau olew ym Môr y Gogledd ac yn yr Iseldiroedd cyn dod i Aberpergwm. Yr amgylchedd a byd natur oedd ei phrif ddiléit, ac roedd yn gweithio ar greu llwybr natur ar y tir uwchben y pwll glo.

DOLENNI I WYBODAETH BELLACH

Erthygl gan Ceri Thompson, Curiadur (Glo) am Katherine Voyle ar gyfer cylchgrawn Glo:

https://museum.wales/media/24679/GLO-Magazine-2012-web.pdf

 

Today is National Autusm Day, a chance to spread awareness and increase acceptance of Autism. Here at Amgueddfa Cymru National Museums of Wales, we believe passionately in making our museums and galleries accessible to everyone, and more than that to creating welcoming, comfortable spaces for all. To that end, a couple of years ago, with the support of autistic volunteers and family members, the National Waterfront Museum created a 'chill-out-room', and began offering 'quiet hours' each month. Here, Ian Smith Senior Curator of Modern & Contemporary Industry at the Waterfront Museum explains how this special space came about.

“In October 2016 we had a staff training day in ‘Autism Awareness’. It opened our eyes to how they see the world and how we can support their needs. It showed us how even the simplest of environmental changes can affect a person with autism. Things like light and sound levels, the colour of walls and floors. In fact the general layout of a space which might be deliberately made stimulating and flashy might cause many autistic people to retreat within themselves.

It was around this time that we welcomed a new volunteer at the museum. Rhys, 17, has autism. His mother contacted us and asked if he could volunteer with us to help his confidence when meeting people and in a real work environment. Rhys helps to run an object handling session, usually with another volunteer or a member of staff, and he has taken to it really well. We have all noticed that he’s become more outgoing and will now hold conversations with total strangers.

With the growing awareness of autism the Museum decided to create an Autism Champion. Our staff member Suzanne, who has an autistic son, readily agreed to take up the challenge. She now attends meetings with our sister museums where issues and solutions around autism are discussed.

During our training session we discovered that some organisations have created ‘chill-out’ rooms. These are for anyone who is feeling stressed or disturbed to go to and relax and gather themselves together. These rooms are especially useful for autistic people. We put a small group together to look at creating a safe, quiet space somewhere in the Waterfront Museum. After considering options, we decided that a little used first aid room on the ground floor offered the best place.

Rhys came into his own. He offered us a number of suggestions on how we could change the space to make it autism friendly. These included making the light levels controllable and sound proofing the room so that gentle music or relaxing sounds could be played. Suzanne too came up with a number of ideas from her own experience of looking after her son. Additionally, a local special school, Pen-y-Bryn, with whom we had an established relationship also offered us their valuable expertise.

The room we’ve created is a very soothing space and we find it gets regular use by people with a range of needs, and is clearly much appreciated as shown by the comments in the visitor’s book:

“Fantastic resource! My daughter really needed this today – thank you!”

“Lovely place to get away from the hustle and bustle for a little one.”

“Lovely idea for people on the spectrum to come for quiet.”

“Really helped my son to have some time out.”

This has been a very big learning curve for most of us, but it has been made much easier by talking to people who have direct experience of autism. Their input as part of our team has been invaluable.”

The Museum is of course, closed right now, but for those of you interested, the times for our 'quiet hours' are posted on our events pages each month. We look forward to welcoming you all back in the coming months.