: Amgueddfeydd, Arddangosfeydd a Digwyddiadau

Cyflwyniad

Croeso i flog Archif Sain Amgueddfa Werin Cymru. Wedi ugain mlynedd o weithio yn yr archif ac o bori trwy’r casgliadau mae’r amser wedi dod i mi blymio i ddyfnderoedd y cyfryngau torfol.

Brawychus (efallai yn fwy felly i’r gynulleidfa nac i mi)! Felly a’m calon yn curo, a’m pengliniau yn siglo dyma fynd ati i ysgrifennu (a chadw’r bys yn hofran dros y botwm “Publish” am wythnos neu ddwy nes magu hyder) gyda’r gobaith o rannu rhai o berlau amhrisiadwy yr Archif Sain gyda Chymru a’r byd.

Dechrau Casglu

Dechreuodd yr Amgueddfa gasglu hanes llafar yn y 50au hwyr ac erbyn hyn mae bron i 12,000 o recordiadau yn ein casgliad. Ers 1958 mae staff yr Amgueddfa wedi crwydro dros fryn a dôl, dros bont a thraffordd (ac wedi mynd yn sownd mewn ambell i gae) yn recordio trigolion Cymru yn trafod eu bywydau pob dydd, eu gwaith a’u diddordebau.

Pynciau

Ymysg y pynciau a drafodir ceir sôn am amaethyddiaeth, crefftau a geirfâu crefft, gwaith tŷ, bwydydd traddodiadol, meddyginiaethau gwerin, chwaraeon, storïau gwerin, canu gwerin, arferion tymhorol, arferion marw a chladdu a charu a phriodi, diwydiannau, tafodieithoedd y Gymraeg a diddordebau hamdden.

Os hoffech wybod sut i olchi praidd o ddefaid neu lanhau sêt tŷ bach bren nes ei bod yn disgleirio, os ydych yn ysu am baratoi penglog ceffyl er mwyn creu Mari Lwyd neu wella gwlithen ar y llygad trwy ddefnyddio malwoden a draenen wen, mae’r manylion oll ar gadw yn ein harchif.

Mae gennym atgofion coliers am geffylau ofergoelus yn y pyllau glo yn dwyn eu baco a’u diod o’u pocedi ac atgofion gwragedd am bobi teisen gwaed gwyddau a pharatoi ffagots a brôn. Mae gennym gasgliad eang o ganeuon gwerin a cherddoriaeth, o blant yn canu caneuon sgipio i recordiadau o gynulleidfaoedd yn canu pwnc.

Siaradwyr

Recordiwyd dros 5 mil o siaradwyr dros y blynyddoedd o Gaergybi i Gasnewydd ac o Dyddewi i Dreffynnon gan ddiogelu gwybodaeth heb ei hail ar gyfer y dyfodol.

I’r ystadegwyr yn eich plith ceir 798 siaradwr â’r cyfenw Jones yn yr Archif, 415 Williams, 375 Davies, 297 Evans, 246 Thomas a 224 Roberts. Yr enw cyntaf mwyaf poblogaidd ymysg y dynion yw John (272 siaradwr) ac ymysg y merched ceir 144 Mary a 138 Margaret. Ganwyd ein siaradwr hynaf yn 1841 a ganwyd 6 o’n siaradwyr ar ddiwrnod Nadolig.

Gobeithio bod y blog cyntaf hwn wedi ysgogi eich dychymyg ac wedi codi archwaeth am ragor.

Hwyl am y tro

Ers y blog diwethaf mae’r gwaith ar y safle wedi datblygu cryn dipyn. Rydym wedi gorffen y to gwellt ac mae camau olaf y gwaith tirlunio wedi dechrau. Mae banc pridd wedi’i godi o amgylch y ddau dŷ crwn i efelychu amddiffynfeydd cadarn gwreiddiol Fferm Bryn Eryr ar Ynys Môn. Adeiladwyd cysgod to glaswellt y tu ôl i’r tai a fydd yn cael ei ddefnyddio fel gweithdy awyr agored a gofod addysg ychwanegol. Mae’r waliau o ‘glom’ - sef cymysgedd o glai, isbridd a cherrig mân - yn union fel y tai crwn, ond mae’r to glaswellt yn esiampl arall o ddeunydd toi sydd bron mor hen â gwellt. Gosodwyd arwyneb cobl o flaen y tai crwn, sydd hefyd yn efelychu’r lleoliad gwreiddiol.

Yn ddiweddar rydw i wedi bod yn canolbwyntio ar ddodrefnu’r tai. Bydd y mwyaf o’r ddau yn gymharol wag (dim ond aelwyd a mainc bren yn dilyn y waliau) er mwyn ei ddefnyddio fel ystafell ddosbarth ac ardal arddangos. Mae’r tŷ llai yn dangos bywyd cartref fel yr oedd yn ystod Oes yr Haearn ac yn cynnwys dodrefn cyffredin i’r cyfnod – tân i gynhesu, gwely i gysgu, gwŷdd i greu dillad a blancedi - a cistiau pren yw storio, ynghyd a chrochan i goginio bwyd. Seiliwyd bron pob eitem ar esiamplau o’r cyfnod sydd wedi llwyddo goroesi dros 2000 o flynyddoedd. Mae’r grochan yn replica o lestr coginio copr a haearn a ganfuwyd yn Llyn Cerrig Bach, prin 25km o Bryn Eryr, ac wrth y tân bydd fersiynau syml o’r brigwrn a ganfuwyd yng Nghapel Garmon yn Sir Ddinbych. Mae’r llestri pren wedi eu seilio ar rhai a ganfuwyd ym mryngaer Breiddin ym Meirionydd tra bod y maeniau melin yn efelychu y rhai a ganfuwyd yn Bryn Eryr ei hun. Rydyn ni wedi cynhyrchu set lawn o offer trin coed yn dilyn esiamplau o fryngaerau fel Tre’r Ceiri a Castell Henllys. Mae hyd yn oed y blancedi wedi eu copïo o ddarnau o ddefnydd sydd wedi goroesi.

Gyda’r tŷ wedi ei ddodrefnu fel y byddai yn y cyfnod gallwn ni ddefnyddio’r lleoliad i ail-greu bywyd mewn tŷ crwn. Gyda chymorth crefftwyr, actorion a gwirfoddolwyr gallwn ni ddod i ddeall bywyd Oes yr Haearn yn well a helpu troi’r tŷ hwn yn gartref.

Ydych chi, fel finna, yn ffendio eich hunain yn troi at yr un hen ryseitiau? Mae amryw ohonynt yn rai a drosglwyddwyd drwy fy nheulu, ac a ddysgais gan fy Nain a’m Mam. Mae ‘na rhywbeth cysurus iawn amdanynt, sy’n fy atgoffa o fy mhlentyndod.

Mae gennym archif helaeth o ryseitiau yn Sain Ffagan, y mwyafrif helaeth ohonynt yn gyfarwyddiadau a drosglwyddwyd ar lafar o genhedlaeth i genhedlaeth. Casglwyd y wybodaeth drwy gyfrwng holiaduron, llythyrau a ryseitiau ysgrifenedig. Ond crynswth y casgliad yw gwaith maes Minwel Tibbott. Pan gychwynnodd yn yr Amgueddfa ym 1969, maes hollol newydd oedd astudio bwydydd traddodiadol. Sylweddolodd yn fuan nad trwy lyfrau oedd cael y wybodaeth. Teithiodd ar hyd a lled Cymru yn holi, recordio a ffilmio’r to hynaf o wragedd, y mwyafrif ohonynt yn eu hwythdegau. Roedd eu hatgofion, o’r prydau a ddysgont gan eu mamau yn mynd yn ôl i ddiwedd y 1800au.

Fel rhan o Ŵyl Fwyd Sain Ffagan eleni, a gynhelir ar y 5ed a’r 6ed o Fedi, rydym yn gofyn am eich help i ychwanegu at y casgliad hwn. Wrth i chi swatio o flaen y bocs heno ‘ma i wylio the Great British Bake Off, ystyriwch eich arlwy o ryseitiau. Pa rysáit teuluol fyddech chi’n ei rannu gyda ni? Sut ydach chi’n addasu rysieitiau traddodiadol? Oes gennych eich hoff lyfr ryseitiau rhwygedig, wedi ei orchuddio â nodiadau ychwanegol a staeniau bwyd drosto? Pa atgofion mae prydau gwahanol yn eu hennyn? Pa ryseitiau sy’n cael eu cadw ar gyfer achlysuron arbennig?

Gallwch drydar delweddau ac eich atgofion i @archifSFarchive. Fel arall dowch â nhw gyda i chi i’r Ŵyl Fwyd, ac mi nawn ni eu sganio yn Sefydliad y Gweithwyr. Os nad ydynt wedi eu nodi ar bapur, fel sy’n wir gyda chymaint o’n ffefrynnau teuluol, gallwch eu rhannu gyda ni ar y dydd.

Cadwch lygaid ar y prosiect hwn drwy ddilyn cyfrifon trydar @archifSFarchive ac @SF_Ystafelloedd a’r hashnodau #GwylFwyd #Ryseitiau.

The first ever National Meadows Day is tomorrow, Saturday 4th July. You may have noticed National Museum Cardiff now has an Urban Meadow on the east side by the Reardon Smith Lecture Theatre. It gives us a fantastic new outdoor learning space where just a lawn used to be. Check out our programme of events based around the meadow in What's On.

Our Urban Meadow with the bee hives on the roof is a positive approach by the museum to increase pollinators within Cardiff and are funded entirely through landfill tax. Meadows on our other museum sites help pollinators throughout Wales. With a no dig, no chemical policy, as well as introducing plants and seeds from Flora Locale recommended suppliers, we are following sustainable principles. 

Children have used the Urban Meadow to start investigating the natural world, children who may not otherwise have visited a museum. The next event is ‘Family Fun in the Meadow’ on Saturday 11th July: Help our OPAL scientist to survey the bug life in our urban meadow and learn to be a botanical illustrator. See the What’s On guide for further information

You can find further information and links to events for National Meadow Day on the Plantlife webpages

Also you can follow the Twitter hashtag: #magnificentmeadowsday

By Sally Whyman and Kath Slade