: Ymgysylltu â'r Gymuned

My artistic practice is multi-disciplinary and includes film, performance, design and engagement with communities. Using an investigative approach my work responds to journeys and geographical locations. Previous projects have included, an odyssey across Wales (Cerbyd), the life, death and afterlife of an elephant in Swansea and a hunt for the Beast of Bala.

From November 2015 to April 2016 I was chosen as artist in residence at Parc le Breos, Neolithic chambered tomb. During the residency I used engagement activities and film making to explore how the exposure and freedom to explore the Parc le Breos site through a host-guest scenario could give agency to the individuals involved.

Focusing on the themes of shelter, survival, hunting and rituals, I arranged a programme of regular activity for Community First groups to work with myself and local practitioners in the area sharing their expertise. Partners included Dryad, Forest Schools, Gower Unearthed and Guerrilla Archaeology who created experiences including shelter building, fire making and story telling. Over 1000 people took part in the project, many of whom had never visited Parc le Breos and the Gower before.

Amgueddfa Cymru provided a vital resource throughout - this included visiting the Museum stores with Jody Deacon, Curator: Prehistoric Archaeology (Collections and Access) to film material relating to Neolithic sites in Wales.

I was also given access to the taxidermy, scenes, models and soundtrack from the Natural History displays. This was particularly special for me; as a Cardiff boy I remember the mammoth from my school visits to the museum. The opportunity for me to return to this remarkable beast was not only nostalgic but added a sinister dimension to the project by questioning the unharmonious co-existence of the neolithic period, my own childhood memories and the present day.

A range of academics and specialists have given their time for audio interviews to be used within the film of the project including Professor Alasdair Whittle, Research Professor in Archaeology, Dr Jacqui Mulville, Reader in BioArchaeology and Roy Church, Manager of the Gower Heritage Centre. Audio was also gathered from story telling developed with the English and Maths Group based at Phoenix Centre in Townhill.

Since April I have been editing together footage and audio for my film The Chambered Cairn. The film itself opens up a variety of possibilities, suggesting that not everything is as it seems and highlighting the inevitability of change. It also hints at the hidden or unknown aspects of human development. For example, for approximately 2 million years prior to the advent of agriculture, gatherer-hunters enjoyed excellent health, social and sexual equality, very light workloads, plenty of leisure time and freedom from any form of government. The Chambered Cairn explores our evolution and migration to the British Isles and the impact of human development from hunter gathers to agriculture and domestication.

The launch of film will be on Saturday 17 September between 12.00 – 3.30pm at Gower Heritage Centre. The film will be screened in La Charrette, a 23 seated cinema, built by Gwyn Phillips, an electrician who fell in love with the movies in his youth while working as a projectionist, and began showing films in 1953 in his back garden in Gorseinon.

All are welcome.

The Chambered Cairn
La Charrette, Gower Heritage Centre
Sat 17 Sept 12-3.30pm

This project was funded and supported by Cadw, The Gower Landscape Partnership, Arts Council for Wales, Welsh Government, Heritage Lottery Fund, National Trust, Natural Resources Wales, City and County of Swansea, Cardiff University’s Guerrilla Archaeology, Amgueddfa Cymru and Gower Heritage Centre.

Os ydych yn un o ddilynwyr selog @DyddiadurKate, ’da chi’n siŵr o fod wedi sylwi nad oedd Mrs Rowlands mor gyson â’i chofnodion yn 1946. Pam? Gallwn ond ddyfalu. Gofynion teuluol, dim awydd … pwy a ŵyr. Gan fod mis o dawelwch o’n blaenau  — does dim cofnod tan 10 Hydref! — dyma gyfle i ni lenwi’r bwlch gyda rhagor o hanes Kate Rowlands y Sarnau.

Yn gynharach eleni, daeth pecyn drwy’r post i ni yma yn Sain Ffagan gan Eilir Rowlands, un o wyrion Kate. Ynddo roedd toriadau papur newydd, hen luniau, coeden deulu a llythyr yn llawn atgofion amdani. Felly, dyma i chi grynodeb o'r llythyr arbennig hwnnw yng ngeiriau Eilir Rowlands: 

Fy ofynwyd be fyddai fy nain yn feddwl o hyn i gyd – syndod mawr mi dybiaf, gyda’r ebychiad lleol ‘brenshiach y bratie!’ Ond dw i’n siwr y byddai yn hynod falch bod ardal cefn gwlad y Sarnau a Chefnddwysarn yn cael gymaint o sylw yn genedlaethol ac yn fyd eang, a bod y pwyslais ar gymdogaeth glos gyda gwaith dyddiol yn cael y sylw haeddiannol.

Fe sonir am y dyddiadur mewn sgyrsiau yn yr ardal a mae’r enw KATE yn ddiarth i bawb. Fel KITTY TY HÊN y byddai pawb yn ei chyfarch a'i hadnabod… Ni wyddwn fy hun tan yn ddiweddar ei bod yn cael ei galw yn KATE pan yn ifanc!! KITTY ROWLANDS sydd ar ei charreg fedd yng Nghefnddwysarn gyda’r cwpled:

’Rhoes i eraill drysori

Ei chyngor a’i hiwmor hi

Mae'n amlwg oddi wrth dyddiadur 1946 fod cymaint o fynd a dod ag yn 1915 a'r gymdogaeth yr un mor glos. Y gwahaniaeth mwyaf mi dybiaf oedd fod ceir a bwsiau a'r ffordd o drafeilio wedi datblygu oedd yn golygu fod pobl yn mynd ymhellach i ymweld â'i gilydd. Hefyd roedd tripiau wedi dod yn ffasiynol yng nghefn gwlad.

Ganwyd fi yn 1950 felly cof plentyn sydd gennyf am nain a taid yn byw yn Ty Hên, ond yn cofio’n dda am ddiwrnod dyrnu, cneifio a hel gwair. Ty hynod fach oedd Ty Hên, ond clud a chysurus. Bob tro yr oeddwn yn cerdded y milltir o’r Hendre i Ty Hên roedd nain bron yn ddieithriad yn crosio sgwariau ar gyfer gwneud cwilt i hwn a llall. Llygaid eitha gwantan oedd gan nain erioed ond roedd pob sgwar bach yn berffaith. Wrth roi proc i'r tân glo hen ffasiwn ei dywediad fydde 'fyddai'n mynd â hwn efo fi sdi' gan chwerthin!

Roedd safle Ty Hên mewn lle hynod o brydferth. Mae'n edrych dros bentre Sarnau a mynydd y Berwyn yn y pellter. Mae'n cael haul peth cynta yn y bore. Ffordd ddifrifol o wael oedd i Ty Hên ers talwm, rhan ohoni ar hyd ffos lydan a elwid yn 'ffordd ddŵr' ac yn arwain i allt serth a chreigiog. Mi glywais nain yn dweud sawl tro am yr adegau y byddai fy nhaid wedi mynd i nôl nwyddau gyda cheffyl a throl ac yn dod adre i fyny'r allt byddai'n gweiddi ar fy nain (a oedd yn disgwyl amdano ac yn ei wylio wrth ddrws y tŷ) 'SGOTSHEN'. Beth oedd hyn yn ei feddwl oedd os oedd fy nhaid wedi gor-lwytho'r drol ac yn rhy drwm i'r ceffyl ei thynnu fyny'r allt a'r drol yn cychwyn ar yn ôl, byddai'n rhaid cael 'sgotshen' (wejen o bren) tu ôl i'r olwyn i arbed damwain a thamchwa. Byddai nain yn disgwyl am y waedd ac yn gorfod rhedeg yn syth gyda'r 'sgotshen' yn ei llaw a'i gosod tu ôl yr olwyn.

Mae Ty Hên erbyn heddiw yn hollol wahanol o ran edrychiad oherwydd fe unwyd y tŷ gyda’r beudy a’r stabl ac mae yn awr yn un tŷ hir. Perchnogion y tŷ yw par ifanc o Loegr sydd â chysylltiadau Cymreig ac maent wedi dysgu Cymraeg. Maent wedi addasu yr adeilad allanol ar gyfer beicwyr sy’n dod ar wyliau. Medraf glywed fy nain yn dweud ‘brenshach y bratie’ pe byddai yn gweld Ty Hên heddiw ac eto yn falch bod bwrlwm a bywyd yn dal yn yr hen gartre.

Gyda diolch i Eilir Rowlands, Cefnddwysarn.

Yr Oriel yn Siarad

Wrth i mi sefyll a myfyrio yng nghanol yr arddangosfa, tybiais i mi weld ffigwr yn sefyll tu ôl i’r cownter pren……yna wrth edrych ar y bolltiau a’r crysau gwlanen ar y silffoedd…bron â chlywn i leisiau dynion…gydag acenion amrywiol…teimlais fy hun fel pe bawn yn llithro’n llythrennol i’r gorffennol….mae’n wir mae distaw oedd y presennol…ond deuai bwrlwm siop brysur o’r gorffennol yn fyw i’m meddwl i……yn sydyn dychmygais gyda gwên ddrygionus bod siwtcês David Lewis yn neidio allan o’r casyn gwydr ac yn mynnu dweud ei stori am ei anturieithau cyffrous…….

Yn wir roedd fel petai congl arall o’r amgueddfa yn galw am y cyfle i fynegi ei hun a dweud ei stori mewn modd bywiog a dramatig.

Dyma stori siop draper Emlyn Davies!

Pwy oedd Emlyn Davies?

Dyn lleol o Gastell Newydd Emlyn a symudodd i Ddowlais, Merthyr Tydfil i weithio fel cynorthwy-ydd yn siop J.S.Davies Drapers. Ym 1898 agorodd ei siop ddefnydd ei hun.

Gwerthu gwlanen fyddai yn bennaf, a prynai’r mwyafrif o’i stoc o Felin Cambrian yn Drefach Felindre (sydd nawr yn gartref i’r Amgueddfa Wlân). Byddai David Lewis, perchennog y felin, yn teithio i’r cymoedd i gasglu archebion am wlanen, a’r defnydd yn cael ei gludo ar y tren i Ddowlais o stesion Henllan. Byddai’r gwlanen yn cael ei droi’n grysau a dillad isaf i weithwyr y pyllau glo a’r gweithfeydd haearn lleol.

Creu Sesiwn i Blant

Ychydig o fisoedd nôl, fe ddechreuais i weithio ar y syniad o greu sesiwn a gweithdy i blant ysgol yn yr amgueddfa wlân wedi selio ar yr hanes uchod, ac atgyfodi’r siop a chafodd ei ail greu yn yr amgueddfa yn 2013.

Mae’n hanfodol, i ddechre, i unrhyw hwylusydd neu actor mewn amgueddfa pan yn ceisio bywiogi darn o hanes i wneud ei waith ymchwil ei hun. Rhaid darllen y ffeithiau wrth gwrs, gwrando ar unrhyw dystiolaeth sydd ar gael yn yr archif, a chael gweld gwrthrychau priodol o’r casgliad - ond hefyd yn ychwanegol i hyn oll mae’n rhaid ymgolli eich hun yn llwyr yng nghefndir a chyfnod yr hanes yn gyffredinol.

Mae’n bwysig i ffurfio perthynas dda gyda’r curaduron, ac unrhyw arbennigwyr arall sydd yn gweithio I’r sefydliad, a thrwy’r unigolion hynny cael mynediad i lu o adnoddau defnyddiol arall i sicrhau bod y sesiwn neu weithdy yn un a sail hanesyddol gywir iddo.

Gweithio Gydag Atgofion

Y stop gyntaf i mi wrth droedio nol i orffennol y siop oedd i gysylltu a Mark Lucas, Curadur y Diwydiant Gwlân, a fi’n gyfrifol am gasglu’r hanes at ei gilydd.

Fe rhoddodd bentwr o ffeil i mi i ddechrau, yn cynnwys copi o fywgraffiad bywyd a hanes teulu Emlyn Davies a ysgrifennwyd gan ei wŷr Alan Owen: Emlyn Davies: The Life & Times Of a Dowlais Draper in the first Half Of The Twentieth Century.

Un o’r profiadau mwyaf cyffrous i mi yn y broses yma o adfywio hanes yw i gael cyfarfod mewn person a phobol sydd ynghlwm yn uniongyrchol â’r hanes. Diddorol oedd nodi bod Mark Lucas mewn cysylltiad rheolaidd a Alan Owen, a bod cyfle i mi gyfarfod ag ef i holi cwestiunau - mwy am hyn yn y blog nesa!

Wrth wneud gwaith gyda’r Fforwm Ieuenctid, darganfyddais fod yna glytwaith i orchuddio cist o ddroriau (‘patchwork chest of drawers cover’) yng nghasgliad Sain Ffagan a gafodd ei greu gan fy hen hen ewythr, Richard Evans o Lanbrynmair, yn ystod ei amser yn gwasanaethu fel milwr yn India. Mae wedi ei greu o ddefnydd gwlanog trwchus coch a du ac felly tybiwyd ei fod wedi ei bwytho o ddillad milwr, ac yn ôl yr hyn sydd wedi ei arysgrifio ar ei gefn, roedd yn ‘Rhodd i fy Mam Sarah Evans 1883.’ Fe wnaeth y rhoddwr (Miss Ceridwen E Lloyd), sef nith i Richard Evans, ysgrifennu llythyr gyda’r gwrthrych a ymunodd â’r casgliad yn 1962, yn nodi “roedd ganddo fwy o amynedd na llawer ohonom heddiw.” 

Roedd yr amynedd angenrheidiol i wneud gwniadwaith yn un o’r rhesymau pam ddaeth y grefft yn rhan o fywyd i rai mewn gwersylloedd milwrol. Yn ogystal â bod yn sgil ymarferol er mwyn gallu trwsio eu lifrau, roedd milwyr yn cael eu hannog i ddechrau gwnïo fel ffordd o ymlacio. Cefnogwyd y syniad gan fudiadau dirwest yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg wrth iddynt weld gwnïo fel ffordd o gadw’r milwyr rhag demtasiynau yfed a gamblo, yn enwedig yng ngwres India. Roedd y grefft hefyd yn cael ei hybu fel rhan o therapi milwr mewn ysbyty er mwyn lleddfu diflastod. Mae yna enghraifft o waith tebyg yn y casgliad yn Sain Ffagan – gemwaith a gafodd ei greu gan y Corporal Walter Stinson pan roedd yn glaf yn Ysbyty VAD Sain Ffagan yn 1917-18.

Roedd gogwydd fwy emosiynol ar y math yma o waith hefyd. Weithiau, crewyd cwiltiau allan o lifrau cyd-filwyr a fu farw ar faes y gad i ddangos ffyddlondeb a gwladgarwch. Roedd gan y grefft bwrpas tu hwnt i’r cyfnod o ryfela hefyd, gan fod dysgu i wnïo yn gallu cael ei gysylltu ag ennill arian ar ôl gadael y fyddin. Yn y casgliad, mae yna ddarlun gwlân a oedd wedi ei brynu gan hen dad-cu y rhoddwr gan gyn-filwr oedd wedi colli ei goes wrth ymladd.

Mae llu o resymau felly i esbonio pam ddaeth gwniadwaith yn grefft fwy poblogaidd i filwyr. Daeth buddion y grefft i ddisgyblaeth a gwellhad milwyr â’r grefft oedd wedi ei hystyried yn un fenywaidd ar hyd y blynyddoedd yn rhan o hunaniaeth milwyr yn ystod y cyfnod hwn – ac ysbrydoli fy hen hen ewythr, yn bictiwr o wrywdod milwr gyda’i getyn a’i fwstash (trydydd o’r chwith yn y rhes gefn) i greu clytwaith fel anrheg i’w fam.

Mae’n anodd credu bod Gŵyl Fwyd Sain Ffagan ar y gorwel unwaith eto. Y llynedd, gofynnom i chi drydar eich hoff ryseitiau teuluol atom. Cawsom ymateb gwych gennych, diolch eto i bawb a gymerodd ran, gan ein galluogi greu arddangosfa hyfryd yn Sefydliad y Gweithwyr Oakdale dros yr Ŵyl.

Fel rhan o’r Ŵyl eleni, rydym yn lansio fersiwn digidol o gyfrol Amser Bwyd, a’r fersiwn Saesneg Welsh Fare, sef casgliad o ryseitiau traddodiadol a gasglwyd gan Minwel Tibbott. Pan gychwynnodd Minwel yn yr Amgueddfa ym 1969, maes hollol newydd oedd astudio bwydydd traddodiadol. Sylweddolodd yn fuan nad trwy lyfrau oedd cael y wybodaeth, a theithiodd ar hyd a lled Cymru yn holi, recordio a ffilmio’r to hynaf o wragedd. Roedd eu hatgofion o’r prydau a ddysgont gan eu mamau yn aml yn dyddio nôl i ddiwedd y 1800au.

Bydd modd nid yn unig darllen y ryseitiau hyn, ond i glywed rhai o’r gwragedd yn disgrifio’r prosesau a’u gweld yn paratoi’r prydau.  Rydym ninnau yn awyddus i ychwanegu at y casgliad hwn, ac yn gofyn yn garedig, wrth i ferw’r Great British Bake Off afael ynom unwaith eto, i rannu eich hoff ryseitiau teuluol gyda ni. Hoffem hefyd ychwanegu at ein casgliad o luniau o bobl yn cyd-fwyta a dathlu – boed hynny’n bobl yn mwynhau eich creadigaethau, yn ddathliad teuluol neu ffrindiau yn dod yn hyd.

Gallwch drydar eich ryseitiau a’ch delweddau a’r manylion i @archifSFarchive neu ar dudalen Facebook Sain Ffagan gan ddefnyddio’r hashnod #Ryseitiau #GwylFwyd. Fel arall, dowch â nhw i’r Ŵyl Fwyd, ac mi nawn ni eu sganio yn Sefydliad y Gweithwyr. Bydd y cyfan – yn ogystal â ryseitiau'r llynedd i’w gweld ar Gasgliad y Werin Cymru.

Cadwch lygaid ar y prosiect hwn drwy ddilyn cyfrifon trydar @archifSFarchive ac @SF_Ystafelloedd a’r hashnodau #GwylFwyd #Ryseitiau #AmserBwyd.