: Casgliadau ac Ymchwil

About the Author - Lowri is one of the Freelance Young people Programme makers, working with Amgueddfa Cymru on the Winter of Wellbeing project. 

The Situation 

I’m standing at the Supermarket checkout bagging up copious amounts of nibbles, cakes and booze. The checkout lady says ‘ Ooh are you having a party! You lucky thing!’ 

Here’s what I should have said: 

 ‘Actually my Dad just died and all of this is for my family and me (mainly me) to drown our sorrows after the funeral. I don’t need to be doing this but I need something to keep me busy or else I would have to deal with my feelings.’ And then I would make a scene by ugly crying while swigging from one of the wine bottles.  

And what I actually said: 

‘Yes, I’m having a party.’ And then I went back to my car and cried. 

This exchange would never have happened if Mourning dress was still a social convention. Of course, I could wear all black but that wouldn't necessarily convey that I had recently suffered a loss, it would just convey that I am chic… or a vampire… or a chic vampire. There aren’t too many old school social conventions that I would want to revive; however, certain parts of formal mourning are, in my opinion, due a revamp.  

So, what is traditional Mourning? 

After the death of a close family member or friend it has been a tradition for centuries in many parts of the western world to wear black for varying periods of time, to communicate that they have suffered a loss. However, during the Victorian period, Mourning and all the social conventions that went with it, were at their peak. This was for several reasons but the high death rate, rise of the middle classes and the wider availability of reliable Black clothing dyes contributed heavily to its popularity. Queen Victoria herself, was the poster girl for Mourning, famously remaining in mourning and seclusion for many years after her husband, Prince Albert's death. 

Mourning conventions varied and were dependent on class, location, religion and relationship to the deceased. For example, an upper class widow could stay in Mourning clothing for several years whereas a working class widow who had not the means for Mourning wear may show no outward grieving at all. The Mourning period also limited which social occasions the Mourner could attend. Dancing and other frivolities were a no go. Those who disregarded the expected conventions could become social outcasts. 

What is Mourning wear? 

Yn hydref 2021, yn dilyn sgwrs ar drawswisgo mewn hanes gan Norena Shopland, daeth baled Cymraeg, ‘Can Newydd,’ i’r amlwg yn Yr Archif Gerddorol, yn y Llyfrgell Genedlaethol Cymraeg. Gellir darllen mwy am honno ar ‘Balad Cwiyr Anweddus’. Yr hyn sy’n drawiadol yw natur rywiol amlwg y faled, sy’n darlunion merched yn trawswisgo a’n cael perthynas rywiol â merched eraill.

Mae Archifdy Ceredigion ac Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor, gyda gopïau yn eu casgliadau, ond ym mis Chwefror 2022 lleolwyd trydydd copi yn Amgueddfa Cymru, fodd bynnag teitl y fersiwn hon yn syml yw ‘Can’ a mae ganddo ychydig o wahaniaethau. Mair Jones, a wnaeth y cyfieithiad cyntaf o ‘Can Newydd,’ hefyd a wnaeth y cyfieithiad ar gyfer ‘Can’.

Ysgrifennwyd geiriau’r ddwy fersiwn gan faledwr unllygeidiog, a throseddwr rhan amser braidd yn ecsentrig, Abel Jones, ‘yr olaf o’r baledwyr “mawr,” ond a adweinid yn aml wrth ei enw barddol Bardd Crwst ar ôl ei fro enedigol, Llanrwst. Roedd Jones yn faledwr a deithiodd a pherfformio mewn ffeiriau ledled Cymru, gan werthu ei faledi fel ‘Can Newydd’ ar bynciau penodol, fel marwolaeth Ymerawdwr Rwsia, damweiniau a thrychinebau diwydiannol, Rhyfel y Degwm a llofruddiaethau – er ddim bob amser yn hanesyddol gywir, oherwydd gwerthu ei faledi oedd ei brif nod. Weithiau byddai'n eu gwerthu gyda'i fab, ac fel arfer i bobl fel y gymuned amaethyddol dosbarth-gweithiol. Roedd baledwr mwyaf adnabyddus a phoblogaidd ei oes, er iddo farw yn Nhloty Llanrwst.

Mae’n anodd dyddio’r faled, er bod dyddiadau rhwng 1865-1872 wedi’u hawgrymu (gweler ‘Balad Cwiyr Anweddus’ am ragor o fanylion) ac nid oes dim yn ‘Can’ i awgrymu a yw’n dod cyn neu ar ôl ‘Can Newydd’. Fodd bynnag, mae pob un o'r tair fersiwn o Can Newydd wedi'u harwyddo ‘Bardd Crwst’ tra bod fersiwn Amgueddfa Cymru wedi'i harwyddo ‘Abel Jones, (Bardd Crwst)’ ac efallai bod rheswm am hyn.

Ysgrifennodd Jones nifer o faledi ddigrif, gan ddefnyddio’r dôn ‘Robin yn Swil’ yn aml, yr un fath ag ar gyfer ‘Can Newydd’, alaw ‘fwy addas i’r dafarn nag i’w chanu mewn cyngherddau ac eisteddfodau parchus.’ Un o’i faledi a restrir fel cerdd am ‘garwriaeth’, un arall am Dic Sion Dafydd, ac un arall am wraig feddw, tra’r oedd ei gerddi ‘carwriaeth’ eraill yn gyngor i beidio â phriodi a’n gwynion gŵr am ei wraig. 

Mae un sôn am ‘Can Newydd’ ym mhapur newydd 1915, wrth drafod gweithiau Bardd Crwst, sef ‘Cân am ddwy Ferch Ieuangc yn myned i guro at Ffermdy Tu Ucha’r Glyn, ger Harlech’, â nodyn ychwanegol gan y casglwr, 'Ni roddais benawd yr olaf yn gyflawn,' sy'n dangos y byddai hyn wedi bod yn rhy amharchus hyd yn oed i'r papur newydd, gan gynnwys gadael allan yr agwedd groeswisgo.

Mae'n bosibl bod natur risqué, nid yn unig y geiriau ond y dôn yr oedd yn gysylltiedig â hi, wedi achosi i Jones dynnu ei enw llawn o fersiwn ‘Can Newydd’. Nid oes unrhyw dôn yn gysylltiedig â fersiwn Amgueddfa Cymru felly mae'n bosibl daeth ‘Can’ yn gyntaf, a Jones wedi ei gwneud yn fwy swnllyd yn yr ail fersiwn ond wedi penderfynu hepgor ei enw llawn. Mae ‘Can’ hefyd yn defnyddio rhai geiriau Sasneg, fel ‘beauty,’ ‘Kate Pugh,’ ‘Visles’ a ‘Cirnoleens,’ [sp] tra bod ‘Can Newydd’ yn defnyddio sillafu Cymraeg fel ‘biwti,’ ‘Cit Pugh,’ ‘busle’ ac wedi cywiro’r sillafu o ‘crinoline’.

Gwahaniaeth arall yw'r lleoliad. Y rhagymadrodd i ‘Can’ yw “Can am ddwy ferch ieuaingc a wisgoedd eu hunain mewn dillad meibion a myned i guro at Ffarmdy at ddwy Ferch Ieuangc arall, a chael myned i’r Ty, i’r gwely fel dau fab a dau gariad anwyl.” Tra yn ‘Can Newydd’ y mae “Hanes dwy Ferch ieuanc o’r fro hon a wisgodd eu hunain mewn dillad meibion, a myned i balasdy i garu at ddwy ferch ieuanc, rhai dyeithr iddynt.”

Mae’r ffermdy wedi diflannu ac yn ei lle mae ‘Plas uchaf a Glyn’. Mae Plas Uchaf (Neuadd Uchaf) 1.5 milltir (2.4 km) o Gorwen, Sir Ddinbych, a Phlas Glyn o bosib yn fyr am Blas Glynllifon 56 milltir (90km) o Gorwen. Ymddengys fod Jones wedi symud y lleoliad o amaethdy dosbarth gweithiol aneglur i dai boneddigaidd a enwyd, er na ddaethpwyd o hyd i unrhyw gyfeiriad trawswisgo mewn cysylltiad â'r ddau eiddo hyn. Er hynny, mae’n trop(e) a ddefnyddir hyd yn oed heddiw, sef gosod straeon gwefreiddiol ymhlith y cyfoethogion, sy’n llai eu nifer ac sydd â mwy o amser ar eu dwylo, na phobl y dosbarth gweithiol, ac efallai nad oedd Jones eisiau sarhau ei brif gynulleidfa.

Beth bynnag oedd pwrpas y faled, penderfynwyd ei hadfywio ar gyfer cyflwyniad ym Mis Hanes LHDCT+ 2022 gan Aberration a recordiwyd gan Cerys Hafana gyda lleisiau cefndir gan y gymuned.

Trwy rannu’r faled cwiyr heddiw fel rhan o’n hanes Cymreig, mae’n cael ei hadennill gan y gymuned LHDTC+, yn cael ei hail-ddychmygu’n greadigol ac yn helpu i adeiladu ein cymuned cwiyr Gymreig heddiw.

Hello! I’m Ellie, an undergraduate from School of Biosciences at Cardiff University (School of Biosciences - Cardiff University), completing a Professional Training Year as part of my undergraduate degree. I’ve spent the last few months at National Museum Cardiff working in the Natural Sciences department in Mollusca, spending my time aiding in the research conducted by curator Anna Holmes (Staff Profile: Anna Holmes | National Museum Wales). The project I’ve been involved in is to identify common British post-larval bivalve shells. This is important because there is very limited information available for identification of these species at post-larval stage, so the aim of this research is to provide a taxonomic tool for fisheries and other similar organisations to be able to identify these juvenile bivalve shells at a species level. So far, my main task has been imaging specimens from within the Museum collections, which contain an impressive number of shells with some dating back as far as the early 1900’s.

One particular part of the collections I have been lucky to study, and one found to be most useful to the project, is the Phorson collection. This collection consists of thousands of miniscule specimens, ordered by size and species, glued onto small pieces of black card. This collection is by far the most impressive I have yet seen, with the larger of the specimens on these size series slides all withinaround 6-8mm, so you can only imagine the time and effort that Ted Phorson himself spent ensuring his collection was to the utmost perfection. The collection itself was organized and curated by another student, Theodore (Curation of a British Shell Collection | National Museum Wales), a few years ago, who wrote about his time in the Museum and with this phenomenal collection: Adventures in the Mollusca Collections | National Museum Wales

Ted Phorson’s incredible collection consists of 160 different shell species, all of which have been carefully and precisely arranged (Ted Phorson: A personal recollection | The Conchological Society of Great Britain and Ireland (conchsoc.org)). I have found in my five months of imaging many different types of specimens of bivalve shells that Phorson’s collection is a shell enthusiast’s paradise. It is a dream to image this collection, where every shell is perfectly sorted, ready and waiting in a patient line to be photographed. Other specimens from other collections have to be gently put into position, one by one, so the camera can capture the exact angle of each shell, which can be rather time consuming.

Mae Chwefror bob blwyddyn yn Fis Hanes LHDT+, gyda digwyddiadau gydol y mis yn helpu i hyrwyddo hanes a phrofiad bwyd pobl LHDT+. Fel arfer, mae thema wahanol ar gyfer y mis, a'r thema eleni yw ‘Gwleidyddiaeth mewn Celf’.

Mae Amgueddfa Cymru wedi trefnu nifer o ddigwyddiadau ar gyfer Mis Hanes LHDT+ 2022:

Drwy gydol y mis bydd cynllun gwreiddiol bathodyn Lesbians and Gay Men Support the Miners Jonathan Blake o 1985 i'w weld yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru. Bydd yn cael ei arddangos yn oriel Cymru... yn Sain Ffagan ar y cyd â bathodyn gwreiddiol LGSM. Grŵp oedd  Lesbians and Gay Men Support the Miners fu'n codi arian ar gyfer glowyr de Cymru oedd yn dioddef yn ystod streic fawr 1984-85. Erbyn diwedd 1984 roedd unarddeg o ganghennau LGSM ar draws y DU. Roedd pob cangen wedi 'gefeillio' â chymuned benodol, a changen Llundain yn cefnogi cymunedau yng nghymoedd Nedd, Dulais a Tawe Uchaf. Anfarwolwyd yr hanes hwn, ac ymweliad LGSM ag Onllwyn, yn 2014 yn y ffilm Pride. Mark Ashton, un o sylfaenwyr LGSM ym 1984, oedd un o wynebau Mis Hanes LHDT+ 2021 ac mae'n fraint dathlu eto eleni lwyddiannau rhyfeddol ymgyrch Lesbians and Gay Men Support the Miners.

Fel rhan o gyfres 'Sgyrsiau Amgueddfa' Amgueddfa Cymru bydd y curadur Mark Etheridge yn cynnal sgwrs ar gasgliad LHDT+ Sain Ffagan a phwysigrwydd cynrychiolaeth mewn casgliadau. Gallwch archebu tocyn ar - Sgyrsiau'r Amgueddfa: Casgliad LHDTQ+ Sain Ffagan | English | Amgueddfa Cymru.

Rydyn ni hefyd yn datblygu project cyffrous ar gyfer Mis Hanes LHDT+. Diolch i nawdd Cyngor y Celfyddydau, bydd LGBTQ+ History Wales Songbook gan Gareth Churchill yn cael ei berfformio yn Sefydliad y Gweithwyr Oakdale yn Sain Ffagan yn ystod y mis. Bydd y perfformiad cerddorol i lais a phiano/allweddell yn dathlu a rhoi llais cerddorol i gasgliad hanes LHDTQ+ Sain Ffagan. Perfformiad caeëdig fydd hwn i ddechrau, yn cael ei ffilmio a'i ddarlledu ar-lein fel diweddglo i Fis Hanes LHDT+ a'i hysbysebu ar bob un o sianeli cyfryngau cymdeithasol yr Amgueddfa.

Wrth gwrs, nid am un mis yn unig y dylai hanes LHDTQ+ gael ei ddathlu. Cadwch lygad drwy gydol 2022 am ragor o arddangosiadau a digwyddiadau yn safleoedd Amgueddfa Cymru. Dyma rai o'r cynlluniau sydd ar y gweill:

Yn Sain Ffagan mae nifer o wrthrychau LHDTQ+ bellach yn cael eu harddangos yn orielau Cymru... a Byw a Bod...  Yn ogystal â'r bathodynau LGSM, mae tebot a phadl yn perthyn i Fenywod Llangollen (o bosib y pâr lesbiaidd enwocaf erioed) a chopi o gerddoriaeth We'll Gather Lilacs a gyfansoddwyd gan Ivor Novello.

O ganol mis Mawrth bydd gwrthrychau o'r casgliad LHDTQ+ i'w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol y Glannau fel rhan o arddangosfa Trawsnewid. Project gan Amgueddfa Cymru ar gyfer pobl ifanc LHDTQ+ rhwng 16-25 oed yw Trawsnewid. Mae'n edrych ar ffigurau queer, neu sydd ddim yn glynnu at rywedd ddeuaidd yn hanes Cymru ac yn cefnogi cyfranogwyr i greu gwaith wedi ei ysbrydoli gan brofiad bywyd.

Ym mis Medi 2021 cefais gyfle i weithio gyda Thecstil Llan-gors fel rhan o fy lleoliad gwaith gradd meistr yn yr Amgueddfa. Mae’r darn yn dyddio’n ôl i’r 10fed ganrif.  (https://museum.wales/articles/1344/The-Llan-gors-textile-an-early-medieval-masterpiece/) Mae wedi’i wneud o liain a sidan, ac mae addurniadau cain wedi’u brodio arno; ond mae wedi’i ddifrodi yn sylweddol gan ddŵr a thân - cafodd ei ddarganfod yng nghrannog Llyn Syfaddan, a ddinistriwyd mewn tân. Oherwydd hyn, mae’n arbennig o fregus. Am fwy o wybodaeth ar y darn rhyfeddol hwn o ddefnydd, gweler y rhestr ar waelod yr erthygl.

Fy mhroject i oedd creu mowntiau newydd ar gyfer darnau o’r defnydd sydd heb addurnwaith ac sydd ddim yn cael eu harddangos, er mwyn gallu eu storio yn ddiogel. Roeddent wedi bod yn cael eu storio ar fyrddau gyda darnau wedi’u torri allan yn arbennig, a’u gorchuddio â rhwyll a ffilm i’w gwarchod. Dros y blynyddoedd roedd y darnau o ddefnydd wedi symud rhywfaint o fewn y byrddau, felly cefais i’r dasg o greu mowntiau newydd i’w cadw’n saff.

                                                       Paratoi’r mowntiau newydd (Llun: L. Mumford)

Roedd dull newydd o fowntio wedi’i ddyfeisio gan gadwraethwyr yr Amgueddfa (ac wedi’i ddefnyddio i arddangos y darnau addurnedig o’r defnydd yn oriel Gweithdy yn Sain Ffagan) cyn i mi gyrraedd. Gan ddilyn y dull hwn, torrais ddarnau o fwrdd i ffitio siâp pob darn o’r defnydd fel bod modd iddynt slotio gyda’i gilydd fel jigso. Roedd hon yn rhan bwysig o’r broses oherwydd mae’r math hwn o fowntio yn galluogi i’r darnau gael eu symud o gwmpas a’u hailddehongli.

Roedd y bwrdd wedi’i orchuddio mewn ffabrig wedi’i liwio’n arbennig sydd â rhywfaint o ael er mwyn dal y darnau bregus i’r wyneb heb fod angen eu gwnïo’n sownd - gan y byddai hyn yn eu difrodi. Cafodd y ffabrig hwn ei dorri i siâp, a rhoddwyd cefn calico iddo i’w dacluso.

                                                 Symud y defnydd i’w fownt newydd (Llun: L. Mumford)

Wedi gwneud y mowntiau, daeth y darn anodd - trosglwyddo’r darnau o ffabrig o’r hen fownt i’r un newydd! Darllenais y nodiadau cadwraeth gwreiddiol i sicrhau bod darnau llac yn cael eu gosod yn y safle cywir - roedd hyn yn anodd gan bod y defnydd i gyd bron yn ddu oherwydd ei fod wedi llosgi. Yn hytrach na lliw, cafodd cyfeiriad y pwythau ar y darnau bach, yn ogystal â’u siapiau, eu defnyddio i’w gosod yn y lle cywir. Dyma’r darn a gymerodd hiraf, ac roedd angen canolbwyntio’n llwyr!

                                                Mownt gwag gyda label wedi’i bwytho (Llun: E. Durrant)

Mae pob gwrthrych mewn amgueddfa yn cael rhif derbynodi, er mwyn gallu eu nabod yn hawdd, ac felly y dasg nesaf oedd creu labeli ar gyfer y Tecstil. Am fod y darnau mor fregus, fe wnes i greu tagiau bach a’u gwnïo ar gefn calico y mowntiau fel bod modd eu cuddio pan maen nhw’n cael eu storio neu eu tynnu allan os fydd rhywun angen eu hastudio. Mae hyn yn golygu na fydd y tagiau yn llusgo ar draws wyneb y Tecstil. Fe wnes i hefyd ysgrifennu’r rhifau ar y calico, rhag i’r tagiau fynd ar goll.

Y cam olaf oedd meddwl sut i’w storio. Y broblem gyda’r hen ddull storio oedd bod y darnau yn llithro, a dyma oedd y brif broblem i’w hystyried. Roedd ymyl y defnydd yn atal symudiad i ryw raddau, ond ddim digon. Felly fe lenwais i focs gydag ewyn, a rhoi pinnau o gwmpas y darnau wedi’u mowntio i’w dal yn eu lle. Bydd yr ewyn yn lleihau effaith ysgytwad, ac mae’r pinnau yn sicrhau na fydd y darnau’n symud o fewn y bocs.

                                             Bocs o ddarnau o’r defnydd wedi’i fowntio (Llun: E. Durrant)

Roedd hwn yn gyfle gwych i weithio ar ddarn unigryw o dreftadaeth Gymreig, a hoffwn ddiolch i holl staff cadwraeth yr Amgueddfa am eu croeso ac am rannu eu gwybodaeth helaeth.

Darllen pellach:

Amgueddfa Cymru. 2007. Gweolyn Llan-gors: campwaith canoloesol cynnar. Ar gael yn: https://amgueddfa.cymru/erthyglau/1344/The-Llan-gors-textile-an-early-medieval-masterpiece/ [Cyrchwyd 4 Ionawr 2022]

Lane, A. a Redknap, M. 2019. Llangorse Crannog: The excavation of an early medieval royal site in the kingdom of Brycheiniog. Rhydychen: Oxbow Books