: Casgliadau ac Ymchwil

Working at Amgueddfa Cymru’s History and Archaeology department over the last few months has revoked my interest in history… and even my own heritage.

One of the many benefits of working in the department is being able to preview the work by the staff of the museum’s Saving Treasures, Telling Stories project; the project highlights our nation’s treasures. It’s both a delight and eye-opener to see the objects collected by the museum, which hold more value than gold (from which some are made of), as these treasures stir our interest, provide us with knowledge… and can even fill us with pride when acknowledging that their roots lie in Wales.

A few weeks ago, museums across the UK were involved in #TakeOverDay; a day when social media pages were voluntarily taken over by youth community groups and schools.

Saving Treasures gladly took part and had young people to voice what they believed was treasure, then they got to ask the public what they considered as treasure. I know it’s a bit late but I thought I’d have a go at writing this blog to mention mine.

So, what’s my “treasure”?

It’s difficult for me since I’m not what you’d call a “materialistic” person but if you were to put me on the spot I’d have to say one of my top treasures would be... the collection of family photographs.

Why?

It comes down to a combination of my love for photography and my interest in family history.

I began my photographic love affair nearly a decade ago and my relationship with the art form is still as strong as ever after achieving a degree from the University of South Wales last year.

Though the end results from a simple photograph can give us a brief glimpse into the past, the cherished family photograph can give us much more; there’s more feeling towards an old family photograph than there is for an Ansel Adams… or should I dare say a photographic depiction of Wales by David Hurn!

More of these treasured photographs and the stories behind them can be found via my blog: https://merthyrranter.wordpress.com/2017/09/01/the-treasures-that-lie-in-a-biscuit-tin/

Fel arfer Mis Hanes LGBT ym mis Chwefror yn frith o erthyglau a digwyddiadau yn ymwneud â chyfeiriadedd rhywiol, hunaniaeth, a’u hanes. Ond ddylai hanes byth gael ei gyfyngu i un mis, felly ar achlysur Pride Cymru yng Nghaerdydd, dyma gyfle da i ystyried hanes LGBT.

Stori ar Blât

Ystyriwch, er enghraifft, y plât yn nghasgliad Amgueddfa Cymru ag arno olygfa o ddwy fenyw yn marchogaeth. Mae’n un o filoedd o eitemau crochenwaith printio troslun glas a gwyn fu mor boblogaidd ers y 19eg ganrif. Ond mae’r llun hwn yn fwy nag addurn.

Plât, Crochendy Morgannwg, oddeutu 1813-1839

“Menywod Llangollen” yw teitl y gwaith, a ysbrydolwyd gan hanes dwy fenyw – y Fonesig Eleanor Butler a Miss Sarah Ponsonby.

Taniwyd fflam rhwng Eleanor a Sarah gartref yn Iwerddon, a chan ofni’r atyniad hwn rhwng dwy ferch, ceisiodd y ddau deulu eu gwahardd rhag gweld ei gilydd. Yn benderfynol o fod gyda’i gilydd, dihangodd y ddwy liw nos, ond cawsant eu dal ymhen fawr o dro. Brwydrodd Eleanor a Sarah yn ddiflino am yr hawl i fod gyda’i gilydd tan i’w teuluoedd ildio, a gadel iddynt fynd.

Teithiodd y ddwy i Gymru ac ymgartrefu ger Llangollen, gan fyw yno am dros 50 mlynedd.

Enwogrwydd 'Menywod Llangollen'

Lledodd yr hanes amdanynt yn gyflym, a byddent yn llythyra gydag enwogion megis Shelley, Byron, Syr Walter Scott, Dug Wellington, Josiah Wedgewood a Caroline Lamb, gyda nifer yn ymweld â’r ddwy yn Llangollen. Parhaodd y diddordeb yn y cwpl wedi eu marw ym 1829 a 1831 ac erbyn heddiw maent yn adnabyddus fel un o’r cyplau lesbiaidd enwocaf erioed.

Roedd y ddwy yn bendant yn ystod eu bywydau nad oedden nhw am gael llun neu bortread wedi’i dynnu.

Ond pan ymwelodd y Fonesig Parker ym 1829, perswadiodd ei mam i ddwyn sylw Eleanor a Sarah tra’i bod hithau’n creu brasluniau cyflym o dan y bwrdd. Erbyn hynny roedd Eleanor yn hollol ddall, felly llwyddodd y Fonesig Parker i fraslunio’i hwyneb yn llawn, tra bod Sarah mewn proffil. Wedi i’r cwpwl farw, datblygodd y brasluniau yn ddarlun llawn o’r ddwy yn eu llyfrgell a gwerthu copïau i godi arian at elusennau.

Portread o'r Foneddiges Eleanor Butler a Sarah Ponsonby, wedi'i ddarlunio ar sail sgets cyfrin a wnaethpwyd yn eu cartref yn Llangollen

Dwyn Portread 

Oddeutu 1830 copïwyd y darlun heb ganiatâd gan James Henry Lynch ac ef gynhyrchodd y darlun mwyaf adnabyddus o Eleanor a Sarah. Masgynhyrchwyd y darlun a’i ddefnyddio ar amryw o nwyddau megis cofroddion twristiaid, cardiau post a chloriau nifer o lyfrau.

Portread 'Lynch' o'r Foneddiges Eleanor Butler a Sarah Ponsoby, wedi'i gopïo yn helaeth o'r portread 'Llyfrgell'. Fe werthwyd nifer sylweddol o'r print hwn.

Mae darlun Lynch yn eu dangos yn sefyll yn yr awyr agored ac yn gwisgo’r clogynnau marchogaeth oedd yn gymaint o ffefryn gan y dwy. Ymddangosodd y gwaith tua diwedd y cyfnod o ddiddordeb cyhoeddus ym mywyd Eleanor a Sarah; erbyn troad y 19eg ganrif roedd hanes y menywod wedi lledu a nifer yn cyhoeddi eu stori.

Ysgrifennodd William Wordsworth gerdd ym 1824 ar ôl ymweld â’r ddwy. Ymddangosodd y crochenwaith felly mewn cyfnod pan oedd diddordeb mawr yn eu hanes.

Crochenwaith Morgannwg a Hanes 'Plât Llangollen'

Mae’r plât cyntaf yn dangos y ddwy ar eu ceffylau yn siarad â gwr yn cario pladur dros ei ysgwydd. Yn y cefndir mae gyrr o wartheg, tref Llangollen, afon Dyfrdwy a fersiwn hynod ramantus o gastell Dinas Brân.

Gwyddom ddyddiad cynhyrchu cynharaf y plât o stamp y gwneuthurwr ar y gwaelod – ‘BB&I’, sef Baker, Bevin and Irwin o Grochendy Morgannwg ac a ddefnyddiwyd oddeutu 1815-25. Daeth yn un o blatiau enwocaf y crochendy hwnnw. Er bod Eleanor a Sarah yn frwd dros gadw dyddiaduron, ac i’r gwaith gael ei gynhyrchu yn ystod bywydau’r ddwy, nid oes sôn amdano yn eu hysgrifau. Wyddon ni ddim os oeddent yn gwybod am fodolaeth y platiau neu wedi cytuno i gael eu portreadu yn y fath fodd.

Ym 1838 daeth Crochendy Morgannwg dan reolaeth y gwr busnes o Abertawe Lewis Llewelyn Dillwyn ac fe barhaodd i gynhyrchu’r platiau dan stampiau Morgannwg, Abertawe a Cambrian tan oddeutu 1840. Mae’n debygol ei fod yn defnyddio’r un dyluniad yng Nghrochendy Cambrian ym 1925; roedd cystadleuaeth gref rhwng y ddau grochendy a byddent yn aml yn copïo gwaith ei gilydd.[1]

Y cyswllt rhyfeddol yma yw taw un o aelodau enwocaf teulu Lewis oedd Amy Dillwyn. Menyw fusnes oedd Amy, ac yn ogystal a bod yn nofelydd blaenllaw, hi gymerodd yr awenau yng ngweithfeydd sinc ei thad wedi iddo farw.

Roedd Amy hefyd mewn perthynas hoyw. Braf yw breuddwydio bod Amy, wedi gweld plât Crochendy Morgannwg, wedi dwyn perswâd ar ei thad i’w gynhyrchu yng Nghrochendy Cambrian, ond nid oes unrhyw dystiolaeth o hyn.

Manylun o blât glas yn dangos darlun o Sarah Ponsonby ac Eleanor Butler © Norena Shopland

Manylun o blât glas yn dangos darlun o Sarah Ponsonby ac Eleanor Butler © Norena Shopland

Mae’n anodd dweud os taw plât Crochendy Morgannwg oedd y cyntaf i gael ei gynhyrchu, neu plât gan  William Adams o Stoke. Ladies of Llangollen yw enw’r dyluniad hwn hefyd, gyda dwy fenyw mewn clogynnau marchogaeth yn sefyll dros ŵr sydd yn dangos pysgodyn mawr i’r ddwy. Yn y cefndir mae’r ceffylau, ac yn y pellter mae dau ŵr mewn cwch ar afon gyda phont drosti a bwthyn gwerinol ar y lan. Ar y gorwel mae mynydd Cadair Bedwyr.

Cynhyrchodd Adams gyfres grochenwaith dan y teitl ‘Native’ yn y 1820au, ac roedd y plât hwn yn rhan o’r gyfres honno. Yn fuan caffaelwyd y dyluniad gan F. ac R. Pratt o Fenton, Swydd Stafford gan ailenwi’r gyfers yn ‘Pratt’s Native Scenery’ a’i hatgynhyrchu rhwng 1880 a 1920. Prynwyd y busnes gan Cauldon yn y 1920au a cynhyrchwyd yr un dyluniad tan y 1930au.

Mae diddordeb mawr o hyd ym mywydau Eleanor a Sarah, yn enwedig wrth i ni drafod y diffiniad o berthynas lesbiaid yn y gorffennol. Er gwaetha’r diddordeb, prin yw’r sylw a roddir i’r crochenwaith glas a gwyn yma, a peth da yw cofio bod y gweithiau yma yn rhan o gasgliad LGBT Amgueddfa Cymru.

NORENA SHOPLAND

Awdur Forbidden Lives: LGBT stories from Wales a gyhoeddir gan wasg Seren, 17eg o Hydref, 2017

Gwefan: http://www.rainbowdragon.org

Ysbrydolwyd y stori hon gan gasgliadau Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru. Bu Bethan Thomas a Jacob Rendle yn gweithio gyda chwmni ffilm Gritty Realism i greu’r ffilm fer hon.

Fel rhan o’r broses buont yn edrych ar archaeoleg Rufeinig ac yn dysgu technegau animeiddio. Ariannwyd y project gan Gasgliad y Werin Cymru a chafodd ei drefnu gan Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru a thîm addysg Cymunedau’n Gyntaf Casnewydd.

Hanes yn y Teils/Tales in the Tiles from Gritty Realism Productions on Vimeo.

Er nad yw dim o’r stori hon yn wir cafodd ei hysbrydoli gan rai o’r gwrthrychau go iawn a adawyd ar ôl gan y Rhufeiniaid yng Nghaerllion – 2,000 o flynyddoedd yn ôl!

Er engraifft, mae gennym dystiolaeth fod milwr Rhufeinig, ci a chath wedi camu ar y teils clai wrth iddynt gael eu gosod.

Milwr Rhufeinig oedd Julius Valens, a bu fyw nes ei fod yn gant! Mae ei garreg fedd yn yr oriel.  Hefyd, ôl troed milwr a’r deilsen siâp cath fyddai’r Rhufeiniaid yn ei rhoi ar flaen eu tai i gadw ysbrydion drwg draw.

Dewch i weld yr animeiddiad a'r gwrthrychau diddorol hyn yn Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru tan fis Medi 2017.

Artist 'dwi, ac ar hyn o bryd dwi'n astudio gradd MA mewn dylunio a chrefft cyfoes. Fe ymwelais i â’r casgliad Molysga ar ôl darllen blog am strwythr mewnol cregyn ar wefan yr amgueddfa. Mi wnes gysylltiad rhwng strwythurau mewnol cregyn a sut y mae printwyr 3D yn gweithio ac yn creu siapiau. Ar y blog roedd rhif cyswllt ar gyfer Curadur Molysga, felly mi gysylltais â Harriet Wood, heb wybod beth i’w ddisgwyl.

Strwythr mewnol argraffiad 3D © Matthew Day 2017

Pan esboniais fy ngwaith yn gyda prosthetau wrth Harriet, a’r cysylltiadau rhwng strwythr cregyn ac argraffu 3D, mi wahoddodd fi i ymweld â’r casgliadau, ac i fy nghyflwyno i’r person sy’n gyfrifol am sganio ac argraffu 3D yn yr amgueddfa.

Mynd 'tu ôl i'r llen'

Fuaswn i fyth wedi gallu dychmygu ymweliad gystal. Fe gwrddais â Harriet wrth ddesg wybodaeth yr amgueddfa ac yna mynd ‘tu ôl i’r llen’, ble cedwir y casgliad. Roedd cerdded trwy’r amgueddfa i gyrraedd yr ardal ‘cefn tŷ’ yn braf a modern. Roedd yn f’atgoffa o bapur academaidd y darllenais cyn ymweld, o The International Journal of the Inclusive Museum: ‘How Digital Artist Engagement Can Function as and Open Innovation Model to Facilitate Audience Encounters with Museum Collections’ gan Sarah Younan a Haitham Eid. 

Hosan brosthetig wedi'i hargraffu mewn 3D a'i llifo, wedi'i ysbrydoli gan y casgliadau Molysga yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Mae gan ‘cefn tŷ’ yr amgueddfa naws arbennig – dyw’r cyhoedd ddim yn cael mentro yma heb drefnu o flaen llaw. Roedd yn fraint cael cerdded trwy stafelloedd yn llawn cregyn ‘mae pobl wedi eu casglu, ac wedi’u gwerthfawrogi am eu harddwch, dros y blynyddoedd. Beth oedd yn fwya diddorol imi oedd pa mor berffaith oedd y toriadau yn y cregyn. Roedd yn cregyn wedi’u torri yn edrych fel taw dyma oedd eu ffurf naturiol – roedd pob toriad yn gain iawn ac yn gweddu i siâp y gragen. Dyma beth oeddwn i eisiau ei weld.

Tafellau o gregyn yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Doedd gen i ddim geiriau i fynegi fy hun pan welais i’r casgliad yma o gregyn – yn enwedig gweld y darn o’r gragen na fyddwn ni’n cael ei weld fel arfer. Rodd yn gyffrous gweld y strwythr mewnol, am ei fod yn ychwanegu gwerth asthetig i’r cregyn. Roedden nhw’n fy atgoffa o waith cerflunio Barbara Hepworth, artist dwi’n ei hedmygu yn fawr.

© Matthew Day 2017

Rydym ni’n gweld cregyn ar y traeth drwy’r amser, a mae’n nhw’n fy nghyfareddu – yn enwedig cregyn wedi torri ble gellir gweld y tu fewn i’r gragen. Mae hwnnw fel arfer yn doriad amherffaith, yn wahanol iawn i’r toriadau bwriadol yn y casgliad, sydd wedi’u gwneud yn bwrpasol i ddangos ini beth sydd ar y tu fewn. Caf fy atynnu at ffurfiau naturiol sydd wedi eu siapio gan berson.  

Sganio 3D: Celf a Gwyddoniaeth

Cyn archwilio’r cregyn fy hyn, cynigiodd Harriet i fynd â fi i lawr i weld Jim Turner, a dyna ble buom ni’n trafod am rhan helaeth fy ymweliad, am fod ei waith mor ddiddorol.

Mae Jim yn gweithio mewn labordy sy’n defnyddio proses ffotograffig o’r enw ‘Stacio-z’ (neu EDF, ‘extended depth of field’), sy’n cael ei ddefnyddio yn aml mewn ffotograffeg facro a ffoto-microscopeg.

Ar hyn o bryd, mae'n creu archif o wrthrychau wedi’u sganio mewn 3D ar gyfer gwefan yr amgueddfa, ble all bobol ryngweithio gyda’r sganiau yn defnyddio cyfarpar VR – gan greu profiad hollol newydd i’r amgueddfa.

Gallais ddeall yn syth beth oedd Jim yn ei wneud o fy mhrofiad i. Esboniodd y broses a roedd nifer o elfennau technegol tebyg. Roedd yn bleser cael siarad gyda rhywun sy’n defnyddio sganio 3D mewn ffordd wahanol imi. Mae Jim yn defnyddio sganio 3D mewn ffordd dwi wedi ei weld mewn papurau academaidd. Er nad yw’n gwneud gwaith creadigol gyda’r cregyn, mae e dal yn rhoi gwrthrychau mewn cyd-destun newydd, ble all pobl ryngweithio â nhw yn defnyddio technoleg ddigidol fel cyfarpar VR neu ar y we trwy sketchfab.

'Fel bod ar y traeth...'

Pan ddes i ‘nôl at y casgliad molysga, mi ges i amser i ymchwilio’r casgliad ar fy liwt fy hun a doedd dim pwysau arna i i frysio – felly ces gyfle i edrych yn graff ac archwilio’r cregyn. Roedd fel bod ar draeth a chael oriau i archwilio’r holl wrthrychau naturiol.

© Matthew Day 2017

Cafodd yr ymweliad effaith wych ar fy mhrosiect MA – a mawr yw’r diolch i Harriet a Jim am eu hamser. Trwy’r ymweliad, fe fagais hyder i gysylltu ag amgueddfeydd eraill, fel Amgueddfa Feddygol Worcester, ‘ble bues i’n gweithio gyda soced prosthetig o’u casgliad. Mi sganiais y soced, ac wedi fy ysbrydoli gan gasgliad molysga Harriet, mi greais gyfres o socedi prosthetic cerfluniol, wedi’u hysbrydoli gan strwythurau mewnol cregyn, oedd yn darlunio croestoriadau rhai o’r cregyn mwya atyniadol yn y casgliad.

'Cerflun ynddo'i hun': fy nghasgliad o gerflunwaith brosthetig

Prototeip cysyniadol o hosan brosthetig wedi'i ysbrydoli gan y casgliadau molysga yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Prototeip o hosan brosthetig gerfluniadol wedi'i ysbrydoli gan gasgliad Molysga Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Hosan brosthetig wedi'i hargraffu mewn 3D a'i llifo, wedi'i ysbrydoli gan y casgliadau Molysga yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Hosan brosthetic wedi'i hargraffu mewn 3D a'i lifo, wedi'i ysbrydoli gan gasgliad Molysga Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Be’ Nesa?

Mae fy ngwrs MA nawr ar ei anterth, a dwi’n edrych ymlaen at ddechrau’r prif fodiwl dros yr haf.

Ar gyfer y rhan olaf o’r cwrs, hoffwn i gymryd yr hyn dw i wedi ei archwilio a’i ymchwilio hyd yn hyn, a’i ddefnyddio i greu darn prosthetig a allai fod yn rywbeth all rhywun ei wisgo, ond sydd yn gerflun ynddo'i hun – a mae’r gwaith yn mynd yn dda.

Darlun cysyniadol o goes brosthetig gerfluniadol, wedi'i ysbrydoli gan gasgliad Molysga Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd © Matthew Day 2017

Hoffwn i greu rhywbeth wirioneddol syfrdanol yn defnyddio argraffu 3D, gan ymgorffori asthetig wedi’i ysbrydoli gan y casgliad cregyn a’i uno gyda’r cerflunwaith prosthetig a welwch yma ar y blog.

Gallwch weld mwy o fy ngwaith ar fy ngwefan: Matthew Day Sculpture

The next step in my search for Hetty Edwards, was to contact Minny Street Welsh Congregational Church in Cardiff.  Beth Jones, General Secretary of Minny Street Church, couldn’t have been more helpful.  The church had information about both Gwenfron and Hetty, of which Beth very kindly sent me copies.

The most interesting information came from a personal appreciation written by the Reverend Mair Griffiths which appeared in Yr Aelod, Cylchgrawn Eglwys Minny Street, Rhif 38, Hydref 1992.  According to Reverend Griffiths, Hetty had been working in the National Library of Wales for a number of years before she came to the National Museum as Librarian.  When appointed Hetty was the youngest Specialist Librarian in the land [Great Britain]. 

Hetty’s faith was very important to her.  She became a member of Minny Street Church in 1931, when she moved to Cardiff from Aberystwyth.  She taught in Sunday school and was church secretary from 1945-55 and joint secretary from 1956-9.  Hetty was made Deaconess in 1943 and holds the title of the First Deaconess in the Congregationalist Church.

Reverend Griffiths also wrote that Hetty expected a high standard in everything, both of herself and those who collaborated with her. 

‘Dim ond y gorau oedd yn digon da’, ‘Only the best was good enough’.

Hetty and Gwenfron were very close throughout their lives. Hetty was very grateful to Gwenfron’s family in Coedpoeth who had adopted her when, at the age of nine, Hetty lost her parents. 

Hetty died on the 29^th August, 1991.  She was 86 years old.  A thanksgiving service was held at Minny Street Church on the 5^th September 1991.  Both Hetty and her sister Gwenfron had been residents at Woodlands Nursing Home, where they had both died peacefully within days of each other.  Their ashes were buried in Coedpoeth Public Cemetery after a thanksgiving service for their life and works.  Why Coedpoeth? Because this was where both Hetty and Gwenfron were born and raised. Together in life and death.

Now I have a better idea of Hetty the person, my next challenge is to find out more on her career. Hetty is proving to be a very interesting woman.  What will my search bring next?