: Casgliadau ac Ymchwil

Fel cymaint o ddigwyddiadau yn ystod yr amseroedd anhygoel hyn, cwtogwyd ein harddangosfa Chwarelwyr  mis diwethaf pan gaeodd Amgueddfa'r Glannau ei drysau. Roeddem am ddod o hyd i ffordd i barhau i'w rannu gyda chi, felly dyma ychydig o gefndir i'r arddangosfa gan Carwyn Rhys Jones, a'i datblygodd. Ynddo mae'n siarad am yr ysbrydoliaeth a sut y cafodd ei siapio gan straeon ac atgofion pump o chwarelwyr. Rydyn ni wedi ychwanegu delweddau o'r arddangosfa ac yn gobeithio y byddwch chi'n mwynhau'r profiad.

Dechreuais y prosiect hwn fel datblygiad o waith yr oeddwn wedi ei wneud yn y brifysgol am dirwedd chwareli. Roedd y prosiect yn cynnwys rhai chwareli yng Ngogledd Cymru, gan gynnwys Mynydd Parys, Dorothea, Penrhyn, Alexandra ac Oakeley. Canolbwyntiodd hwn ar sut roedd y tir wedi newid oherwydd y diwydiant a sut y ffurfiodd tirwedd newydd o amgylch y chwareli. Y cam naturiol nesaf oedd edrych ar bobl y chwareli. Yn anffodus, ychydig o chwarelwyr sydd bellach, felly roedd yn amserol i gipio a chofnodi'r hanes a'r dreftadaeth bwysig hon.

Gyrrwyd y prosiect hwn gan syniadau’r chwarelwyr, felly roedd hi ond yn briodol i enwi’r arddangosfa yn ‘Chwarelwyr’. Mae'r arddangosfa wedi'i ffurfio o ddwy ran: rhaglen ddogfen fer a ffotograffiaeth i gyd-fynd â hi. Trefor oedd y chwarelwr cyntaf i mi gyfweld. Roedd yn adnabyddus yn lleol fel Robin Band oherwydd bod y rhan fwyaf o'i deulu mewn bandiau. Bu'n gweithio yn chwarel lechu Trefor am rai blynyddoedd, a rhannodd atgofion gwych am yr amseroedd da, drwg a doniol yno.

Y nesaf oedd Dic Llanberis, a oedd, fel yr awgryma ei enw, wedi ei leoli yn Llanberis. Roedd gan Dic brofiad blynyddoedd a chymaint o wybodaeth am hanes Chwarel y Dinorwig. Defnyddiais yr un broses ar gyfer pob un o'r pum Chwarelwr: eu cyfweld, yna ffilmio ac yn olaf, tynnu lluniau ohonynt. Gweithiodd Dic yn y chwarel hyd yn oed ar ôl iddo gau i lawr ym 1969, er mwyn helpu i glirio'r llechi oedd yn weddill.

Wedyn, tro Andrew JonJo a Carwyn oedd hi. Roedd y ddau wedi gweithio yn chwarel y Penrhyn ym Methesda ar gyrion Bangor. Fe wnes i gyfweld a’r ddau ohonynt yn yr Amgueddfa Lechi yn Llanberis lle maen nhw bellach yn gweithio. Andrew yw'r olaf o chwe chenhedlaeth o chwarelwyr yn ei deulu a oedd i gyd wedi gweithio mewn dwy chwarel: Dinorwic a Phenrhyn. Fel y gallech ddychmygu, siaradodd yn deimladwy am y ffordd y ganwyd i mewn i'r diwydiant. Daw Carwyn o deulu chwarela mawr hefyd, roedd rhai ohonynt wedi gweithio yn yr Ysbyty’r Chwarelwyr yn Llanberis. Gellir dod o hyd i nifer o lofnodion ei hynafiaid yn llyfrau'r Amgueddfa’r Ysbyty Chwarel, yn cofnodi gweithdrefnau llawfeddygol.

Yn olaf, cwrddais â John Pen Bryn, a leolir yn Nhalysarn, ychydig y tu allan i Gaernarfon. Roedd y chwarel hon mor fawr fel ei bod yn cynnwys pentref cyfan, a John wedi ei godi yno. Mae bellach yn berchen y chwarel ac wedi byw yn Nhalysarn ar hyd ei oes. Dangosodd fi o gwmpas y chwarel a lle'r oedd y pentref yn arfer bod – anodd dychmygu nawr ei fod unwaith yn lle prysur gyda thair siop, tu fewn iddi. Roedd John yn llawn straeon ac yn gwybod popeth oedd wedi digwydd yn ei chwarel dros y blynyddoedd.

Yn anffodus, mae Robin Band a Dic Llanberis ill dau wedi eu claddu ers cwblhau'r arddangosfa, ac felly mae'r ffilm sy'n cyd-fynd â hi yn gorffen gyda delweddau ohonynt. Roedden nhw, fel finnau yn falch tu hwnt ein bod wedi llwyddo i gipio rhai o'u straeon a dogfennu'r dreftadaeth a'r hanes pwysig hwn mewn pryd. Rwy'n ddiolchgar iawn i bawb a gymerodd ran yn y gwaith o greu’r arddangosfa. Gobeithio y byddwch yn ei fwynhau. 

As humans transport goods all over the planet we also unintentionally transport animals and plants to places that they do not belong. We call these animals and plants non-native or alien species. If conditions are right for the non-native species they can become established and outcompete our own native species for food and habitat. This is when they are called invasive species and could have a negative impact on our native species sharing the same habitat. This is bad news considering all the other pressures on our wildlife.

 

How do they travel such great distances?

One of the major transporters of marine non-native species are the large goods ships that travel from one side of the planet to the other, taking on ballast water in various ports and ejecting the water at their destination. Ballast water aids the huge ships to balance. At ports, as containers are removed from the ship, ballast water is taken on to keep the whole vessel evenly balanced. The problem is that the water in ports often contains tiny floating animals that are the offspring (or larvae) of mussels, crabs, clams and other invertebrates. These larvae get sucked into the ballast tanks and survive onboard until ejected at the destination port, which is sometimes on the other side of the planet. These animals would not normally have reached these far off destinations naturally. 

 

Aquariums and aquaculture, or the farming of aquatic plants and animals, are another two major contributors towards the invasive non-native species spread. Shellfish farms import juveniles to grow and breed from but these can often escape captivity or have other species attached to them. The Manila clam (Tapes philippinarum) from the Indo-Pacific region was introduced for farming in the south of England in 1989, but has since escaped! Of all mollusc farming in the world, the Manila clam makes up an astounding 25% and this is because the species can grow quickly and reproduce in great numbers. It is also very hardy and has started to spread in the south of England and is breeding with one of our own native species. To learn more about Invasive Non-Native Species (INNS) in Wales check out the Wales Biodiversity Partnership INNS pages.

A third, less well-known method of transportation of non-native species is by rafting – or attaching to floating items. Numerous bivalves (eg. mussels, cockles, oysters) have crossed the Atlantic Ocean attached to bait buckets, buoys, crates and other sturdy plastic items. They wash ashore usually after particularly violent storms and are then stranded with the rest of the marine litter.  We call these bivalves ‘rafting bivalves’. They attach to their ‘raft’ using byssus threads or cement, depending on the kind of bivalve. Byssus threads are produced by a special gland in the foot of the animal to allow the shell to anchor onto hard surfaces such as rocks. You may have seen this with mussels on our rocky shores. Oysters and other similar bivalves use a special cement to glue themselves onto hard surfaces and so they are also able to attach to the plastic rafts. I am especially interested in learning more about marine bivalve shells that attach to ocean plastics and then wash ashore on our beaches and have started to add them to our Marine Bivalve Shells of the British Isles website.

To find out more about Rafting Bivalves check out next week's blog.

Teclynnau Pren

Mae’n siwr y gallwch restri llawer o’r delweddau sydd o’n cwmpas mewn siopau ac yn y cyfryngau yn ystod adeg y Pasg:  wyau siocled lliwgar, cywion a chwningod bach fflwfflyd, y lili wen a theisennau simnel i enwi rhai ohonynt.

Ond tybed a ydych chi’n gwybod beth yw’r ddau declyn yn y lluniau ar y dde?

 

Arferion y Pasg

Yr wythnos hon bûm yn gwrando ar recordiadau yn yr Archif Sain yn ymwneud ag arferion y Pasg.  Ceir sôn am ystod eang o draddodiadau:  eisteddfota; “creu gwely Crist”; canu carol Basg; torri gwallt a thacluso’r barf ar ddydd Iau Cablyd er mwyn edrych yn daclus dros y Pasg; bwyta pysgod, hongian bwnen a cherdded i’r eglwys yn droednoeth ar ddydd Gwener y Groglith; yfed diod o ddŵr ffynnon a siwgr brown ar y Sadwrn cyn y Pasg; dringo i ben mynydd i weld yr haul yn “dawnsio” gyda’r wawr a gwisgo dillad newydd ar Sul y Pasg; chwarae gêm o gnapan ar Sul y Pasg Bach (sef y dydd Sul wedi’r Pasg).

 

Clapio Wyau

Ond y traddodiad a dynnodd fy sylw fwyaf oedd yr arfer ar Ynys Môn o fynd i glapio wyau.  Byddai mynd i glapio (neu glepio) cyn y Pasg yn arfer poblogaidd gan blant yr ynys flynyddoedd yn ôl, a dyna yw’r ddau declyn y gellir eu gweld ar y dde:  clapwyr pren.

Yn ôl Elen Parry a anwyd yn y Gaerwen yn 1895 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1965:

Fydda ni fel rheol yn câl awr neu ddwy dudwch o’r ysgol, ella rhyw ddwrnod neu ddau cyn cau’r ysgol er mwyn cael mynd i glapio cyn y Pasg.  Fydda chi bron a neud o ar hyd yr wsnos, ond odd na un dwrnod arbennig yn yr ysgol bydda chi’n câl rhyw awr neu ddwy i fynd i glapio.  Bydda bron pawb yn mynd i glapio.  A wedyn bydda’ch tad wedi gwneud beth fydda ni’n galw yn glapar.  A beth odd hwnnw?  Pishyn o bren a rhyw ddau bishyn bach bob ochor o bren wedyn, a hwnnw’n clapio, a dyna beth odd clapar.

Byddai’r plant yn mynd o amgylch y ffermydd lleol (neu unrhyw dyddyn lle cedwid ieir) yn curo ar ddrysau, yn ysgwyd y clapwyr ac yn adrodd rhigwm bach tebyg i hwn:

Clap, clap, os gwelwch chi’n dda ga’i wŷ

Geneth fychan (neu fachgen bychan) ar y plwy’

A dyma fersiwn arall o’r pennill gan Huw D. Jones o’r Gaerwen:

Clep, Clep dau wŷ

Bachgen bach ar y plwy’

Byddai’r drws yn cael ei agor a’r hwn y tu mewn i’r tŷ yn gofyn “A phlant bach pwy ’dach chi?”  Ar ôl cael ateb, byddai perchennog y tŷ yn rhoi wŷ yr un i’r plant.  Yn ôl Elen Parry:

Fe fydda gyda chi innau pisar bach, fel can bach, ne fasgiad a gwellt ne laswellt at waelod y fasgiad.  Ac wedyn dyna wŷ bob un i bawb.  Wel erbyn diwadd yr amsar fydda gyda chi ella fasgedad o wyau.

Fel arfer, byddai trigolion y tŷ yn adnabod y plant ac os byddai chwaer neu frawd ar goll, byddid yn rhoi wŷ i’r rhai absennol yn un o’r basgeidiau.  Dyma ddywedodd Mary Davies, o Fodorgan a anwyd yn 1894 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1974:

A wedyn, os bydda teulu’r tŷ yn gwbod am y plant bach ’ma, faint fydda ’na, a rheini ddim yno i gyd, fydda nhw'n rhoed wyau ar gyfer rheini hefyd iddyn nhw.

 

Wyau ar y Dresel

Ar ôl cyrraedd adref byddai’r plant yn rhoi’r wyau i’w mam a hithau yn eu rhoi ar y dresel gydag wyau’r plentyn hynaf ar y silff uchaf, wyau’r ail blentyn ar yr ail silff ac yn y blaen.

Gellid casglu cryn dipyn o wyau gyda digon o egni ac ymroddiad.  Yn ôl Joseph Hughes a anwyd ym Miwmaris yn 1880 ac a recordiwyd gan yr Amgueddfa yn 1959:

Bydda amball un wedi bod dipyn yn haerllug a wedi bod wrthi’n o galad ar hyd yr wythnos.  Fydda ganddo fo chwech ugian.  Dwi’n cofio gofyn i frawd fy ngwraig, “Fuost ti’n clapio Wil?”, “Wel do”, medda fo.  “Faint o hwyl ges ti?”, “O ches i mond cant a hannar”.

 

Math o Gardota?

Er bod pawb fel arfer yn rhoi wyau i’r plant, mae’n debyg y byddai rhai yn gwrthod ac yn ateb y drws gan ddweud “Mae’r ieir yn gori” neu “Dydy’r gath ddim wedi dodwy eto”.  Byddai rhai rhieni hefyd yn gyndyn i’w plant fynd i glapio gan eu bod yn gweld yr arfer fel math o gardota.  Dyma ddywedodd un siaradwr:

Fydda nhad fyth yn fodlon i ni fynd achos oedd pawb yn gwybod pwy oedd nhad.  Wel fydda nhad byth yn licio y byddan ni wedi bod yn y drws yn begio, ond mynd fydda ni.

 

Adfywiad

Mae’n fendigedig gweld fod yr arfer o glapio wedi ei adfywio bellach ar Ynys Môn ac felly, mae’n debyg am un wythnos o'r flwyddyn, unwaith eto yng Nghymru, mae’n ddiogel ac yn dderbyniol i roi eich holl wyau yn yr un fasged!

Dyma rhai o'r tywyswyr Big Pit - Barry Stevenson, Richard Phillips a Len Howells - i rannu atgofion o weithio yn y pyllau glo.

Mae'r ffilmiau yn cynnwyd lluniau o'r Casgliad Cornwell. Fe'u cynhyrchwyd yn wreiddiol i'r arddangosfa 'Bernd a Hilla Becher: Delweddau Diwydiant', ynghyd â'r ffilm yma am yr offer weindio:

On 15 March we launch our new LGBTQ+ tours at National Museum Cardiff. The tours have been developed in partnership with Pride Cymru working with self-confessed Museum queerator Dan Vo and an amazing team of volunteers.

You may already have read Norena Shopland's blog about the Ladies of Llangollen, and Young Heritage Leader Jake’s post, Queer Snakes! There are so many more LGBTQ+ stories in our collection – stories that have been hidden in dusty museum closets for too long. Friends, it’s time for us to let them out!

To whet your appetite, here’s a quick glimpse at one of the works you might spot on the tour…

The Mower, by Sir William Hamo Thornycoft

The Mower is a bronze statuette on display in our Victorian Art gallery. It is about half a metre high and shows a topless young farmworker in a hat and navvy boots resting with his arm on his hip, holding a scythe. This sassy pose, known as contrapposto, was inspired by Donatello’s David - a work with its own queer story to tell.

The Mower was made by William Hamo Thornycroft, one of the most famous sculptors in Britain in the nineteenth century, and was given to the Museum in 1928 by Sir William Goscombe John. An earlier, life-size version is at the Walker Art Gallery, Liverpool and is said to be the first significant free-standing sculpture showing a manual labourer made in Britain.

Thornycroft became fascinated with manual labourers and the working classes after being introduced to socialist ideas by his wife, Agatha Cox. He wrote ‘Every workman’s face I meet in the street interests me, and I feel sympathy with the hard-handed toilers & not with the lazy do nothing selfish ‘upper-ten.’ In The Mower, he presents the body of a young working-class man as though it's a classical hero or god – a brave move for the time.

Queering the Mower

With the rising interest in queer theory, many art historians have drawn attention to the queer in this sculpture. In an article by Michael Hatt the work is described as homoerotic, which he describes as that ambiguous space between the homosocial and homosexual.

One of the main factors is the artist’s relationship with Edmund Gosse, a writer and critic who helped establish Thornycroft’s reputation in the art world. Gosse was married with children, but his letters to Thornycroft give us a touching insight into their relationship.

He describes times they spent together basking in the sun in meadows and swimming naked in rivers; and they are filled with love poems and giddy declarations of affection. ‘Nature, the clouds, the grass, everything takes on new freshness and brightness now I have you to share the world with,’ he wrote. Gosse was so obsessed with Thornycroft that writer Lytton Strachey famously joked he wasn’t homosexual, but Hamo-sexual.

Gosse and Thornycroft were spending time together when the first inspiration for The Mower hit. They were sailing with a group of friends up the Thames when they spotted a real-life mower on the riverbank, resting. Thornycroft made a quick sketch, and the idea for the sculpture was born. A wax model sketch from 1882 is at the Tate.

The real-life mower they saw was wearing a shirt, but for his sculpture Thornycroft stripped him down. He explained to his wife that he wanted to ‘keep his hat on and carry his shirt’ and that a brace over his shoulder will help ‘take off the nude look’.

Brace or no brace, it’s difficult to hide the fact that this is a celebration of the male body designed for erotic appeal. Thornycroft used an Italian model, Orazio Cervi. Cervi was famous in Victorian Britain for his ‘perfectly proportioned physique’ (art historical speak for a hot bod!)

Later in the century, photographs of The Mower and other artworks were collected and exchanged in secret along with photographs of real life nudes, by a network of men mostly in London – a kind of queer subculture, although it wouldn’t have been understood in those terms back then.

This was dangerous ground. The second half of the nineteenth century saw what has been described as a ‘homosexual panic’, with rising anxieties around gender identity, sexuality and same-sex desire. Fanny and Stella, the artist Simeon Solomon and Oscar Wilde were among many who were hounded and publicly prosecuted for ‘indecent’ behaviour.

These tensions showed up in the art world too. Many of the artists associated with the Aesthetic and Decadent movements in particular were under scrutiny for producing works that were described as ‘effeminate’, ‘degenerate’ or ‘decadent’. But works like The Mower suggest that art might have provided a safer space for playing out private desires in a public arena at this time.

 

Book your place on our free volunteer-led LGBTQ+ tours here, and keep an eye on our website and social media for future dates!